NJË FJALOR I RI - VEPËR E LEKSIKOGRAFISË MODERNE

-- nga Hamdi Miftari, 21/03/2007

Vitin e kaluar, i cili është quajtur Viti i Gjuhës Shqipe, 400 vjetori i lindjes së Frang Bardhit, të të parit autor të Fjalorit të Gjuhës Sonë, është rrumbullakuar dhe që përkon me përvjetorin e Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, u botua edhe një fjalor, ai i Ali R. Berishës, “Fjalor I fjalëve të reja, i cili ka zgjuar intersim të madh.
Në lidhje me fjalorin, recenzenti Dr. Qemal Murati ka thënë: “Vepra Fjalor i fjalëve të reja i Ali R. Berishës, përfshin një korpus të përfillshëm fjalëkrijimesh të fushave të ndryshme të fushave të ndryshme të leksikut konkret e abstrakt, ku janë përfshirë afro 10 mijë fjalë, të afro 500 autorëve, e të cilat do t’u vijnë në ndihmë glotologëve në lëmë të shqipes për të ndriçuar probleme gjuhësore të tipeve të ndryshme të fjalëformimit. Puna që ka bërë autori duke gjurmuar anekënd e anembanë literaturën shqiptare të tridhjetë viteve të fundit për të hartuar një fjalor të tillë, ka derdhur shumë mund e djersë. Një punë e tillë ka qenë tepër e mundimshme, nga se për këso punësh nevojiten ekipe të tëra, veç kësaj ka qenë e rrezikshme, sepse në leksikografinë shqiptare na kanë munguar fjalorët e tillë. Autori ka arritur kësodore t’ia shtojë edhe një zë leksikografisë shqiptare në fushë të neologjisë, prandaj e përgëzoj për punën e bërë si një fillim dorëmbarë”.

Mr. Bajram Qerimi, recensenti i dytë, në mes tjerash ka vlerësuar se botimet e fjalorëve të fjalëve të reja janë raste të rralla edhe në gjuhët e tjera. Në gjuhën Frënge p.sh. dihet për një fjalor të kësaj natyre të autorit Pjer Gilbert, të botuar në vitin 1968 të cilin edhe ai e ka quajtur Fjalor i Fjalëve të Reja. Puna që ka bërë Aliu është për t’u lavdëruar dhe për t’u mbajtur mend, sepse nga e gjithë ajo mori fjalësh të reja që janë krijuar e krijohen pandërprerë, e të cilat shumica humbin pa u shënuar në një vepër të ngjashme, ka arritur të shënojë afro 10. 000 sish, e unë besoj se janë edhe shumë më tepër që meritojnë të shënohen. Tani më e kemi rrugën e nisur prej Aliut, nga se kemi të bëjmë me një fjalor të posaçëm, të parin në trevat shqiptare, dhe me të cilin ai i ka bërë një shërbim të madh gjuhës sonë.
Tahir Foniqi, ekspert i bibliotekarisë në BUK të Kosovës, në fjalën e tij me rastin e përurimit ka thënë se Fjalori i Ali Berishës është një vepër e punuar sipas metodologjive të reja e të njohura shkencore, prandaj e cilësoj si punim serioz dhe të rëndësishëm për leksikologjinë tonë.

Ali R. Berisha, është profesor i gjuhës dhe letërsisë.
Me shkrime, me poezi dhe prozë është marrë që shumë kohë. Ka të botuara dy vepra poetike; në vitin 1997, përmbledhjen poetike “Poezi me titull në fund” kurse në vitin 2005, tjetrën përmbledhje me titull: “S’ka më po e zi”. Mirëpo në fushën e gjuhës ka disa artikuj, sidomos nga fusha e leksikologjisë, të botuar në të përditshme dhe në ditore tonat.

Fjalori i përmendur është një punim voluminoz dhe serioz i tij, në të cilën, siç thotë ai, ka punuar dhjetra vite.

