Portreti i mikut Bekim Fehmiu

-- nga Ali Podrimja, TemA, 11.10.2008

SHPESH KAM MENDUAR Si te shkruaj për Bekim Fehmiun. Dy janë arsyet kryesore:
1) Ai u shfaq kur rreth nesh ekzistonte një perde e hekurt dhe
2) Talenti i tij prej artisti e njeriu afirmoi qenien tonë kombëtare, pa marrë parasysh se në filmin shqiptar mungoi prania e tij. Një gjë e tillë kishte ndodhur edhe me Aleksandër Moisiun. Por asnjëri nuk kishin hequr dorë nga identiteti e origjina e tyre.
Bekimin e kam edhe mik. Pakëz më herët e njihja se, kur një mik i penës kishte shkruar në "Zërin..." e orëve të herëshme: Mbajeni mend këtë emër!...
Aktori ynë bënte hapat e parë në skenën e Teatrit Kombëtar të Kosovës. Gjatë viteve '80, atë e kisha më shumë se mik. Në momentin më dramatik më ishte gjetur kur bëja çmos të shpëtoja Lumin. Katër vjet kishim vrapuar nga spitali në spital, rrugëve të ftohta të Beogradit. Dikur kthenim në shtëpinë e tij aty në Tashmajdan.

Te Bekimi nuk kisha parë vetëm një artist të formatit të madh, një talent që kishte bërë inferior tërë një popull megaloman e idhnak, i cili në mënyrën e vet ushtronte dhunën ndaj të tjerëve që dëshmonin me vlera e guxim qytetari, por edhe njeriun dinjitoz, që nuk gjunjëzohej para të papriturave. Bekimi besonte në të ardhmen se në vete kultivonte një filozofi: pajtetër duhet ngadhënjyer. Etikë kjo e njerëzve, që kanë besim në rrugën e vet edhe pse në atë udhë mund të jenë vetmitarë.

GJUHA E PENELOPËS DHE ULIKSIT:
Kur biseda na zvetënohej ndërronte temën se kishte plotë ide. Shpaloste një jetë të begatshme filmi: rrëfente për udhëtimet e njerëzit që kishte takuar. Vëreja se ajo që e thoshte kishte një logjikë të fortë, një krenari kombëtare. Xhirimi i filmave, ku e kishin shpënë atë, i kishin mundësuar të mos e shikojë jetën vetëm nga çatia shqiptare.

Kisha harruar brengën time për një çast, kur më kishte folur për origjinën e Irena Leleku (Lejleku)- Papasi, aktore në zë e viteve '70. Ajo kishte luajtur rolin e Penelopës në filmin - serialin "Uliksi" (1968) të Dino de Laurentisit dhe RAI 1, ndërkaq Bekimi rolin e heroit më të shquar të antikitetit Uliksin. Ky projekt filmor ndër më grandiozët të kohës ishte shfaqur e reprizuar disa herë gati në të gjitha TV-të botërore. Se Irena ishte vërtet arvanitase, më kishte bindur për këtë.

Gjatë pauzave të xhirimit, të dy aktorët ishin tërhequr anash, kishin pëshpëritur diç në një gjuhë që ekipin e serialit e bënte më kureshtar: ç'gjuhë flitnin Penelopa dhe Uliksi? Më vonë mjetet e informimit kishin zbuluar se rolet kryesore në "Uliksin" i interpretonin dy aktorë me origjinë shqiptare. Ndoshta ata interpretonin një episod nga lashtësia e tyre.

Kjo ishte befasi e dorës së parë. Producenti Dino de Laurentis në shtypin italian e kishte paralajmëruar si aktor me origjinë greke. Bekimi ndaj shtrembërimit të pahijshëm të origjinës, kishte kërkuar të demantohet, përndryshe braktiste xhirimin. Kishte ndodhur kjo edhe në shtypin spanjoll, ku aktori ynë ishte prezantuar si jugosllav i amerikanizuar, pastaj ishte korrigjuar, se Bekimi na është një shqiptar nga Kosova (Jugosllavia). Kishte pasur edhe kërcënime nga kooproducenti i njohur amerikan Louis Gilbert, se nëse nuk pranon të ndërrojë emrin dhe origjinën "Paramaunti" mund të ndërrojë aktorin.

