Deutsch
Dansk
English
Italiano
– Tre letra të Camajt, dërguar Prof. Krist Malokit
– Martin Camajt, ende i pazbuluem – nga Hans Joachim Lanksch
– NJI PËRJETIM I MREKULLUESHËM – nga Hans Joachim Lanksch
Lindi në vitin 1925 në Temali, rrethi i Shkodrës. Regjistrohet së pari në gjimnazin “Xaverianum” në Shkodër, ndërsa pas një karriere të shkurtër si mësues, shkon për studime në Beograd më 1949, ku studion gjuhët sllave dhe romane.
Me 1956 u detyrua, për arsye politike të shpërngulet për në Romë, ku punon për ngritjen e tij akademike, së bashku me profesor Xhiuzepe Ungareti. Në vitin 1969 studion albanologji në Universitetin e Mynihut dhe më 1970 fillon punë si pedagog. Martin Camaj vdiq më 12.03.1992, duke lënë pas një vepër shumë të çmuar artistike dhe shkencore.
| Mbramja në nord
Eci e eci gjeti blerimin. Eci e eci muzgu me plaçka në krah Larg atyne që flasin si unë Fishkllin erë ndër shelqe të ngime Një zog lëngon libri i besimit te shpendeve thote: Nata e koncertit As bora nuk asht e bardhe ne kete muzg. Ç’ka i duhej Uliksit Itaka pa grue Malli, deshire e perjetes Gjarpni e grueja Ajo mbrame harroi trupin e vet Nder mija trajta ideja Prej dite ne dite nji tingull Valle Rugove Shkyenje qiellin, zurla, Kamba e tupani cajne token e me duer Mos e ulni zanin, kangtare, pse me bie |
Nji ditë e ka edhe korbi
Erdhi nje korb te dheu i bute nen shkrepa. E u ruente mos me lshuemun za Dita e malit tem Dheu im âsht i përmendun Në muzg atje secili prek ballin e vet Gjakmarrja Vetmia ka thithë erën e bjeshkës Të mnershëm janë korbat e zèz Mendja e njeriut nën hije shestòn Hija e lisit Dielli i rá për skîthi lisit të madh Kur dielli don me shkue Më falni diçka Më falni diçkà që më kënaq Fill i gjetun Natën që shkoi u fikën dritat e mbeti Amvisat kërkuen llampat vojguri Në nadje ra dielli e zbeu Në nadje vrejta rrethin e andrrave Mospërfillje Mbas mesnate hana derdhi rrezet Dikush buzë lumit n’agim gjeti Dimën Flokët e borës ndër grykcat e lisave Iriqi me therra të nguluna n’mish Fragment Niset për gurbet punëtori Rruga i zdrit prëpara |
Krymbi i mëndafshit
Fijet e bardha te mendafshit ndahen prej zemres se krymbit qe vdiq vetem ne pallatin mbas malit. Ashte koha e korrjeve: edhe ara xhveshet perpara dimnit plak e jo ma nusja perpara djalit te ri! Ashte koha e pleqnimit me vete.
Nuk jane caqet qe percaktojne kohen, por mosha e njeriut te urte! Rremimi fillon me nje gjalm dy ngjyrash: bardh e zi. Dhe ankohet i urti: askush s’me ndihu te shoh me kohe fillimin e sosjen e fijeve ne gjalm e mbata nen hijen e sendeve. Ne vjeshte kundrova beselidhjen mes jetes e vdekjes prej punevet te pareve mij qe ruenin petkat e mira per mort dhe hynin ne nje vorr brez mas brezi.
Diella
Një ditë tue kerkue diçka në te, gjeta kutinë e duhanit të tim et, ende i vinte era duhan, një amë aromatike si me i pasë ruejtë në dozë konserve. Kutinë, ime amë e pat përdorë shum gjatë mbas vdekjes së shojt, kur pat fillue me e pshtjellë nga nji cigare “prej merzie”, thonte ajo. Kutinë e mbante gjithnjë në gji.
Vizat e shkrojat mbi mademin e bardhë të kutisë me lidhin edhe sot me plot kujtime. Lajlat e vizimet në siprinë m’u mbresen në tru si miset e fytyres së tyne, thom me qëllim “fytyres”, ne njëjës sepse prindët e mij në kujtesën teme kanë një fytyrë të vetme. Ato gresa ne metal paraqesin në kujtesë edhe fajet e të dy palëve, në një anë, e të miat, në tjetrën.
