Një vrasje në Selanik

-- nga Albert Kotini

Gara me Ahmet Zogun, kush do ta vriste më parë tjetrin. Një aktivitet i shtrirë në tre dekadat që i dhanë formë çështjes shqiptare. Dyzimi i regjimit komunist me qëndrimin ndaj tij, dhe një emër që sot i ngre në këmbë shqiptarët e Kosovës.

Ne luften e Koplikut kunder malazezeve ne Shkoder, ne 1921, ishin bashke Hasan Prishtina, Bajram Curri, Azem Galica, Luigj Gurakuqi dhe Ahmet Zogu… Mirepo, Hasan Prishtina kishte dyshime se kete lufte e kishte organizuar Zogu me serbet. Keshtu, qe i bindur per kete akt te Zogut, Hasan Prishtina krijoi mundesine per t’i bere atentat atij ne momentin kur Zogu po pinte kafe me dy klerike te krishtere, ne vendin e quajtur “Kafe e Madhe” ne Shkoder. Kur e moren vesh bashkeluftetaret e tij, Bajram Curri e Luigj Gurakuqi, e ndaluan te vepronte per te mos ngjallur trazira te reja ne Shqiperi. Eshte percjelle gojarisht reagimi i Hasan Prishtines ndaj miqve te tij: “Dëgjo, Bajram Curr! I pari që do të vrasë Zogu je ti, pastaj, Gurakuqin, dhe mua të fundit, sepse ia di hilet”.

Episodi i mesiperm eshte shkeputur nga libri i autorit Gani Demiri (Radkoceri), emigrant kosovar i ardhur ne Shqiperi ne vitin 1951, ne librin e tij “Kryengritja shqiptare e vitit 1912”. Nese kjo ngjarje eshte zhvilluar vertet keshtu, parashikimi i Hasan Prishtines ka qene profetik. Ne fakt behet fjale per nje marredhenie te veshtire mes dy personazheve kyce te historise se re shqiptare, qe nuk rreshten se planifikuari atentate ndaj njeri-tjetrit. Por nese qendrimi i regjimit komunist ndaj figures se mbretit Zog ishte i kuptueshem, duhet thene se duke u ushqyer nga dokumente jugosllave e ruse per shume vite, edhe ndaj Hasan Prishtines eshte hedhur balte me bollek, derisa kembengulja e shume intelektualeve e studiuesve kosovare beri qe ne vitin 1962 Tirana te kthente pllaken.

Nje vile e madhe anes detit ne Selanik, ne rrugen “Vasilisis Olga”, edhe sot e kesaj dite qe sherben si qender per invalidet, njihet si vila e Hasan Prishtines. Ai lindi ne Vushtri ne vitin 1873, ne nje familje qe vuri pasuri te konsiderueshme me tregti; i ati kishte siguruar kontrata te rendesishme per furnizimin me ushqime te ushtrise turke. Ne fillim fisi kishte mbiemrin Berisha (gjyshi i tij, Haxhi Ali Berisha), pastaj Polanca. Por pasi studioi per shkenca politiko-juridike ne Stamboll dhe vendosi t’i hynte politikes, nen ndikimin e kusheririt te pare Zejnulla Beu, duke u bere deputet i Prishtines ne parlamentin turk, emri i tij mbeti ne histori si Hasan Prishtina. I zgjedhur tre here ne periudhen 1908-12, ai u ndodh ne brendesi te politikes turke pikerisht ne fazen e triumfit te levizjes xhonturke, e cila ne fakt vetem premtoi, por ndoqi te njejtin revansh dhe represion ndaj ceshtjes shqiptare. Pas nje diskutimi plot zjarr ne parlament me 11 janar 1912, ne lagjen Taksim te Stambollit deputetet shqiptare u mblodhen me iniciativen e Hasan Prishtines dhe Ismail Qemalit, per te shtruar rrugen e kryengritjes se armatosur ne Shqiperi.

