Në shtëpinë e Frojdit

-- nga NICOLE KRAUSS, Shqip, 07.09.2008

Nga viti 1949, një vit pas lindjes së nënës sime, deri në vitin 1954, gjyshja ime shiste derë më derë reçipeta. Kishte një trup të madh e të bukur dhe mënyra me të cilën kontrollonte lëvizjet e bënin tregtinë e saj perfekte, duke arritur që çdo javë të fitonte konsiderueshëm. Një vajzë hebrenje nga Gjermania ishte arratisur nga kampi i Sponzen, në kufijtë e Polonisë, në të cilin ishte internuar bashkë me familjen e saj në vitin 1938. Quhej Sofia Berger dhe atëherë ishte vetëm 21 vjeçe. I ishte ofruar të punonte si vullnetare në repartin pediatrik të kampit. Një ditë, ndërsa po ngjiste shkallët, gjendet ballë përballë me një djalosh të ri hebre me profesion mjek, që e kishte njohur disa vite më parë në Marienbad, ku kishte shoqëruar të ëmën për një kurë termale, pasi vuante nga reumatizma.

Në kampin e përqendrimit kushtet e jetesës ishin të frikshme. Sëmundja dhe vdekja mbizotëronin kudo. Gjithsesi, siç thoshte edhe gjyshja ime, “një qenie njerëzore gjithmonë do të jetë një qenie njerëzore”. Dy të rinjtë u dashuruan dhe mes tyre filloi një lidhje të cilën Sofia do ta mbante sekrete, për të evituar një tjetër shqetësim për prindërit e saj. Ai, mjeku i ri që quhej Siegfrid Ueinreb, arriti që t’i rregullonte një vend pune si asistente në evakuimin e fëmijëve jashtë Polonisë. Edhe vetë arriti të mbijetonte: ia bëri të ditur shumë vite më vonë, kur Sofia ishte martuar dhe kishte fëmijë, duke i shkruar nga vende të ndryshme: Afrika Jugore, Zvicra, Parisi etj., por ajo nuk iu përgjigj kurrë atyre letrave.

Sofia i pa prindërit e saj për herë të fundit në stacionin e Sponzen. I ati, që atëherë ishte 59 vjeç, nuk i tha asnjë fjalë lamtumire, siç kishte bërë edhe me fëmijët e tjerë: nuk e kishte fuqinë për të thënë lamtumirë. Një herë e pyeta nëse kishte menduar ndonjëherë se do t’i takonte sërish dhe m’u përgjigj: “Kur je i ri, gjithmonë je optimist”. Anija u nis nga Gdynia, në detin Baltik, me në bord 86 fëmijë (më i vogli ishte 3 vjeç), të shoqëruar nga gjyshja ime dhe nga një tjetër vajzë 23-vjeçare, vajza e vetme e berlinezit Xhek Mendelson, komunist i flaktë. Sofia, që gjithmonë i kishte dashur fëmijët, tashmë kishte mundësinë për t’u kujdesur për gjithë ata fëmijë të tronditur që po vuanin nga udhëtimi në det. Ai udhëtim duhej të zgjaste tri ditë, por që në bazë të situatës, zgjati pesë: ishte pikërisht atëherë kur Stalini firmosi paktin me Hitlerin dhe kërcënimi i luftës i detyroi që të ndryshonin drejtim, duke evituar Hamburgun. Gjyshja më tregoi se kur Xhek Mandelson mori vesh për paktin midis Hitlerit dhe Stalinit, donte të hidhej në det, pasi ndihej i tradhtuar, por ishte pikërisht ajo që nuk e la ta bënte një gjë të tillë. Në vazhdim ai u bë deputet në Parlamentin britanik.

Vitin e shkuar shkova në Jerusalem për të takuar gjyshen time. E sëmurë me sklerozë nuk arrinte më të kujtonte se kush isha. Por e dëgjova disa herë që falënderonte Zotin se kishte dalë gjallë nga ajo luftë. Një herë të vetme, gjatë një jave që qëndrova me të, pashë t’i shfaqej një çehre e dhimbshme. Për një çast, duke iu drejtuar nënës sime, tha: “Pishman?” “Çfarë ka nënë?” - përgjigjetajo. “Ke ndonjë pishman në jetë?” “Nuk besoj”, u përgjigj ime më. Dhe pas disa momentesh heshtjeje, nëna ime e pyet: “Po ti nënë, a ke ndonjë?” “Vetëm një”, u përgjigj gjyshja. “Nuk duhet t’i kisha lënë kurrë prindërit e mi në Sponzen”.

