Anton Pashku – SISTEMI LETRAR

Letërsia shkodrane
Letërsia shqiptare trashëgon një fond të pasur vlerash nga krijuesit shkodranë. Që nga koha e Marin Barletit, në Rilindjen Kombëtare e deri pas Luftës së Dytë Botërore…

— nga Kujtim M. Shala, “Bota Sot”, 6 dhjetor 2003

VOX-i I ANTON PASHKUT

Raporti ndërtekstual me Shkrimin e Shenjtë tek “Oh” del, me përbërës të caktuar, edhe në planin formal të tekstit Një ndërdialog formash ky. Nëpërmjet figurave të diksionit, qoftë edhe të rimës, në raste, Pashku bashkëthur format e poezisë me të prozës; si në tekstet e vjetra kanunore përgjithësisht.

Sistemi letrar. Jo vetëm teksti si sistem, por shkrimi në sistem. Kësodore dalin së bashku teoria për tekstin si sistem e teksti (praxis-i) si sistem.

Sistemi letrar. Sistemi jo vetëm si rend, si stil, por si nivele teksti, nga shenjuesit formalë te strukturat e tekstit (struktura kompozicionale, ajo e personazheve etj.). Antoni ka punuar gjatë e thellë me tekstin. Deri te një sistem i plotë shenjues. “Ikja” nga përcjellja e të dhënës, në të mirë të shenjimit të saj, del si një shenjë e modernitetit të kësaj vepre; si njëra nga shenjat e një përkatësie të tillë të saj. Shkrimi në sistem, te Pashku, shtrihet nga struktura kompozicionale, nëpër figurat letrare, te ligjërata poetike e stili. Teksti i Antonit është i rrumbullakuar formalisht. Një rrumbullakim i tillë assesi s’e vështirëson komunikimin me idetë, meqë edhe shenjat formale të tij zhvilloben në ide: jo ideja si figurë, por figura si ide. Kësisoj, ajo mbetet një vepër e hapur. Dialogjika në veprën e Pashkut sprovohet e gjen provën e vet gjerësisht. Sa herë që thuhet Antoni im, nis dialog i ri me veprën e tij.

Romani “Oh” ka për farë tregimin. Dorën në zemër, tregimi është farë e prozës përgjithësisht. Tregimi tek “Oh” nënkupton nivel (rrëfimor, gjithsesi) të tekstit. Ky roman ka disa nivele të tilla. Këto nivele, aty, lidhen me kohën e fabulës. Në të vërtetë, koha e fabulës në “Oh” është dyfaresh: reale (tash, një e tashme hipotetike), fiksionale (atëherë). E para është kohë tipike e rrëfimtarit. E dyta – e personazhit – rrëfimtar përgjithësisht; e një rrëfimi që shtresohet vertikalisht (ne kohë). Shtresimi i tillë siguron një sistem jo vetëm narrativ, por edhe kompozicional.

Te ky roman, po në këtë sistem zhvillohet struktura e personazheve. Nis me një Unë të paemërtear e me një Ajo, si “emra” të S e Y, për t’u shkallëzuar deri te personazhet-simbolike. Personazhi i një niveli rrëfimor, në nivelin tjetër merr rolin e personazhit – rrëfimtar, qoftë edhe si një retor. Një strukturë personazhesh kjo e ndërtuar në sistem.

Sistemi poetik është ruajtur edhe në planin e sintaksës poetike, të ligjërimit, domethënë të stilit. Tipike për prozën e Pashkut (për romanin “Oh” sidomos) janë periudhat bashkërenditëse shtuese, bile sisteme periudhash të tilla.

Rashkërenditia e tillë. në ligjërim ecën në logjikën e një rrethi. Kësofare, ligjërata, pasi të jetë zhvilluar, kthehet në pikën e nisjes. Një periudhë kësilloji shfaget sa herë në tekstet biblike. Në këtë kuptim, proza e Pashkut hyn në raporte ndërtekstuale (këtu në raporte ndërstilshmërie) me Shkrimin e Shenjtë.

Raporti ndërtekstual me Shkrimin e Shenjtë tek “Oh” del, me përbërës të caktuar, edhe në planin formal të tekstit. Një ndërdialog formash ky. Nëpërmjet figurave të diksionit, qoftë edhe të rimës, në raste. Pashku bashkëthur format e poezisë me të prozës; si në tekstet e vjetra kanunore përgjithësisht.

Te tekstet dramatike, sistemi formal gjen “territorin” e vet ideal. Meqë tekstet e tilla, përpos për t’u lexuar. shkruhen për t’u shfaqur në skenë, plot-i (këtu kompozicionalisht i përmbysur) bëhet farë formale e tekstit të plotë dramatik. Jo se ky tekst nuk mbetet lidhur me idetë (ekziston teatri i ideve, andaj edhe dramaturgjia e tillë), porse forma e tekstit promovohet si medium i parë që siguron lidhjen me skenën. Njëkohësisht, ajo, forma, sidomos me përbërësit paratekstualë, sugjeron tipin e leximit. Tekstet “vrapojnë” pas lexuesit-model.

Sistemi brendatekstual i tekstil dramatik të Pashkut, shenjohet nëpërmjet shenjuesve formalë (strukturës formale didaskalike); “Gof”; Një epilog, Mbas një epilogu, Para një prologu. Një prolog. Domethënë, shenjohet një sistem formal i përmbysur, nga një epilog te një prolog.

Shenjuesit e tillë të sistemit janë të vlefshëm si për leximin, si për procesin e vënies së tekstit në skenë, meqë shenjojnë intencë moderne të thyerjes së procedeut, që fabulën e thur në rendin shkak-pasojë.

— Marrë nga libri: Vox-i i Anton Pashkut