Krijimi i komiteteve zonale e me pas shperthimi ne pranvere 1912 i kryengritjes se armatosur ne te gjitha trevat shqiptare, kulmoi me tubimin e Junikut, ku paria e Kosoves thirri nen arme 30 mije shqiptare. Kryengritesit cliruan Rrafshin e Dukagjinit, pastaj hyne ne Prishtine. Qeveria turke e kryesuar nga Seit Pasha dha doreheqjen dhe qeveria e re, nisi menjehere nje delegacion per t’u marre vesh me udheheqesit e kryengritjes. Kur kryengritja grumbulloi rreth vetes 60 mije luftetare, hyn ne Shkup. Ne balle te luftes ishte Hasan Prishtina dhe Bajram Curri. Hasan Prishtina nuk mundi te marre pjese ne shpalljen e pavaresise kombetare, por dergoi 48 delegate nga Kosova ne Vlore, per cdo rreth nga dy perfaqesues. Mbas disa ditesh, ai mberrin ne Vlore, ku Ismail Qemali e emeroi minister te Bujqesise ne qeverine e sapoformuar.

Por situatat kane precipituar shpejt. Pas luftrave ballkanike, plasi Lufta e Pare Boterore, nderkohe qe ne Shqiperi mberrin ne vitin 1914 per te qeverisur me vendim te fuqive te medha, princ Vidi. Hasan Prishtina zgjidhet ne qeverine jeteshkurter te Durresit si minister i Puneve Botore. Gjate viteve te luftes, bashke me Bajram Currin punojne per shkollat shqipe ne Kosove. Veprimtaria diplomatike e tij ne vitet 1916-1918, eshte vleresuar edhe ne diplomacine austro-hungareze. Ne Luften I Boterore i ka kerkuar Vjenes, qe te formonte nje regjiment ushtarak shqiptar, i cili do te kujdesej per ardhmerine e Kosoves. Ne kete menyre synonte te pengonte dergimin e ushtareve shqiptare ne frontin e Galicise, kunder Rusise, sepse i donte ne momentin e duhur per te mbrojtur trojet shqiptare. Me 1918, ai dhe Bajram Curri emigrojne drejt Vjenes, ku ne dhjetor te atij viti, Hasan Prishtina zgjidhet nga Komiteti per Mbrojtjen e Kosoves, kryetar delegacioni per ne konferencen e Paqes ne Paris.

Me 1921, dibranet e zgjodhen deputet te tyre ne parlamentin shqiptar. Kur u rrezua qeveria e Pandeli Evangjelit, Keshilli i Nalte i ngarkoi me 7 dhjetor Hasan Prishtines formimin e kabinetit te ri. Por ai ishte kryeminister vetem per tre dite. Kur Zogu rrethoi parlamentin me ushtri per te detyruar deputetet demokrate (grupi i Drinit), te japin doreheqjen, Hasan Prishtina deklaroi: “Shqiptareve kurre nuk kane mujtun me ia lidhun gojen, jo dyfeku, por, as topi”. Keto qene fjalet e fundit te tij ne parlament, dhe u hodh ne ilegalitet, ne malesite e Gjakoves. Pasi qeveria e Zogut dhe Xhaferr Ypit lidhi marredhenie diplomatike me mbreterine serbo-kroato-sllovene me 1922, Hasan Prishtines, Bajram Currit, Hoxhe Kadriut dhe eksponenteve te tjere kosovare iu hoq mandati i deputetit, madje qeveria e Tiranes la dore te lire qe ushtria serbe t’i ndiqte ata edhe brenda territorit shqiptar. Megjithate, ata gjate kesaj kohe punuan per rrezimin e Zogut, cka u realizua me ardhjen ne fuqi te qeverise se Fan Nolit. Me 26 shtator 1924, Noli, Luigj Gurakuqi, Hasan Prishtina, Bajram Curri e Bedri Pejani perbenin delegacionin shqiptar ne Lidhjen e peste te Kombeve ne Gjeneve. Pas rrezimit te Nolit dhe rikthimit te Zogut me ndihmen serbe, Hasan Prishtina do te largohej perfundimisht. Veprimtaria e tij do te endej pasketaj, mes Italise, Austrise, Greqise etj. Ne fakt ai pati kontakte te ngushta me diplomacine italiane edhe me pare, ku vecohet ne vitin 1923 rasti i takimit te tij dhe Dervish Mitrovices, me poetin e veprimtarin e madh italian Gabriele D’Anuncio, i cili perkrahte komitetet irredentiste shqiptare. Perkrahesit e D’Anuncios i derguan per mbrojtjen e Kosoves, mbi 25 mije pushke, por qeveria e Beogradit, nuk lejoi qe ato te zbarkonin.