Në një bisedë që e zhvilluam këto ditë me autorin ai thekson se nxitjet dhe frymëzimet për të zënë fillin e një pune të tillë 30 vite më parë kanë qenë të shumta e të llojllojshme. Nga mesi i viteve të shtatëdhjeta, kur një ekip gazetarësh të RTP pat shkuar në Zarë për një vizitë arbëreshëve të atjeshëm, dhe kur nga biseda që patën bërë me Josip Relën dhe Shime Deshpalin - dy shkrimtarë të atjeshëm, dëgjova fjalën l u m t a t o r, e shënova atë, duke e ditur se ishte një fjalë e re dhe e qëlluar. Ishte ky fillimi nxitës që më pastaj m’u shndërrua në një dëshirë të madhe e të pandërprerë. Më vonë erdhën fjalë e fjalë të tjera të pashënuara në fjalorët e botuar, erdhi radhitja e tyre nëpër skeda, shkrime e përshkrime, kështu që grumbullova një numër fjalësh gati trefish më shumë se këto që janë në këtë Fjalor. Duke qenë i bindur se shumë fjalë nga to, edhepse nuk gjendeshin në fjalorët e botuar, ato tani më ishin bërë të gjithpërdorshme, nuk ua dija kohën e krijimit as autorin e parë fillova të bëjë një seleksionim të pamëshirshëm i nxitur e i këshilluar edhe nga redaktorët e mi të nderuar. Vitet e pragluftës, të luftës e të passaj me çrregulluan dhe më zhdukën shumëçka, por ia dola të përvijojë gjërat kryesore dhe ta rrumbullakojë këtë material që e kemi sot këtu. Mirëpo botimi i Fjalorit të Mehmet Elezit, pak muaj më parë më detyroi të bëj edhe një tëharrje të fundit të materialit tim, kështu që sot kemi një fjalor fjalësh të reja të pa përfshira në fjalorët tanë.

Kur e pyetëm se cilat ishin frymëzimet për një piunë të tillë, Aliu nxori një fletëz radhua nga e cila më diktoi: Frymëzimet janë disa:
1. Është e para vepër me një përmbajtje të tillë në gjuhën tonë, (“Mungesa e një fjalori të fjalëformimeve, për të treguar mundësitë e mëdha që ka shqipja në formimin e fjalëve të reja me mjete të veta.” (Miqo Samara),
2. paraqet një kontribut me vlerë për nevojat e leksikologëve, letrarëve dhe dashamirësve të gjuhës sonë si lëndë për kundrime dhe studime gjuhësore, dhe për një Fjalor të Madh të Gjuhës sonë,
3. fjalori dëshmon se unifikimi i gjuhës sonë ka ndihmuar shumë në zhvillimin e saj në tërësi dhe në të gjitha trevat ku ajo flitet e shkruhet,
4. fjalori do të dëshmojë se gjuha jonë po pasurohet me brumin e vet, por edhe përmes metodave të fjalëformimit, metoda këto të përdorura edhe nga gjuhët e tjera,
5. kjo vepër do të dëshmojë se sa është zhvilluar dhe pasuruar leksiku i gjuhës sonë në këta dhjetëvejtshat e fundit, 6. fjalori dëshmon qartë se ndryshe është kur krijohet një fjalë e re për tërë arealin e shqipes e krejtësisht ndryshe lur ajo krijohet me brumë të brendshëm vetëm për një dialekt a një të folme,
7. në lashtësi leksikun e një gjuhe e kanë pasuruar njerëzit përmes fjalës së folur, kurse tani, në kohët moderne, atë e pasurojnë shkruesit e saj.
Përveç kësaj utorin e ka shtyrë edhe shprehia e shkrimtarëve tanë për të krijuar fjalë të reja dhe interesimi i disa kritikëve a recensuesve letrarë që u kanë dhënë rëndësi atyre si dhe vështirësia e depërtimit të këtyre fjalëve në fjalorët tanë. Se ç’rëndësi ka fjala e re për gjuhën, thotë autori, më lejoni të citoj (dhe prapë nga fletëzat e tija shënova): “Kur ndërtohet një fjalë gjuha vë në lëvizje një mekanizëm të ndërlikuar për emërtimin sepse do të shënohet një kuptim brenda rrjetit semantik ekzistues, do të formësohet fjala për t’u futur në togjet sintaksore të shqipes.” (Xhevat Lloshi: Stilistika…, Tir. 1999/116)

“…këtë dhuratë që na jep struktura fjalëformuese e gjuhës sonë është mëkat mos ta njohim dhe mos ta shfrytëzojmë si duhet.” (Nuhi Veselaj: Çështje të shqipes standarde…, Ril. 1997 / 20)
“Tash jam tuj marrë vesht se sa mashtrohen njata, qi thonë se gjuha jonë asht e varfën e e vobekt; jo, jo, na kemi nji gjuhë me shum bukuri e hijeshi.” (Një mëmëdhetar nga Prizreni, Albania, 1 – 1898 /10, te M. Pirraku: Albania, Pri. 1995 / 65) “…leksiku i gjuhës është sistem… kurrë nuk mund të jetë i kufizuar, pasi gjuha nga pikëpamja leksikore është përherë në zhvillim, pra karakteristikë e saj është procesi i vazhdueshëm i krijimit të fjalëve të reja … Fjala ka aq kuptime sa edhe përdorime…” (Dr. Qemal Murati; në Seminarin NGJLK, sipas A. B.: Seminari…, Zëri(dit.), 28. 8. 02 / 15)
“Teza se shqipja është një gjuhë me mundësi të mëdha, për të mos thënë edhe të pakufishme, në fushë të fjalëformimit, vërtetohet praktikisht në veprat e shkrimtarëve tanë më të mirë, të vjetër dhe të rinj.” (Dr. Agim Vinca: Vepra si testament poetik, Bujku, 5. 4. 97 / 13)