Nëse nuk i kam dashtë sa duhet prindet (mirë që ka një emen të përbashkët për të dy!) asht faji i sime ame. Unë për atë isha vetëm i biri i tim et i cili duhej rritë e ba i zoti i vetes, posepo, por kryekreje për të mbajtë Plakun. PLAKU ose KY, dmth. im atë ishte për te shtylla e familjes, dikur lulja e djelmise e sot burrnija e bujaria e mishnueme dhe ma i urti njeri në botë, andaj fjala e tij duhej çue ne vend me çdo kusht!
Në mbramje, posa im atë hynte në deren e kurtit, ime amë hopte në kambë as me qene ajo pesembedhetë vjeçe: – Qe, erdh – pëshpëriste tue me shty në krah. – Çoja fitilin kandilit që të shohë shpinë e ndritun pse nuk a tue hi në shpellë, por në plang te vet. Largoje shkamin prej rruge, ndërsa unë po qes ujin e nxehtë të lahet kambësh…
Kambët mandej ia lante ajo!
Shpesh me binte në sy si ajo e ruente kafshatën ma të mirë për mundimtarin e shpisë.
Njiqind herë me ka shkue mendja me i vjedhë dratë e tëlyenit në magje. Kurr nuk e harroj, tue ndejë rreth votre, i pata kundërshtue për të parën herë tim et.
– Mire – me tha ai – flasim ma vone. M’u avit, me mori librin që isha tue e lexue dhe nisi me i sjellë faqet në mënyrë nënvleftësuese, si t’ishte libri im një sendegja si lodër. Ishte i acaruem, po e mbante veten:
Dishroj me kuvendue me ty si me një shoq, por ndoshta nuk kemi me mujtë asnjani. Unë kam vjetet, ti ke shkollen, ti për mue je im birë, unë për ty malok. Në plot raste qesh nën mustak për padijen time, për shembull, kur para disa vjetësh pata shikue librin tand, a të bie ndermend?
“Po, ti me pate ra shpute dhe, sigurisht, te kujtohet se nuk t’u pata idhnue. Bile, të lypa të falun, nëse kujtohesh”.
“Ma bane edhe ma zi kur me lype të falun… Në familje nuk lypet të falun: skjarojmë fytyren me nji buzqeshje e harrohet gjithçka… Por a mundesh me më thaëe pse pate qeshë?”
“Shikoshe librin e sjellun për së mbrapshtit…”
“E disha se ishte per së mbrapshtit. Deshta me te provue se çka ban ti. A nuk e ke pa kur une e qes firmen me emen e mbiemen në leter kur e do puna? I njoh të gjitha gërmat por s’mundem me i lidhe si gurt apo tullat në mur”.
Bante nji gaz te keq tue picrrue sytë. Në atë levizje buzësh, zbulova se atij i vinte keq që më kish dhanë rrugën e shkollës. “Unë e kam fajin që më doli djali dore”, do të ketë thanë me vete.
Në atë moment edhe unë jam kujtue se kisha humbë përgjithmonë miqësinë e shokun ma të afërt qe mund ta kisha pasë në jetë.
“Shiko këtu, kjo nuk asht zeja ime. Sa për kaq, bane se nuk dij send në këtë punë, sall fjalet e mia mos i ban n’asgja. I riu si veriu, beson gjithmonë në vedi. Merret vesht: ke kendue plot libra e storina, por unë kam pa e ndie ma tepër se ti, a di sa? sa këtu e deri ne Stamboll ma teper se ti”.
Ai fliste e unë veresha kokërr ndër sy që të kishte përshtypjen se jam tue ndigjue me bindje.
Ishte e para here që e përqendrosha krejt vëmendjen në fytyren e tim et. M’u duk se hyna ne shpirtin e tij e gjeta pjesën e palatueme, t’ashpër e të shëmtueme të vetes, dhe ketij njeriu i thashë:
Ma jep dorën, lamtumirë! Në këto katër mure ku nëpër dritare të vogla hyn kaq pak dritë, asht mbretnia jote dhe e sime ame. Çdo send që lëviz këtu mbrenda duhet të marrë frymë si ju, në të njëjtin ritëm, por i vetmi pinjuell që ju lindi e ju rrnoi, dalë nga dalë tue u rrite, prej djalit u shndërrue në dashamirë, prej dashamirit në një të njoftun të largët dhe, për mos me u ba armik, tash del e tret dikah. Due ajër dhe botë të hapet, pa skaje.
Shum vjet ma vone, para një pamje dimnore, tue përkujtue vetminë dhe atmosferen e ngushtueme t’atyne kohëve, me qenë shkëputë prej shpirtit këto vargje me një dobësi te habitshme, ashtu si bie prej peme një fryt i stërpjekun:
Plepi ka mbete i thatë si shtize:
Si fryn tash era në gardh!