Mirëpo, para këtyre kërcënimeve që shpeshtoheshin Bekimi nuk u përul asnjëherë. Profetizmi i producentëve botërorë se ky, si shqiptar, nuk do të ketë sukses, mbetën vetëm lajthitje të të "mëdhenjve", që kërkonin me çdo kusht të mposhtnin kurajon qytetare e kombëtare të atyre që vinin nga vendet e vogla e të panjohura, siç ishte Kosova. Po Bekimi mbeti ai që ishte, mbajti emrin që ia kishte dhënë babai, Ibrahimi, bashkëluftëtar i Bajram Currit dhe luftëtar për të drejtat nacionale, sociale e arsimore nga Gjakova, i dëbuar nga regjimi i atëhershëm serb dhe i internuar në Sarajevë.

Në memoaret e veta, nëse do t'i përfundojë ndonjëherë, me siguri mbi këto ndodhi e të tjera me shumë detaje të panjohura ende, ai do të ndriçojë shumëçka tjetër mbi jetën tepër të bujshme të një artisti. Në intelektin e fuqinë e rrëfimit të tij, duhet të besohet si në miqësinë e tij pa fije djallëzie. Ka diç të veçantë, që figurën e tij e bën madhështore.

PUPLAT E FAMËS:
Në vitet e '60-ta, kur nuk dihej asgjë për Kosovën (ndoshta pak gjë për Shqipërinë, më tepër si toponim gjeografik, ylli i Kadaresë nuk ishte shfaqur ende), në qiellin e filmit botëror kishte filluar të pipëtinte një yll që ngrihej nga Ballkani i errët. Ai quhej Bekim Fehmiu, i cili nuk u shua as pas filmit "Mbledhësit e puplave" (1966) e profetizimeve nga më të ndryshmet, që kishin bërë rreth karrierës së tij. Para tij hapeshin portat e producentëve botërorë.

Rreth filmit "Aventurierët" — xhiruar në Evropë, Amerikë dhe në Amerikën e Jugut, tregohen shumë bëma. Në çdo hap mjetet e informimit kishin përcjellë aktorin tonë — nga flertimi i tij me aktoret e njohura amerikane deri te gjërat më të rëndomta të përditshmërisë së një ylli. Filmi kishte pasur dy premiera dhe të dyja në aeroplan. Të parën në xhamboxhetin 77 — nga Nju Jorku në Los Angxhelos; të dytën tek kalonte oqeanin për në Evropë, ku çdo gjë ishte paralajmëruar me bujë. Në një lartësi të madhe qiellore, kur kishte filluar të shfaqej filmi, ishte alarmuar personeli përcjellës se në aeroplan ishte montuar një bombë. Bekimi vetëm kishte buzëqeshur, siç buzëqesh sa herë takohemi në Alenë e Shpëtimtarëve të Kombit: Nuk ka gjë, ne shqiptarët nuk na frikëson vdekja... kishte pëshpëritur. Fat të tillë përjetuan pas shumë vjetësh ca poetë nga Kosova në mbrëmjen e poezisë shqipe në Shtëpinë "Ivan Cankar" në Lubjanë. Skenues i asaj dhe alarmues i bombës ishte Miodrag Bullatoviq, një mediokër, që i kishte beidisur hap pas hapi Agollin dhe Kadaren në takimet letrare në Bor të Sërbisë (1986). Për këtë më kishte treguar miku im i ndjerë Xhamail Mustafa, këshilltar i ish-presidentit të ndjerë Dr. Ibrahim Rugova. Projektimi i filmit kishte vazhduar, siç kishte vazhduar edhe mbrëmja e poezisë shqipe në Lubjanë. Pastaj ishte zbrazur edhe shishja e fundit e shampanjës diku në Evropë.

