Reliket e Olcinium-it

-- nga Gjon Frani Ivezaj, New York, historian

Periudha e kohës antike dhe mesjetës, sipas mendimeve faktike të shumë studiuesve vendas dhe te huaj, është e mbushur me shumë ngjarje dhe episode interesante për vetë jetën e qytetit të Ulqinit. Nga thellësia e shekujve, banorët vendas gojë me gojë kanë përcjellë historinë e Ulqinit të vjetër, që rrënjët e saj të lashta i ka në veriperëndim të Ulqinit të sotshëm në katundin Krruç. Ulqini për herë të parë përmendet në dokumentet historike të vitit 1376, ku një banor i quajtur Milgost Kovaçi, që pa se një varkë po udhëtonte në ujërat e qetë të Detit Adriatik, buzë brigjeve të Ulqinit.

Ky argument historik përforcohet më së shumti nga dokumentet e vjetra të periudhës venedikase, e cila mendohej se është fundosur tek Ada e Krruçit. Hipoteza është e mbeshtetur edhe në disa dëshmi të dokumentuara, që i përkasin periudhës së hershme dhe që kanë lënë gjurmë ndër shekuj deri në ditët tona. Megjithëse ka shumë mendime gjithsesi, nuk përjashtohet fakti të ketë ekzistuar qyteti antik. Këtë lokalitet e dëshmuan edhe zbulimet e rëndësishme arkeologjike që u bërë nga ekspedita e historianëve të lashtësisë gjatë verës së vitit 1984.

Gjurmët e jetës së vendasve dhe lulëzimit të civilizimit asokohe u zbuluan në villa rustica luksoze, që daton antikën e vonë, e cila mendohet se i përket ndonjë njeriu të pasur asokohe. Kjo ekspozitë mundi të zbulojë dhe faktojë edhe burime të tjera historike, sikurse ishin relike ose gjurmë të pjesëve të banimit, të cilat tregojnë se ka pasur banjo luksoze dhe afreske ose mozaiku që tregon nivelin e lartë të artit për kohën në këtë trevë të banuar nga banorët autoktonë.
Këtë e përforcojnë edhe gjetjet e fundit arkeologjike prej materialit të qeramikës dhe një seri monedhash të perandorëve të kohës, duke filluar të cilët, kanë sunduar e jetuar si të gjithëpushtetshëm mes shekujve V e VI mbas Krishtit. Edhe muret e kohës ilire që gjenden në Kala, janë ndër zbulimet dhe dëshmitë e vijimsisë së lulëzimit të trevës askohe, duke qenë kësisoj një qendër e rëndësishme tregtare dhe banimi askohe.

Natyrshëm mund të them se nëse do të vijonin ekspeditat arkeologjike në mënyrë të zgjeruar, sigurisht që nuk do të përjashtohej mundësia e zbulimit të burimeve të reja arkeologjike, që patjetër do të shoqëroheshin edhe me informacione të panjohura më parë, të periudhave të hershme, duke na dhënë hartë të re me dëshmi për shumë pikëpytje dhe hipoteza të debatueshme, që ende sot janë të pazgjidhura përfundimisht mbi fundosjen e Oleotoposit 2200 vjet para epokës së Krishtit. Me sy të lirë nëse shikohet nga aeroplani në vështrimin fiziko - gjeografik ujëdhesa Ada e Krruçit ka pak a shumë pamjen e një gadishulli i futur në thellësi të ujërave të kaltra të detit Adriatik, duke krijuar kështu pamjen e një kështjellë natyrore.

Nëse shikohet me kujdes shfaqet një pamje piktoreske dhe e vështruar nga lart gadishulli i vogël laget nga të tria anët me ujë. Gjiri i plazhit ose i Ulqinit të Vjetër në ditët e sotme frekunetohet shumë nga vizitorët e huaj, të cilët me kënaqësi vizitojnë edhe rrënojat e kalasë dhe konturet e Olcinium.
Tërmetet e njëpashnjëshme që kanë përfshirë brigjet bregdetare të Adriatikut lindor dhe të trevave shqiptare gjatë shekujve, kanë sjellë edhe ndrsyhimin e konfiguracionit të saj. Kështu në disa zona bregdetare terrori ka pësuar ulje ndërsa në disa të tjera ngritje (procesi i lëvizjet epirogjenike) dhe ulëse.
Kështu brigjet bregdetare të plazhit të Patokut në Laç (Krujë), kanë pësuar ulje (pasojë e lëvizje epirogjenike me tendencë ngritje dhe ulje në disa territore të Shqipërisë përgjatë bregdetit Adriatik e Jon, shënimi im J.F.I.) dhe si pasojë është përmbytur, ku uji është futur në thellësi të steresë (tokës) dhe e kundërta ka ndodhur në disa zona të tjera të vijës brendetare lindore të detit Adriatik.