Si loton hardhia e preme me kizë!
Si lari te lumi u mardh!
Sa druja u dogj ndër votra simjet.
Me fletzen e dushkut na ço n’ajer, moj erë,
Na sjell, na pshtjell e qitna njiherë
Në ndoj verri pa dimen.
“Hajt, ve vesh pa i çue turijt, – me shkundi im ate. – Shoh edhe se ke fillue me i ba n’asgja disa urti e doke, ruejtë brez mbas brezi ne trojet tona si malësore si jemi. Para nji jave kje këtu Culi, per Zotin burre per t’u nderue e i mire mjaft! Kur u çue me shkue, nuk e përcolle deri te dera. Ti edhe pak e ke me ua dhane dorën gjindjes ndejun, si në Evropë. Kajherë e ve dorën ne tamth e pyes: kur djali sot ndrroi kështu, po nipi? Sikur, ka me i ardhe marre me thanë se i nipi i kuj asht. Shkurt, djalo, me duket se si me qenë tue shkue me qiri fiket”!
Kështu ishte puna për së gjalli të prindeve të mij, por kur ata u zhduken, vetmia u dyfishue. Atëbotë me kaploi malli i ndrydhun me mote ta kthej kohën prapë për të jetue një jete familjare të re, me prind. Fytyra e tyne u zdrit para syve të mij si t’ishin gjallë: në kujtesë lëmosha me dashuni të papërjetueme rrudhat e ballit të sime ame, por buza e saj nuk qeshte. Përgdheljet e mia ishin te vona, të palandë, mendim qe s’gjen kurrkun fjalë, i thatë.
Butësia birnore e mirënjohja me shtyne ma vone, mbasi që ranë në fashë mallëngjimet e përflakta, të shkruej:
Dy gjana print më thanë kur ishin gjallë:
Poqese shkel ti buken gand,
Çoje prej toke, puthe e vene në ballë!
Ndigjo ti djalë, pse na jemi pleq.
Kur te rrijsh te votra mbështetë tue pi duhan,
Mos pshtyj në zjarm
Mos pshtyj në dritë, se a keq!
Harrova plot sende që thanë print
Plot tjera mësova e dola ndoshta i larm,
Por bijve t’mij unë kam me u thanë tu’u rritë:
Mos pshtyni në zjarm,
Mos pshtyni në dritë.
(“Penda e Artë” e vitit, akorduar nga Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve)
Dranja
Madrigale mbi fatin e një frymori të papërsosun
Si doli emni prej guri
Ata që presin barin me drapij dhe kosa të shkurta, posaçe për livadhe me gur në bjeshkën e Cukalit, janë njerëz të heshtun dhe vetëm në dukje të qetë: dhimba u bren kocat natën e i kap si pika në mëngjes në muskuj e gjymtyrë kur sjellin së pari rreptas hekurin në bar. Në parzmin e leshtë u fshehet frika e gjarpnit që pret tue njehë në ritëm afrimin e krismës së drapnit në tërfojë.
Mbledhësit e barit flejnë në vapën e ditës mbështetë për trungun e ahut nën hije e shohin andrra syçelë.
Ma i riu i zgjoi njëherë e i tregoi atë që kishte gjetë, diçka të gdhendun, gungë e madhe ngjyrë ashti, rrashtën e breshkës e mbi atë gjarpnin dredha-dredha, gjithçka të bamun gurë! Mirë – thanë ata – na e dimë qëmoti se nema e Orëve ndërron në shkamb çdo gja, edhe bariun me tufë përpara, po puna ashtë: si erdhi breshka deri këtu, kaq nalt?
Njeni sish shpjegoi me buzë në gaz:
“Unë kam helm në gjak pse gjarpni më zuni tri herë , andaj unë di në këtë mes pakëz ma tepër se ju. Breshka – tha ai – e pruni deri këtu në shpinë gjarpnin. Shikoni, si janë të ngrimë më një si të ishin dy frymorë! Si pela, Dranja, e unë mbi të kaluer.”
Mandej folësi mori briskun e me maje ia shkoqi gjarpnin breshkës nga rrashta mbi të cilën gjeti gërresa dredha-dredha, si ravë që përshkon gjysmën e globit.
Dranja, e quejtën njëzani ata breshkën në gurë, pa gjarpën.
Parandjenjë largimi
Vrapoja në andërr e zhgjandërr trok mbi shpinën e breshkës. Ajo ishte e madhe si në kohën e artë të racës së vet, para përmbytjes së dheut.