Në koktejin e mbajtur në hotelin "Pjer" në Nju Jork për nder të aktorit tonë, ku ishte ftuar elita amerikane para të pranishmëve, kishte shkaktuar habi veshja e Bekim Fehmiut alla konicqe; stilizimi i veshjes shqiptare, që të nesërmen gazeta e njohur "New York Post" kishte bërë pyetje: Çfarë qëllimi kishte paraqitja e Bekim Fehmiut në veshje nacionale?
Në vitin 1992, kur Kosova humbte në hijën e shkurrës, Bekimi kreu së xhiruari filmin më të ri "Xhingis Kan", regjinë e të cilit e bëri i famshmi Ken Eniken, i njohur edhe për filmin "Dita më e gjatë", ku bëhet fjalë për zbarkimin e forcave perëndimore në Normandinë e pushtuar nga nazifashistët (1944). Reporter i lirë atë kohë kishte qenë Hemingueji, i cili kishte kaluar edhe pranë shtëpisë së Hajnrih Belit në Langenbroch i njohur nga ca krijues shqiptarë që kishin kaluar aty si mysafirë. Në bazë të të dhënave të vendasve, në vitin 1994 kisha kërkuar gjurmët e autorit të romanit të njohurb "Plaku dhe deti". Më kot, Enikeni kishte lënë gjurmët e një filmi grandioz, siç ishte "Dita..." për të kërkuar pastaj me vite ekipin për filmin "Xhingis Kan".

Tek largohesha, nga zhurma e Alesë së Shpëtimtarëve të Kombit, takoj mikun tim të vjetër. Ne të viteve '36, jemi goxha burra, më thotë. Gazin e Bekimit e kisha kapur, pa u fikur. Më një qershor mbushte gjashtëdhjetë vjet, gjegjësisht katërdhjetë vjet të interpretimit në disa gjuhë. Ç't'i uroja? Më kishtë zënë pa tekst. Për afirmimin tonë pakkush bëri siç bëri ai, njëri ndër aktorët më të shquar pas Aleksandër Moisiut. Institucionet e Kosovës dhe mjetet e informimit vazhdonin të merreshin me do cikërrime neveritëse, me gjëra pa peshë. Ndërkaq të tjerët mendonin pak më ndryshe; gjerrnanët kishin shfaqur një cikël filmash nga opusi i tij e ca radio të huaja kishin bërë fjalë në emisionet e tyre për gjashtëdhjetëvjetorin e aktorit shqiptar. Mezi kisha shkoqur shikimin nga buzëqeshja e tij e ngrirë. Në "Galery" hymë dhe në mënyrën tonë kremtuam një përvjetor, që nuk bën të harrohet.

SHKOLLË PËR BREZAT:
Fatkeqësisht, kjo që ndodh në hapësirën tonë, lë përshtypjen se pak bëhet për figurat që çmohen e nderohen edhe nga metropolet. Ne, ndoshta, nuk do të ishim shqiptarë, të mos na ndiqte fati tragjik, që nga antikiteti ynë. Më 19 prill të vitit 1995, Berisha si president bëri një gjest dinjitoz. Me "Nderin e Kombit" dekoroi tre emra të mëdhenj, që afirmuan çështjen shqiptare: Ernesto Sabaton, Ibrahim Kodrën dhe Ismail Kadarenë. Njëri ishte nga gjaku i shprishur. Megjithatë ishte pakëz e zbehtë. Mungonte ndonjë emër nga Dardania e lashtë. Në mesin e të dekoruarve mund të gjendej edhe Bekim Fehmiu, se ky mbet një vetmitar, në një kohë kur na kishin izoluar nga bota sllavët në mënyrë mjeshtërore dhe i cili ndër të parët depërtoi tej rrethit të hekurt.