Nga ana e tjetër dihet se Shqipëria bën pjesë në zonat sizmike me aktivitet të vijueshëm. Për pasojë shohim se gjatë periudhave të hershme të historisë, lëvizjet sizmike (termetet) kanë sjellë për pasojë gjatë shekujve të mëparshëm fundosjen e shumë qyteteve antike bregdetare. I tillë është qyteti antik Dyrrahu (Durrësi i Vjetër), këmbët e së cilës (pra muret e vjetra) sot gjenden të zhytura në ujërat e kastra të detit Adriatik. Këtë fat ka pasur edhe Ulqini i Vjetër, që si vijë lineare nuk është shumë portave të mureve nënujore të Durrësit.
Kjo molo natytore, sigurisht që ka shëbyer ndër shekuj si kështjellë mbrojtëse e flotës së madhe të anijeve tregtare, që kanë qenë ankoruar dhe ndërtoheshin në kantierin e madhe të kohës në këtë qytet bregdetar.
Sipas burimeve arkivore historikë, Ulqini i Vjetër përmendet për herë të parë në traktet ose dokumentet e hershme aty nga viti 1376. Gojëdhëna popullore vendase e përforcon edhe më shumë këtë fakt historik, kur si shembull përmendet emri i një banori të saj, i quajtur Milgost Kovaçi, i cili, pa me sytë e tij, se në ujërat detare të bregut të Ulqinit po lundronte e qetë një varkë, që për çudi nuk kishte asnjë njeri që po e drejtonte atë. Varka ecte mbi valët e detit, shoqëruar nga rrezet e diellit veror. Ai e vështronte dhe mahnitej…

Ky përshkrim është bërë në gjuhën latine, që askohe ishte mbizotërues në burimet historike të kohës dhe në të njëjtën kohë shërben edhe si dëshmi arkivore interesante për të gjithë historianët dhe studiuesit e kohës dhe deri në ditët tona. Emri i qytet më vonë bëhet i zakonshëm në përdorimin e përditshëm në shumë harta udhëtarësh vendas dhe të huaj, ku Ulqini i Vjetër lexohej si qendër banimi nga të gjithë. Dhe kjo u bë një rutinë ë zakonshme deri në fund të shekullit XVIII, ku syri i arkeologëve dhe studiuesve të toponimimeve shikonte emërtimin Dolcigno Cecchio dhe shpesh Alt Dulcigno në shekullin XIX. Gjatë një vizite që kam bërë disa herë në një librari (Public Library, 42 Street and Fifth Avenue) në Manhattan (Neë York), në një nga sallat e saj kam parë disa harta të vjetra dhe globe realizuar shumë shekuj më parë, por që ruhen me kujdes si fond i pasur historik. Duke parë me kujdes globet e harta të dimensioneve të ndryshme, sytë më shkuan tek qyteti Olcinium dhe qyteti tjetër i vjetër më i afërt i saj Scodra, Scutari (Shkodra), të cilat gjendeshin brenda shtrirjes gjeografike të fjalës ILLYRICUM.

Pra rrënojat e Ulqinit të Vjetër, ruhen si relike edhe në brurimet ose dokumentet historike të kohës venedikase. Aty shpesh përmendet edhe gojëdhëna popullore, që ka mundur të mbijetoi deri në ditët tona edhe nga dëshmitë përsëritëse të banorëve vendas, të cilët me krenari flasin për ecolucionin e historisë së emrit të qytetit të lashtë bregdetar. Qyteti gjendet i fundosur tek Ada e Krruçit. Përforcimi i këtyre të dhënave vjen edhe nga gjetjet arkeologjike që i përkasin peridhave të ndryshme.
Materiali guror me ngjyra dhe forma katrore të dimendioneve të ndryshme, dallohen prej gurëve të tjerë të miranës. Blloku i gurit i latuar me kujdes dhe dorë artisti ka skalitur dëshminë e jetës kulturore dhe mjeshtërinë e punimit të gurit askohe. Kalaja e Ulqnit, është vetë krenaria e gjithë zonës përreth.