Gjyshja ime e mbante mallin e saj në një valixhe lëkure, e njëjtë me ato të të gjitha shitëseve të reçipetave që i merrnin falas nga kompania prodhuese “Spyrella”. Reçipetat, të palosura me kujdes dhe të sistemuara njëra mbi tjetrën, ishin të vizatuara në katalog me numrat 3 dhe 5. Ato mund të porositeshin në tri ngjyra, por pjesa më e madhe ishin ngjyrë mishi, ose pjeshke, siç thoshte nëna ime. Dhe pasi e lidhte mirë valixhen në koshin e biçikletës, gjyshja ime shkonte derë më derë, më së shumti brenda lagjes sonë, ose maksimumi deri në “Stamfrod Hill”. Një herë, një pasdite prilli të vitit 1952, i qëlloi të dilte për të shitur në bulevardin “Maresfield Gardens”. Ma tregoi për të parën dhe të fundit herë 43 vjet më vonë, pikërisht në prill të vitit 1995.

Ishim buzë Atlantikut. Episodi i takimit të saj me Ana Frojd është një nga episodet që më tregoi atë ditë dhe që pjesërisht i kam harruar. I kërkova që t’i regjistronte të gjitha ato kujtime, por ajo më kërkoi që të shtypja butonin “pauzë” në çdo pjesë të vështirë, ose pishmani. Pra, historia është kjo: Djali i saj më i vogël, daja im Bernard, kur ishte i vogël vuante nga disa kriza astme akute dhe sidomos të provokuara nga ndotja atmosferike e Londrës që ishte përkeqësuar së tepërmi nga bombardimet. Ishte vetëm gjashtë vjeç kur mjekët thanë se duhej të merrte ajër të pastër të paktën për gjashtë muaj me radhë dhe sugjeruan një sanatorium “Anthony & Annie Muller Home” në Brodsteir, një qytet bregdetar në Kent.

Por pagesa për të shtruar vogëlushin në sanatorium ishte tepër e lartë dhe rroga e gjyshit, që punonte pranë gjykatës fetare hebre si inspektor për kontrollin e mishit, mjaftonte vetëm për të likuiduar shpenzimet e përditshme familjare. Pasi dëgjoi ato çfarë i thanë mjekët, gjyshin nuk e zuri më gjumi atë natë. Vinte lart e poshtë në dhomën e pritjes, përpara bibliotekës në të cilën mbante volumet e Talmud, që babai i tij i kishte marrë me vete nga Polonia dhe shpeshherë afrohej pranë dhomës ku flinin fëmijët e tij për të dëgjuar frymëmarrjen e Bernardit. Në vitin 1938, doktor Zigmund Frojd, në moshën 82-vjeçare dhe që vuante nga një kancer në nofull, u largua nga Vjena bashkë me familjen e tij për t’i shpëtuar pushtimit nazist.

Të gjitha mobiliet e shtëpisë u dërguan në Londër, përveç një bastuni dhe dy kapele që kishin mbetur të varura në kokën e priftit të sallonit. Vajza më e vogël e Ana Frojdit u mundua të ndihmonte të atin që të përshtatej me ambientin e ri, duke rindërtuar studion e tij që kishte në Vjenë me përafërsinë më të madhe. Sistemoi gjithçka në vendin e saj të mëparshëm: librat, statujat egjiptiane, greket ose kinezet, maskat e mumieve, kolltukun e sistemoi në atë mënyrë që babait i pëlqente të lexonte, duke mbështetur këmbët në një tjetër më të vogël, gjithashtu edhe divanin që ia kishte dhuruar një pacient në vitin 1891. Kolltukun me copë të verdhë e vuri mbrapa divanit, për të vetmen arsye që babai të mos ndihej i vëzhguar tetë orë në ditë nga shikimi i pacientëve të tij.