Kod i moralit të tij, mund të jetë dhe shkollë për brezat e ardhshëm: si mbrohet identiteti në mes të leukonisë. Bekimi nuk lejoi mbi identitetin e origjinën e tij të shembet ndonjë hije e keqe. Për të jetuar, thotë një i rebeluar, duhet më shumë forcë sesa për të luftuar. Pakëz i vonuar është ky shkrim, sidoqoftë ndiej veten të lumtur që kam mik Bekim Fehmiun.
(1996)

Kush është Bekim Fehmiu?

Aktori Bekim Fehmiu është një nga emrat me te dëgjuar shqiptarë të aktrimit. I lindur ne Sarajevë në vitin 1936, ai do të bëhej i famshëm me filmin "Unë kurrë nuk kam pare ciganë te lumtur", ni vitin 1966. Deri ne ate kohë, ai kishte studiuar dhe ishte bërë i njohur nga shumë shtëpi filmi nëpër botë. Ai është aktori i parë shqiptar i filmit dhe i teatrit, i cili ka luajtur me sukses në filmat dhe skenat e gjithë hapësirës së ish-Jugosllavisë. Ka qenë një nga personalitetet që ka lënë gjurmë në kinematografinë ballkanike, por mbi te gjitha, ai është i madh për kontributin artistik në kinematografinë botërore. Rolet e tij ne "Prova speciale", "Odlseja". "Aventurier", "Rruga", "Vitet e nxehta", "Dezertori", përmenden si kryevepra.

Nga filmat e par¨w ka qënë "Ko puca otvorice mu se", "Vitet e nxehta", "Protesta", "Eskadrionet e partizanasve" dhe "Të kuq dhe të zinj". Ai ka bashkëpunuar me John Huston, Olivia de Havilland, Ava Gardner, Robert Show, Dirk Bogart, Sharl Aznavur, Irene Papas, Claudia Cardinale etj. Ka interpretuar në shqip, serbisht, maqedonisht, turqisht, në gjuhën rome, në spanjisht, anglisht, frëngjisht dhe italisht. I martuar me një artiste serbe, ishte nga ata njerëz ,që nuk e braktisi, në asnjë moment Beogradin dhe nuk iu tremb të qenurit shqiptar, Shqipërinë e ka vizituar në vitin 1972 dhe nuk e ka fshehur kurrë mallin që kishte për të. I pyetur për dëshirën e tij, ai ka thënë thjeshtë se: "Do të doja të njihja më mirë shqipen". Në të gjithë hapësirën ballkanase është gati në përmasat e një miti. Ndoshta kjo ka qenë një nga arsyet, që i biri quhet Uliks.

"Njeriu nuk duhet të fajësojë për diçka që i ndodh as babanë as vëllezërít, as fqinjën, as perënditë, por vetëm veten. Njëra nga tragjeditë tona lidhet me atë, që duke jetuar për shekuj së bashku nuk kemi mësuar nga njëri-tjetri, por dhe kur e kemi bërë këtë kemi mësuar vetëm të keqen", - shprehet ai. Bekim Fehmiu është një nga artistët më të mëdhenj, që kanë dalë prej këtyre anëve. Nga viti 1987, kur në mënyrë demonstrative braktisi shfaqjen "Madame Kolontine" të Anete Playel, ku luante Leninin dhe Stalinin, në teatrin jugosllav të dramës, ai i dha lamtumirën aktivitetit artistik në Jugosllavi. Pas disa kohësh mori dhe vendimin për t'i dhënë fund karrierës edhe në aktivitetet artistike botërore.

Hamleti ka thënë: "Tani e tutje, vetëm heshtje"

Cila është arsyeja e vërtetë e heshtjes suaj 14-vjeçare? Intervistën e fundit, atë të lamtumirës, e kam dhënë më 14 prill 1987 për gazetën serbe "Politika", kur braktisa shfaqjen "Madame Kolontine". Shkaqet për këtë vendim nuk kishin të bënin me të ashtuquajturin "mosorganizim" të shfagjes, por arsyeja e vërtetë kishte të bënte vetëm me zgjerimin e propagandës dhe shtrirjen e urrejtjes antishqiptare, kudo në ish-Jugosllavi.