“Shtypi është i pari që vë në përdorim fjalë të reja, shprehje dhe terma të ndryshme.” (Nikoleta Cikuli: Roli i shtypit.., te: Kongresi i Drejtshkrimit…, IAP, Pri. 1974 / 185)
“Fjala e re nuk duhet të dalë vetëm nga kallëpet e thata të parimeve glotologjike, por edhe nga shpirti krijues i artistit.” (V. Koça: Kokrra urtësie për gjuhën, Tetovë 2001 / 28)
Ky Fjalor që ka si përkushtim thënien e Buzukut: “en sëh dashunit sëh gluhës sanëh” ka parathënien, fjalën e recensuesit, listën e shkurtimeve të përdorura, lëndën, literaturën e përdorur dhe gjithsej 618 faqe, afro 10.000 fjalë të qëmtuara nga mbi 500 autorë. Ato nuk gjenden në fjalorët tanë të botuar më parë dhe janë marrë nga vepra letrare, shkencore (jo të tipit të termave), të përkthyera, nga disa vepra fetare, nga revista, gazeta, fletushka, madje edhe nga emisionet televizive. Puna rreth formimit të fjalëve të reja te ne ka filluar që nga Buzuku e këndej. Hov të madh ka marrë në periudhën e Rilindjes Kombëtare, me qëllim që të gjuha të pastrohet nga fjalët e huaja, dhe të pasurohet me fjalë të reja shqipe dhe një dëshirë e tillë ekziston edhe sot. Puna ime e gjatë mbi tridhjetëvjeçare ka qenë të shënoj fjalë të konsideruara si të reja brenda kontekstit të fjalisë, prandaj Fjalori quhet i tipit citues, duke përmendur autorin, burimin, kohën dhe vendin e botimit. Natyrisht duke patur kujdes që ajo të mos gjendet e përfshirë në fjalorët e botuar. Kam patur kujdes, por nuk e di se sa ia kam dalur, ta gjej autorin e parë të fjalës. Sikur të mund të bëhej kjo, atëherë Fjalori do të arrinte përkyerësinë e duhur. Për këtë kam konsultuar fjalorë të gjuhës sonë dhe të tjerë. Sipas sugjerimeve të redaktorëve, sidomos të Dr. Qemal Muratit, që ka qenë shumë i ashpër në këtë pikë janë hequr edhe shumë fjalë tjera të reja, e sidomos ato fjalë të reja të Kadaresë e të Xoxës të përfshira në veprat studimore të autorëve Tefik Çaushi e Gjovalin Shkurtaj dhe të Abedin Koiçiçit, respektivisht të Shefkije Islamajt. Kanë mbetur në Fjalor ato fjalë që nuk janë përfshirë në veprat e autorëve te përmendur.

Kur, para disa muajsh, doli nga shtypi edhe Fjalori i Gjuhës Shqipe i Mehmet Elezit, m’është dashur t’i bëj edhe një tëharrje lëndës, kështu që në Fjalorin që e kemi në duar ka mbetur sasi fjalësh vërtet të reja. Ato kanë rëndësi të madhe për gjuhësinë e veçmaas për leksikologjinë, sepse me një fjalor të tillë po i vëhen themelet neologjisë në gjuhën shqipe, nëndegë kjo shkencore të cilën nuk e kanë shumë gjuhë.Termin neologjizëm nuk e kam përdorur, sepse fjalorë e këtij tipi quhen fjalorë të fjalëve të reja. E kam parasysh edhe faktin se me këtë emërtim mund të përfshihen edhe nuansa formimesh, që nuk do të mund të futeshin brenda termit neologjizëm. Gjuhëtarët tanë për këtë dukuri të gjuhësisë përdorin edhe disa terma, siç janë: neologjizma stilistike, fjalë-nocione, fjalë derivative, fjalëterma, leksema, fjalëstilema krijime,frazeologji letrare, fjalëkombinime, fjalësajime, formësime, formime parashtesore e prapashtesore, morfostilemë, poetofjalë, fjalë leksikosemantike, fjalëfigura, poetizma, kompozitëbërje, prurje fjalësh dhe formësime fjalësh, fjalë që shërbejnë për shprehësi, formime leksikore, mjete semantike-stilistike, fjalë nga fusha gjuhëkrijuese, prurje leksikore, fjalë me mëtime mirëfilli gjuhëpastruese, fjalëkrijime, formime “ad-hoc”, e të tjera,. Mirëpo kjo s’është temë për këtu.