Jeta dhe librat

-- nga FAIK KONICA, Milosao, 15.06.2008

“La vie est triste, helas! et j’ai lu tous les livres!” 1)

Me këtë radhë nis një nga vjershat e poetit frëng Stefan Malarme. Dhe një fjalë të atillë, të pakë janë njerëzit me letra që nuk e kanë përsëritur disa herë në udhë të tyre. Edhe të rrojturit edhe këndimet vjen një orë që lodhin e mërzitin dhe njeriu kërkon shpëtimin në një shkujdesje e në një mospërfillje që e bëjnë padashur e pa vënë re si një nxënës i Budës.

Po le t’i tingëllojë jashtë zëri i një vajze që shkon; gishtërinjtë e mefshtë le të kthejnë fletët e harruara të një libri të dashur dhe menjëherë muzika e jetës dhe e artit na zgjon zemrën dhe na ngjall përsëri mendjen. Rrija një natë në odë time pa dëshirë e pa mejtim, duke vërejtë avullin që ngrihej si me të përtuar nga një filxhan plot me çaj të Kinës; dhe jo për të kënduar, po për të lojtur hoqa nga rafti një libër të vogël e të hollë dhe pa kënduar as emrin e tij, nisa të kthej fletën ngadalë, kur më zuri syri këtë vijë: “Është kurdoherë i ashpër kur ka pak kohë që urdhëron.”; përkthim i dobët i një teksti të fortë si brunz. Cili e ka thënë këtë fjalë të thellë? Hodha një sy në titull të librit dhe pashë latinisht: Aeschyli Prometheus.

Një libër dy mijë e katërqind vjetësh i vjetër nga mosha; por nga mendimet aq i ri, sa dukej se u shkrua dje, duket sikur përqesh me hidhërim dhe stigmatizon përjetë nonjë njeri të pasuruar nga lufta ose nonjë salepçimbret, që rrëmben fuqinë në rrëmujë e sipër edhe si i dehur nga triumfi i papritur, vërtit kërbaçin dhe kërkon gjak. Se natyra e njeriut nuk ndërron; dhe një poet i madh që zbulon të vërtetat e kohës së vet, zbulon të vërtetën e të gjithë kohëve të pastajme.

Eskili është poeti më i lartë e më i thellë i vjetërsisë klasike. S’ka as mjeshtërinë elegante dhe të mbaruar të Euripidit, as lirizmin e lulëzuar të Sofokliut. Eskili ka një madhëri fisnike si të artistëve që punojnë mermerët e Parthenonit. Shumë herë të kujton Shekspirin, jo Shekspirin e Julietës ose të Rosalindës, po Shekspirin e Hamletit dhe të Laertit. Ndër të gjithë veprat e tij që kanë shpëtuar nga prishja dhe kanë arrirë gjer te ne, më e thella është “Prometheu i lidhur”. Lënda e kësaj tragjedie mund të tregohet me dy fjalë: Prometheu, një gjysmëperëndi, pati mëshirë për njerëzit dhe u shpuri zjarrin, të cilin gjer ahere e dijnë dhe e gëzojnë vetëm perënditë; Zeusi, i pari i perëndive, që ta ndëshkojë për vjedhjen e zjarrit vë ta lidhin Prometheun në një shkëmb të egër e të shkretë të Detit të Zi, ku do mbetet i munduar gjersa të pendohet e të kërkojë ndjesë: po ai, me një kryelartësi të hidhur, nuk do t’i përulet padrejtësisë. Aq. Pak punë për një dramë dhe me gjithë këtë është drama më e gjallë, më e fortë e njerëzore, është drama e përjetshme e idealistit që vuan për mendimet e tij.

Atë natë mbeta pa gjumë si m’u tek menjëherë të këndoj Prometheun e Eskilit anembanë. Dhe në çdo faqe zbuloja që më shtojin çudinë, aq nga thellësia e mendimit sa nga bukuria e mbrojtur e trajtës.
Ja një grusht gurë të çmuar nga ata më të rrallët e më të çuditshmit.
Shkoni dhe zgjidhni:
Prometheu qan tragjedinë e tmerrshme të jetës së vet. “Shikoni, thotë, shikoni, të lidhur një perëndi fatkeqe dhe pse vuan? Nga dashuria e madhe që pati për njerëzit”.

Me rasën e këtyre fjalëve vëmë re afrimin e Prometheut të shtën në hekura për dashurinë që pati për njerëzit, me Krishtin e kryqëzuar. Një turmë simpatike e pyet Prometheun, cilat janë arsyet e mjerimit të tij. “Është një mundim për mua që t’i rrëfej, thotë, është një mundim që të hesht, sidoqoftë është një mjerim.”

Eskili i vë në gojë Prometheut një gjykim të thellë mbi karakterin e tiranëve: “Tiranët kanë një ves të keq, që nuk u zënë besë miqve.” I thonë: “Lëri fjalët e kota, i gjej nonjë shërbim për mundimet e tua”. “Është gjë e lehtë, - përgjigjet Prometheu, kur e ke këmbën jashtë greminës t’i japësh mësime, të këshillosh ata që vuajnë. Unë i prisja të gjitha këto që heq, fajin desha dhe e bëra, nuk e mohoj dot. Kur u shërbeva njerëzve, e vura veten me të dhëmbura.”

Për inatin, për zemërimin, Eskili vë një fjalë shumë të hijshme me gojë të Oqeanit. Oqeani i thotë Prometheut se fjalët janë mjekët që shërbejnë zemërimin.
Oqeani i thotë një tjetër fjalë të urtë Prometheut: “Del më i fituar njeriu i mençur që bëhet sikur s’ka mend.” Këshillë si pak. Si duket ky mendim: “Më mirë vdes njëherë njeriu se sa të vuajë çdo ditë.” Këtë mendim mund ta keni dëgjuar shumë herë dhe të mos ju bëjë përshtypje: po mos harroni se këtë dhe fjalë të tjera, Eskili i tha i pari; duhet t’u kthejmë forcën që kanë pasur, po që humbën nga përdorimi i dendur për të kuptuar bukurinë e virgjër të tyre. Mos harroni se kjo vepër është shkruar dy mijë e katërqind vjet më parë.

Dhe kurorëzimi i veprës, fjalë plot kryelartësi dhe forcë fisnike “Koha duke përparuar do të japë gjithë mësimet”.
Por për fat të zi, mendimet shumë herë vijnë tepër vonë.
M’u duk gjë e pëlqyer të jap bashkë me përkthimin 2) edhe fjalën në gjuhë të Eskilit, ashtu siç i ka shkruar poeti tri herë i lartë. Një libërz dyzetfaqesh. Mund ta ngrejë një foshnjë me majën e një gishti se ky libërz është i lehtë si një pendë. Dhe nuk është vetëm një libër. Është një monument. Dhe një monument me aq rëndësi, sa njerëzit viganë të bashkuar s’mund ta luajnë nga vendi.
1922

(Marrë nga “Vepra” e F. Konicës, përgatitur nga prof. Nasho Jorgaqi)
________________
1) “Jeta është e trishtë dhe librat i kam kënduar të gjitha”.
2) Në tekstin e autorit janë në greqishten e vjetër.