Ato vite të fushatës antishqiptare, pushtuan faqet e gazetave dhe programet televizive. U publikuan fotografi të montuara ku citohej poema e Rakiceviçit "Simonida" në të cilën thuhej: "Një shqiptar që të nxjerr sytë".
Shkëlzen Maliqi, shpjegoi gjithçka rreth të vërtetës mbi këto vargje, se sytë e mbretëreshës Simonida nuk u nxorrën nga urrejtja, por për shkak të një riti fetar apo një supersticioni, që nuk ishte vetëm i shqiptarëve, por edhe i serbëve dhe i gjithë popujve të rajonit, ku hegja e pluhurit nga sytë apo organet gjenitale të figurave në kishë do të thoshtë shërim i të verbërve ose i grave shterpë.

Goditja e fundit për mua ishte kur shkova në shtëpi dhe gjeta Brankën (gruaja aktore serbe), dhe Uliksin në gjendje shoku. Mësuesja e letërsisë në shkollën e mesme kishte vlerësuar poezinë e poetit shqiptar Esad Mekuli, por dënonte aktin e gruas së tij, doktoreshës Mekuli, e cila merrte të sapolindurit serbë apo malazezë nga inkubatori në spitalin e Kosovës ku punonte dhe i vriste".

I shpjegova Uliksit që kjo ishte një gënjeshtër e ulët, se po ta kishte bërë këtë ajo do të kishte përfunduar në burg dhe nuk do të punonte më si mjeke. Tridhjetë e pesë shpirtra nxënësish të helmuar pra dhe tridhjetë e pesë familje, anëtarëve të të cilëve kush e di se sa në numër, u ishte injektuar urrejtja. Për disa, heshtja është mënyrë miratimi ose tërheqjeje. Për mua, heshtja është mënyrë e dhimbshme proteste.

Kohëte fondit ka pasur shumë debate mbi fajtorët dhe ne zakonfsht fajësojmë të tjerët për problemet tona. Si do t'i përgjigjeni kësaj pyetjeje?

Njëra nga tragjeditë tona lidhet me atë që duke jetuar për shekuj së bashku serbë dhe shqiptarë, nuk kemi mësuar nga njëri-tjetri, por dhe kur e kemi bërë këtë kemi mësuar vetëm të keqen. Gjërat e mira të shqiptatëve serbët nuk i kanë pranuar, ashtu si dhe shqiptarët nuk kanë marrë atë ç'ka serbët kishin pozitive. Rininë e kam kaluar në Prizren dhe po të shante njeri nga nëna kërciste pushka. Nëna dhe Zoti janë të shenjtë. Unë nuk e dija që gjetkë shahej normalisht. Kur erdha në Beograd dhe dëgjova gjëra të tilla, në fillim skuqesha nga turpi. Para disa vitesh dëgjoja në Prishtinë sesi vajza të reja shaheshin me fjalë të pista dhe betoheshin si bandite.

A besoni se qeveria e re do të ketë sukses në zgjidhjen e problemeve në Kosovë?

Fillimisht duhen ndryshuar hartat mendore. Dëshiroj që kjo të ndodhë dhe do ta besoja një gjë të tillë. Por, gjithmonë më vjen ndërmend anketa e vitit 1994, ku 70% e popullsisë serbe nuk donte të bashkëjetonte me shqiptarët, në kohën që 59% e serbëve nuk donin të jetonin me kroatët. Gjithmonë kur kujtoj këto shifra dhe bëhem pesimist. Në vitin 1912, Dimitrije Tucoviç ka thënë se miqtë më të miré të serbëve janë shqiptarët. Dhe ja ku jemi përsëri bashkë, serbë dhe shqiptarë po përjetojmë ankthin e natës së bashku, më surrealistin nga gjithë ëndrat surrealiste. Më besoni sa keq e kam ndier veten, kur dëgjova që një shqiptar ka ngritur dorën duke vrarë një grua serbe dhe një plak serb në vitin 1999, i pari rast që dëgjoj në gjithë historinë e shqiptarëve.