Edhepse vetëdija gjithnjë në mue mjegullohej, shihej qartë çdo send, si të ishte mbështjellë gjithçkaja mbrenda një indi rrezesh. Ndija deri ajrin përvlues në fyt, si kur digjen therra bri are e sheh me sy të ikin andej shpend e shtërpij.
Kur kujtoj këtë jerm, nuk lyp shpjegim andrre, por më jepet me rëmue mbi sende e frymorë të mbrumë me tharmin e gjakut tim.
Vetëdija ashtë një shkëputje që dhemb si ndamja e mishit prej ashtit.
Miqësi e ligshtë
Jam takue nja disa herë me Dranjen shtegut me bar, i cili çon ndër mendulla rranzë malit.
Por ajo çdoherë ma mori anën. Shtegu ku u ndeshëm ashtë tepër i ngushtë dhe nuk kalohet nga dy vetë tue ecë krahas.
Sytë e breshkës nuk kanë vetulla, kështu që kur Dranja më ndien, sjell kokën e më shikon tërthoras me kokërdhokë jashtë, sikur t’i kishte mbi rrashtë.
Verën e kalueme ndërroi gjendja. Si vajzë që rritet shpejt, dhe shpejt don me i qitë fat vetes e me dalë nuse, ajo më lë lëshoi një shikim të shkriftë. U mat dy-tri herë, nxori një kambë prej rrashtës, prapë u rrudh, dhe kur i pati nxjerrë të dyja, mbylli ashkëzën e syve me pjekët e veta prej lëkure së gjallë, e uli kryet si me dashë me më thanë: jam në dorë tande, më pre, po deshe!
Miqësia jonë mbahet prej një peni të kalbët që s’do ngrehë prej asnjenit tepër.
Me shijen e sisorëve në gjuhë
Breshkës, nga natyra, nuk i mohohet pimja e qumështit, as me ngranë vezë zogjsh kur bien pahiri nga çerdhja e këlluqen mbi gurë. Këtë e di mirëfilli edhe biologu.
Deri atëherë, Dranja ushqehej kudo e sido, kur, qe, se rrethana e mësoi ndryshe. Në rininë e parëasaj i kandeshin ma së forti tomatet e kuqe dhe pinte rrallë ndonjë pikë ujë në përrue nëse bante fort vapë. Por në moshën e pjekun erdhi e iu mpreh shija.
Ishte verë e natë e shëndritun kur i ra në hundë një erë si e vezëve të breshkave të çeluna. E ndoq deri në strehën e një tëbane, hypi për një dërrasë që ishte zgripi i një korite e ra në qumësht. Si atij që ashtë tue u mbytë në Drin, i shkuen padashë disa cirka nëpër gërlac e iu kand; ma vonë u mësue në të.
Tash Dranja ia ndien amzën atij langu kur sheh çdo shtazë qumështore, pa qenë ajo pllé apo gjiplote. Gjedheve, sidomos, u vehet mbrapa si thithlopa rrëshqanë dhe i çohet goja lang derisa që sisat zhduken prej horizontit të saj.
Qysh se pi qumësht, në bebëzat e syve të Dranjes ka ndërrue pakëz edhe ngjyra e sendeve. Rri shtang përpara një lulje livadhi sikur me pasë harrue me marrë frymë.
Udha e breshkave
Kur një brezni apo popull i tanë e humb drejtimin, s’ka zot që e ndih.
Tue ecë udhës mes mëllezave e ama e Dranjes ashtë e bindun se nuk sos me krye në shkamb, në shteg-pa-shteg, përndryshe fisi i saj tash mija e mija vjet nuk ia kish mbajtë prore në atë krah. Ajo quhet Udha e Breshkave, thonë banorët e vjetër të trevës, kah garendën popullata e tyne me shekuj për të gjatë mjegullës ose të motit të mirë me të njëjtën barrë në shpinë, me besimin e ngultë, të gdhendun në asht se kurrë nuk do të humbasë raca. Dhe kur kalojnë ato përmes dheut të shthurun, pa prita e me erë të ngrime ndër degë, sy-zbrazët e pa mallin që ka Dranja vetë për largësina të fshehta, ua lëshon gjithkush rrugën.
Dranja, për skotën e vet fare e humbun, rri mb’anësh dhe këqyr. Ajo i përngjan timtës ma të vogël të minutit në të tashmen që veçohet nga koha e tanë dhe shkimbet para suve tonë si flakë qiriu.
Vërshimi
Dranjes s’i kalbet ashti dhe mishin s’ia ha askush ndër ne. Prandej, kur na sheh, sado lëkurë murmë të jemi e të parruem, s’i ngjethet shtati puçërrizë nga frika. Por akulli i dimnit të papritun në gjumë, një herë në gjymtyrë, mandej në qafë e krye e deri në zemër, ia qet kësi dheu mbarë farën! Ashtu edhe Drini.