Ne vitet 1932-33, per veprimtarine e Hasan Prishtines u interesuan ne vecanti qarqet italiane, austriake e franceze. Ne Itali, njerez me influence si Auriti e Mazoti, por dhe Mapeti, kishin deshire aktivizimin e tij per clirimin kombetar te Kosoves. Ne arkivat italiane ekziston nje material i gjere i ketyre tentativave. Mirepo e vecante ka qene nderhyrja italiane per bashkepunimin e Hasan Prishtines, me eksponentin maqedonas Vance Mihajlov. Edhe pse u bene 2-3 vjet perpjekje qe komitetet e Mbrojtjes Kombetare te Kosoves dhe te maqedono-bullgareve, te akordonin punet e tyre kunder Jugosllavise, keto nuk u realizuan per faj te maqedonasve. Edhe ne sfondin politik e diplomatik, per bashkeveprimin e Hasan Prishtines me V.M.R.O-ne, ka nje aktivitet mjaft te gjere. Keshtu, ne takimin Prishtina-Mihajlov ne Gjeneve, u be marreveshje qe Komiteti i Kosoves, dhe Komiteti maqedono-bullgar te vepronin ne menyre te perbashket kunder jugosllaveve. Sipas promemorjes te dates 15 mars 1932, jepet e gjithe praktika e punes e komiteteve lokale, ne Tetove, Diber, Shkup, Prizren, Gjakove, Prishtine, Gostivar e ne Mitrovice, qe sipas diplomacise italiane, i perkrahte si nisma kombetare pa asnje rezerve. Kuptohet, se kjo perkrahje e diplomacise italiane behej per qellime politike te depertimit te saj ne Ballkan dhe per ta perdorur, si nje celes per shkaterrimin e mbreterise se Jugosllavise. Ketu, spikat, roli i zgjuar i politikanit Hasan Prishtina, i cili nuk u be vegel e nje shteti tjeter. Ai i ben apel ne vitin 1931, Sekretarit te Pergjithshem te Lidhjes se Kombeve, Erik Drumond. Keto apele, promemorje, leterkembime, takime me funksionare, politikane e diplomate ne Itali, Paris, Vjene, bene mjaft jehone, dhe kudo kerkonte verifikimin nepermjet nje komisioni vrojtues, te kesaj gjendjeje skandaloze shqiptare ne Kosove. Diplomacia italiane, te gjithe kete aktivitet te Hasan Prishtines e ka ndjekur me nje vemendje te madhe dhe e ka shfrytezuar me nje interes te madh per interesat e saj ne Kosove e ne Shqiperi.

Ne arkivin e ministrise se Puneve te Jashtme Italiane (kutite nr.10, 11, 22, 39) pervec aktivitetit te Hasan Prishtines ne “Komitetin e Bashkimit” dhe Komitetin e Kosoves, ka material te vecante per te gjithe emigrantet politike kosovare ne Itali. Atentati kunder Zogut ne Vjene, ne gusht 1931, sipas disa diplomateve italiane, u organizua me urdhrat e Hasan Prishtines. Atij i atribuohet edhe atentati i deshtuar dhjete viteve me pare ne Durres, ku dy bullgaret dhe nje shqiptar atentator, u kapen dhe u varen. Historia deshmon sot se garen e eliminimit te njeri-tjetrit, e fitoi Ahmet Zogu.