Nëse do të shikonim edhe kështjellat e tjera të ndërtuar gjatë brigjeve bregdetare mesdhetare e përtej saj, do të shohim se ata kanë pak a shumë këtë fizionomi nga ku mund të kundrosh kaltërsinë e pafund të ujërave të detit të kaltër, anijet e shumta që lundrojnë mbi sipërfaqen e ujit dhe në të njëjtën kohë klimën e shëndetshme brenda kësaj pozite të favorshme gjeografike ku është ndërtuar Ulqini i Vjetër dhe Kështjella e saj antike.
Ndonëse të dëmtuar nga erozioni i kohës dhe termeti katastrofik që ra në shekullin e II mbas Krishtit, disa nga elementët e rëndësishëm të hershmërisë së mureve të Ulqinit të Vjetër ose Kalasë me të njëjtin emër, janë edhe ekzistenca e një mozaiku të bukur ilir, enë të ndryshme me material prej qeramike dhe monedhat e perandorëve të kohës (ku shtrihej sundimi i perandorisë romake të lindjes, sikurse ishin asokohe: Anastasi, Justini e Justiano Prima, të cilët kanë jetuar mes shekujve V dhe VI mbas Krishtit), dëshmojnë për vijimsinë e jetës normale të qendrës së banimit.

Është e njohur fakti, se shumë vendbanime e qytete janë ngritur ose përtrirë mbi shtresat e themeleve paraprake, duke iu përshtatur stileve e nevojave të kohës, duke ruajtur kësisoj vijimsinë e mbijetesës ose të rilindjes pas çdo tjetërsimi. Kështu u ndërtua dhe rindërtua herë mbas herë edhe Ulqini dhe qytetet e tjera antike pranë saj. Për me shumë mendohet se ky qytet antik mund të jetë ndërtuar mbi themele edhe me të hershme kohore, afër themeleve më të hershme të qytetit antik Oleotopolis. Për këtë flasin edhe gojëdhanat.
Mendohet se venbanimi i vjetër të ketë ekzistuar në Krruçin e sotëm, i mbështetur kjo edhe nga një sërë gjetjesh të shkencës bashkëkohore arkologjike. Megjithatë vitet që do të vijnë do ta përforcojnë edhe më shumë këtë bindje faktike që kanë arkeologët dhe studiuesit e tjerë ulqinakë dhe të huaj.

Janë pikërisht këto themele të vjetra, të cilët shërbyen si bazë e njohjes së lulëzimit të jetës që pësoi ky qytet antik gjatë shekujve. Kjo u bë bazë për zbulimet e reja arkeologjike duke e pasuruar edhe me tej hartën e burimeve me elementë të rinj, që shfaqen pamjen e historisë së dikurshme dhe vijimsinë e sotme të Olcinium.
Emri i qytet buron nga vetë lashtësia e saj, nga rrënojat dhe dëshmitë arkeologjike, nga burimet e pasura arkivore dokumentare, që ruhen në shumë arkiva dhe biblioteka vendase dhe të huaja.
Në rrugën romake Olcinium - Scodra, kanë qenë ndërtuar edhe disa qytete që sot gjenden të vdekura si qendra banimi përgjatë bregdetit lindor të detit Adriatik. I tillë është qyteti antik i Shasit, ndërtuar mbi një kështjellë karakteristike për kohën ilire.

Numëri i madh i objekteve kristiane që arriti deri në 360, u bë vendstrehimi i parë i Medes së përzënë, pas krimit ndaj fëmijëve të vet. Këto kisha kishin pamje shumë të bukur dhe ishin punuar nga mjeshtër të njohur të kohës. Bedeni dhe porta ku vdiq kapiteni i Perandorit të famshë romak Jul Çezarit, duke luftuar trimërisht kundër Pompeianit (që vinte nga qyteti i rrënuar Pompei nga lava e vullkanit dhe tërmetet e njëpasnjëshme që përfshinë qytetin antik të Napolit), janë ende si dëshmi e kohës antike.
Historia e lashtë e këtij qyteti shpeshherë vendoset në kohën e jetës së qyteteve antike ilire të rëndësishme, sikurse ishin: Scodra, Drinasti, Doclea, Lissus, Dyrrahu, Butrinti, etj.