Frojdi ndërroi jetë më 23 shtator të vitit 1939, 25 ditë pas mbërritjes së gjyshes sime me anijen e transportit të fëmijëve. Dha shpirt në krevatin që kishte sistemuar në studion e tij, me pamje nga kopshti. Dhe Ana, me të njëjtën përkujdesje që rindërtoi studion e tij në Vjenë në Londër, në të njëjtën mënyrë ruajti pa prekur të gjitha sendet e babait të saj. Madje, edhe syzet me rrathë të florinjta kanë mbetur aty ku Frojdi i la për herë të fundit.

Për gjyshen time duhet të ishte më mirë aty se sa në Stamfort Hill, ku jetonte duke shitur reçipeta. Shtëpitë ishin të mëdha dhe të mbajtura mirë, me kopshte të bukura dhe rrugë të shtruara e të dekoruara me pemë të mrekullueshme. Dhe meqë qyteti ishte i madh nuk mund të dilte për të shitur më me biçikletë, kështu që duhej të përdorte autobusin. Por aty nuk ishte si më parë. Kushedi se sa herë ka parë që dera t’i përplaset në fytyrë. Njëherë i qëlloi që të shihte shtëpinë e fëmijërisë së saj në Norimberg, ku nuk ishte kthyer më kurrë. Nuk është se ishte ndonjë shtëpi përrallore, por ndodhej në një lagje të mirë.

Atë ditë nuk kishte pasur shumë fat me tregtinë e saj. Vetëm një zonjë e kishte lënë të futej në shtëpi dhe i kishte ofruar një filxhan çaji, por pas shumë diskutimesh, nuk kishte blerë asgjë. Gjithsesi, gjyshja ime, e cila gjithmonë shihte anën pozitive të gjërave (jeta nuk i kishte lënë shumë për të zgjedhur), nuk u dorëzua, por u drejtua menjëherë në derën tjetër, pikërisht në numrin 20 të “Maresfield Gardens”, me një buzëqeshje që të ngjallte besim.

Nuk e kishte fare idenë se kush banonte në atë shtëpi, por edhe nëse do ta kishte ditur, nuk besoj se do të ishte sjellë në një tjetër mënyrë. Valixhen e mbante në dorën e majtë dhe me të djathtën trokiti në derë. “Nuk besoj se do të isha një subjekt i mirë për biografi”, ka thënë një herë Ana Frojd. “Gjithçka që është për të treguar mund të tregohet me pak fjalë”. Në fakt ajo e ka kaluar jetën me fëmijët e saj. Në vitin 1940, pak muaj pas mbërritjes së gjyshes sime me anijen, e cila transportonte 86 vogëlushë të arratisur dhe jetimë të ardhshëm, nga deti Baltik në Detin e Veriut, Ana Frojd kishte publikuar dy sprova: “Fëmijë të vegjël në kohë lufte” dhe “Bebe pa familje”. Pak kohë më vonë bëri të mundur një shtëpi pritjeje për fëmijët pa familje dhe me siguri që atje do të ketë shkuar ndonjë nga të vegjlit që shoqëronte gjyshja ime. Por në momentin kur Ana Frojd hapi derën e shtëpisë dhe sytë e saj u kryqëzuan me ato të Sofias, të dyja gratë kuptuan menjëherë pa folur asnjë fjalë precedentët që i bashkonin, siç është edhe dashuria për një baba të humbur.

Nuk e di se për kë kishin folur në fillim, por di që të dyja duhet të kenë tradhtuar theksin e gjuhës së përbashkët mëmë dhe që të dyja kishin provuar një ndjenjë çlirimi, duke përjetuar atë situatë të ngrohtë familjare. Është e qartë që nga anglishtja duhet të kenë filluar të flisnin gjermanisht. Në të vërtetë as që duhet ta përmend këtë episod, takimin e gjyshes sime me Ana Frojd, vajzën e njeriut që kishte krijuar psikoanalizën. Gjyshja ma tregoi këtë histori vetëm sepse nga ky takim ajo kishte fituar shumën e duhur të parave për të kuruar Bernardin e vogël. Në gjysmëorëshin që kaloi me të, në shtëpinë e Zigmund Frojdit, di vetëm tri gjëra: 1. Provat e reçipetave u bënë në hollin përballë dhomës së zotit Frojd; 2. Gjyshja ime e kishte pyetur Anën nëse kishte menduar ndonjëherë të kishte fëmijë; 3. Produkti që kishte blerë ishte një me numrin 3.