Mbasi ky lumë e then qafën atje ku e then, u zgjanue atë mot për rrafsh, vërshoi andej e këndej katunde e ara, përmbysi lisa me rranjë e damtoi gjithçka.
Kur u paque, si bishë krenare, i ngimë me dhé e çmos, tregoi prenë e bame rrak: shtylla telefoni, derra e shtazë tjera të ajuna, dhe qiti në breg, si me i pasë rradhitë dikush me dorë, varg e varg një morí breshkash. Ngjanin, ashtu të shtrime nën diell, si njerëz të gjykuem për vdekje e mandej të vramë për t’i shti gjindjes tmerrin!
Katundarët, me brakesha të gjana shpërvjelë deri në gju, hapën një hulli në fund të arës e i mbuluen me botë.
Por kur ndodhi këta, Dranaj i pat lanë hijen atij vend e Drinit të dalun mendësh! Por, akullit, jo.
Qindresa
Qysh se e humba sysh, e kërkova pa nxitje kudo ngapak, tue i lanë shteg edhe rastit të ndeshemi papritmas të dy tue ecë pa udhë në ndonjë lak mali, ose fushoreve bri lumejve.
Dhe s’ka si të jetë ndryshe, kur njeriu të tëhujet dita-ditës edhe prej farefisit. Qet atëherë në harresë shllime e ndjesi mbi punë e sende që i kish për zemër, mun i dalin andje edhe veset e hershme; e jo ma se po përpushet se u zhduk një breshkë prej faqes së dheut!
Atëherë kur e pata ndeshë së pari, isha i unshëm e sy-kuq si zjarmi që flakron në murrlâ. Për çdo krismë mbi rrugë, çoja veshët nalt si egërsinë mali. Era më merrte me vete, dhe për një za të hollë, që klithi si me e pasë therë gjarpni në gji, kisha lanë mbrapa, kambë, dhena mbas dhenash.
Ikën mote. Një ditë ndëgjova befas mbi katundin arbnor një fishkëllimë fryme ndër shkurre e gjineshtra: ndër fletëza e në çdo bishtajzë tringëllonte një shpirt i thamë. Mbrendë, ndër rranjë të ngërthyeme sa llana e krahut, zbulova ashtin e Dranjes.
E këqyra dhe e këqyra, ngathshëm. Mirë, thashë, se e gjeta;
po si ta libroj unë fatin tim, pa hekur, prej vargojve të kalesës?
Vetmia nuk len me marrë frymë kohën
Tisi, breu e pisha janë druj virgjën dhe e lypin vetminë. Por zogjtë nuk i lanë të qetë. Këta dinë mirëfilli si ua merr dielli lulen e vajznisë ndër grykëza, si turpnohen degët kur u shkon e u vjen mushti nën lëvore e si ato i mjekojnë plagët e veta me rrëshinë.
Në vetmi ashtë shumë ma lehtë me njehë në rrashtën e Dranjes, si në varzat e brinit të sqapit, motet.
Bota e një gjuhe
Plasi dielli nga reja, vetimë, në rrashtën e Dranjes mes librash. U ndez anekand vendi flakë, bimësia jashtë, shqimthi i derës, mbrendë balli i votrës e unët që ishin fikë në të.
Currila të dlirun, rrezet tringëlluen ndër kthina të ashtit, thellë, dhe lindën fekse, përmbas, në mur trajtash të mbytuna shqim në dritë, gjithçka në miniaturë, gjithçka dyfish: krena gjarpijsh me qinda gjuhë përjashta – në një anë, e në tjetrën – barna secila me emnin e vet e shëruese, fije e fije të panjehuna, duer mbas duersh me gishta të kallun flakë. Rrashta e tanë dukej si me qenë në diell.
Shikue përjashta, mbarë ashti kish shembllesë grueje, ngërthye me fjalë, sa mizë për kërcunë, në krye e në tru që i rridhnin asaj vijë e vijë, gjak dragojsh nëpër gjuhë. Ngadhnjim, ngadhnjim i frymës së ashtit, ngadhnjim!
Por përmes asaj drite shihej se përmbrenda rrashtës, mbrendë në anin e grues, kalbej fara e kuptimit të fjalëve në gjumë para se me u zgjue. Andaj nuk kishin as tinguj.
Prozat e mësipërme poetike janë shkëputur nga përmbledhja me të njëjtin titull nga botimi i Mynihut 1981
— Gazeta Shqiptare, dhjetor 2002