Sipas gazetes greke “Maqedonia e Re” te Selanikut, te dates 14 gusht 1933: “Nje tjeter vrasje qe u be ne rrugen Ciminski, tronditi Selanikun. Politikani shqiptar Hasan Prishtina u vra perpara bakallhanes “Ivi”. Shqiptari Ibrahim Celo, 28 vjecar, i papune, qelloi pese here ish-kryeministrin shqiptar. Vrasja u krye ne oren 2 mbasdite me date 13 gusht 1933. Ne rrugen Ciminski u pa nje zoteri i moshuar, i mbajtur mire dhe me tipare simpatike, te ecte perkrah e te fjaloste me nje person te veshur mire, i gjalle, sa e tradhtonte dhe toni i zerit… Njeriu me pamje te zymte nxori rrufeshem revolverin e markes “Smith” dhe shtiu kundrejt bashkebiseduesit, i cili ishte Hasan bej Prishtina, qe ra ne trotuar. Kalimtaret e mbledhur nga te dy te shtenat, pane vrasesin te turret me mizori te parrefyer mbi viktimen dhe t’i zbraze edhe tre plumba te tjere, dy ne kraharor dhe te treten ne koke, si e shtene vdekjeprurese, per te qene i sigurt per perfundimin e aktit te vrasjes…”

Ibrahim Celo, tregtar frutash qe jetonte ne Nice te Frances, qe martuar me nje spanjolle, me te cilen kishte dhe femije. Ai deklaroi se shtiu kunder Prishtines si tradhtar i vendit te tij, qe i kish propozuar te bashkepunonte kunder mbretit Zog. Por te merguarit e tjera antizogiste e dinin shume mire se si ishte puna. Arkivat italiane te kohes pohojne se edhe mes emigranteve te tjere kishte hyre paniku se kush mund te kishte rradhen, madje flitej se Zogu po pergatitej te “hiqte qafe” Mustafa Krujen.

Gjithsesi, parashikimi i Hasan Prishtines ne sy te Barjam Currit dhe Gurakuqit, doli i vertete. I martuar me nje cerkeze, ky protagonist i rilindjes se dyte kombetare 1912-1924 nuk la pas femije. Megjithe dritehijet e shume figurave te asaj kohe, mes atij dhe Zogut mund te behet qofte dhe ky dallim: Hasan Prishtina shkriu pasurine per ceshtjen kombetare, ndersa mbreti Zog vuri pasuri me kete ceshtje. Jo me kot, kryeministri jugosllav Nikolla Pashic, u shkruante kete porosi konsullatave te veta: “Hiqni dore nga perpjekjet per ta bere per vete Hasan Prishtinen. Ate nuk e thyen, as ari i botes. Drejtohuni nga te tjeret, e atje do te keni sukses”.

Box
Aktiviteti shqiptaro-maqedonas

Diplomacia italiane kerkonte nje veprimtari te perbashket te shqiptareve ne Kosove dhe ne Maqedoni kunder Jugosllavise. Ne kete kohe Hasan Prishtina, Bedri Pejani, Hoxha Kadriu e mirepriten nje bashkepunim te tille. Kontaktet e ketyre dy komiteteve pas Luftes se Pare, me 1920, 1932 e me tej, u shtuan. Por ne kete bashkepunim kishte edhe mjaft dyshime, sepse secila pale mbronte interesat e veta. Me VMRO-në, (Komiteti bullgaro-maqedonas), u tentua per formimin e nje shteti federativ maqedono-shqiptar. Ne nentor te vitit 1920, ne Tirane u arrit te nenshkruhej edhe nje protokoll ne mes te maqedonasve dhe te shqiptareve ne pranine e ministrit te autorizuar te Italise, Kastoldi, dhe kryetarit te keshillit shqiptar Vangjeli, me kater pika:

- Palet e shohin te drejte qe te luftojne per clirimin e Maqedonise ne kufinjte etnografike e gjeografike dhe per clirimin e shqiptareve te Kosoves e te Camerise.

- Kufijte mes Shqiperise e Maqedonise do te jene ne Kaniari, kuota 500, qe kalon neper Sharre (mal) dhe arrin ne kufirin aktual serbo-shqiptar 1920.

- Qytetet Oher, Struge e Resnie, te pastra bullgare, do te mbeten ne kufirin e Maqedonise bullgare.

- Qyteti Diber do te mbetet ekskluziv i njerit nga dy shtetet, pas plebishtit.