Të gjithë i kemi kapërcyer kufijtë që nuk duhen kaluar, pavarësisht nga tragjeditë që mund të kenë kaluar shqiptarët. Pse çuditemi me këtë dënim të tmerrshëm të Zotit, që po përjetojmë? Pse që nga viti 1912 deri sot, bajoneta, topa dhe tanke janë çuar në Kosovë, në "tokën e shtrenjtë serbe"? A nuk është ky dënim i Zotit?

I keni dhënë vetes besën se fëmijëve tuaj do t'u tregoni të vërtetën rreth asaj, që keni ndjerë duke jetuar në Kosovë?

Kështu është. Por jo vetëm në Kosovë. Ata tani dinë gjithçka nga pjesa e dytë e dorëshkrimit. I kam dhënë vetes besën që do t'u tregoj gjithçka fémijëve që të jenë të mirinformuar plotësisht. Kujtimet e mia, i kisha hedhur në letër pa kurrfarë gëlimi për t'i botuar. Por, atëhere, miqtë e mi dhe gruaja ime, Branka Petriç, më bindën që ta botoj dorëshkrimin. Fëmijëve u kam treguar të vërtetën, duke i lënë të lirë të zgjedhin mënyrën si të jetojnë, ashtu siç kam bërë dhe vetë. I respektoj zgjedhjet e fëmijëve ashtu si nëna ime Dija ka respektuar zgjedhjet tona.

Homen est nomen, (emri bën njeriun) thonin romakët. Emri juaj në shqip do të thotë të jesh i bekuar nga zoti. Mendoni se është e vërtetë? Thuhet se secili nga ne sjell mesazhe të reja pozitive nga Zoti me lindjen e tij. Ju ç'mesazh keni sjellë?

Kam dashur që me punën time të nderoj njerëzit. Për mua aktrimi i dikurshëm ishte një mision i bekuar. Arti ka qenë mesazhi që unë kam sjellë. Po të mos kisha qenë aktor do të isha dentist ose piktor. Në të vërtetë, më pëlqen të pikturoj. Mendoj se dhe nëna ime Dija ishte e bekuar, duke lindur tetë fëmijë dhe që i la të gjithë pas, por ka lënë edhe shtatë nipër dhe tre stërnipër. Kjo është dhe përgjigja ime për përrallën e bombës demografike në Kosovë.

Mendoni se keni qenë me fat, që keni patur tërë këtë karrierë? Do të dilni përsëri në skenë, tani afër?

Një fjalë e urtë shqiptare thotë: "Puno pak se Zoti të ndihmon shumë". Duket sikur pavarësisht nga puna e madhe dhe vetëmohuese, unë kam patur fat në jetë, si individ por edhe si familje. Megjithatë jeta e njerëzve në rajon, sidomos në Kosovë nuk është aspak e lehtë.

Për vite me radhë kam refuzuar të luaj dhe mendoj se do të vazhdoj ende. Për shkak të gjithë kësaj të keqe të madhe, kam humbur çdo lloj sensi detyre dhe nuk ndjej asgjë për aktrimin. Nuk dua të luaj më.

Ju lutem, mund të na tregoni diçka për punën tuaj me regjisorin John Houston?

Ishte një nder dhe privilegj për mua të punoja me të. Ai ishte një njeri i rrallë autentik, aventurier i madh, artist brilant me zemër të madhe. Ai udhëtoi në mbarë botën. Me qëllim që të realizoja më mirë rolin e kapiten Kaleb-it, duhet të aplikoja rregullin e famshëm Stanislavski: "Çfarë do të bëja unë në një situatë si kjo?". John Houston ishte një burrë me eksperiencë jashtëzakonisht të madhe, boksier, aktor, oficer i kavalerisë meksikane në rininë e tij. Ky njeri nuk kishte nevojë të pyeste: "çfarë do të bëj?", sepse ai ishte gjeneral. Në shfagjen e parë të filmit nga fundi ai më përqafoi dhe më tha: "Je i mirë djalosh!" ky ishte një nga momentet më të lumtura në të gjithë jetën time.