FJALA E RE DHE E KRIJUAR E PREND BUZHALËS

-- nga Ali R. Berisha, janar 2008

(Kumtesë e paraqitur me rastin e shënimit të 40 vjetorit të veprimtarisë letrare të Prend Buzhalës, më 28. 9. 2007, në Klinë)

Me rastin e dyzetvjetorit të veprimtarisë letrare dhe të botimin e veprë së re letrare "Muza e kujtesës" do t'i paraqes këtu në vijim disa mendime për fjalën poetike të tij, e veçmas për fjalën e re, të cilën ai e krijon me frymëzim e përkujdesje të veçantë.

Prend Buzhala në letrat shqipe sot është një emër i njohur pothuaj në të gjitha zhanret e krijimtarisë letrare. Përveç si gazetar, publicist, analitik letrar dhe prozator ai është dalluar edhe si poet. Mjeshtria e tij poetike nuk është shprehur vetëm në poezi, ku dallohet për thellësinë mendimore të vargut, sidomos në librin "O Amë, o Amë" - (1995) por edhe në veprat tjera. Marr guximin të them se poeziciteti i këtij letrari të shquar vërehet që nga vargu poetik e deri te raporti apo reportazhi gazetaresk, gjatë punës së tij si gazetar. Mendimi i krehur gjuhësisht, stilistikisht madje edhe figurativish me një shkëlqim sintaksor haset në secilin krijim të tij. Na detyron të bindemi për këtë që u tha, fakti se shkrimësia e Buzhalës tani më është përformuar me një mënyrë të posaçme të të shprehurit, duke krijuar tashmë stilin e vet. Mendimtaria plakë e të parëve tanë e thënë unjisimisht përmes gojës së Buzhalës pushton e bën për vete, lexuesin, po se po, por edhe dëgjuesin, kur ky mjeshtër i mendimit dhe i të folurit nis e flet ngadalë, me një të menduar të thellë, qartë dhe shumë bindshëm. Ne që jemi pak më të moshuar dhe që ende i kemi në kujtesë mënyrësitë e të folurit të gjyshëve dhe gjysheve tona këtë arkaicitet të të folurit të Buzhalës na e ka ëndja shumë. Pikërisht kjo nuancë lashtogjuhësore e të parëve tanë hetohet këndshëm në të folurit dhe në të shkruarit e Buzhalës. Çdo fjalë e shprehur drejt, mirë dhe tingëllueshëm paraqet një gurkala për fjalinë, kurse çdo fjali një lidhës armatese për mendimin apo gjykimin e dhënë nga ana e tij. Në tërë këtë pasuri gjuhësore të letrarit - Buzhala, çdo gjuhëtarë do të gjejë thesare dhe visare shkëlqimtare nga e kaluarja e gjuhës por akoma më shumë nga e tanishmja e saj, duke i bërë shkëlqimtare qindra e qindra fjalë të lashta, të vjetra e të lëna manash, për ta ruajtur damarin e saj të moçëm. Nga kjo magje e gjuhës Buzhala vazhdimisht gatuan edhe fjalë të reja, duke i futur në rrugën e përdorimit të rregullt qindra e qindra të tilla, të krijuara nga letrarët e mëparmë dhe duke ua shtuar atyre edhe qindra e qindra të krijuara nga ai vetë.

Kur kam filluar të mbledh fjalë të reja, fjalëformime, morfostilema, fjalëfiguara e neologjizma për t'i botuar në një libër të veçantë, punë kjo, të cilën e kam përfunduar vitin që shkoi duke botuar Fjalorin e fjalëve të reja, të parin fjalor të tillë në gjuhën tonë, kam vërejtur se Prend Buzhala është një ruajtës fanatik i fjalërrënjes amë shqipe por edhe një gatues i ri i shkëlqyeshëm i saj. Kam pasur fatin të kem në duar të gjitha veprat e Prenit, madje edhe shumë shkrime të tij të natyrës reportereske e gazetareske, prandaj me kujdes të madh kam mbledhur mori fjalësh të reja të tij, të cilat për mua, që e kam për zemër qëmtimin e fjalëve të reja, Prend Buzhala është edhe një neolog i shkathët, i zanatit dhe i vullnetit të pashterrshëm.

Kam nxjerrur nga Fjalori im fjalët e shënuara aty, të cilat e kanë autor ose bashkautor Prend Buzhalën, i kam shënuar në këtë punim të shkurtër; fjalën dhe faqën: ademjasharisht/ 8, amëdhe/ 14, amësoj/ 14, anëbreg/ 16, ankthpritje/ 18, arbërorësi/ 20, arkivoltë/ 21, atdhebërje/ 26, autoideografik/ 29, baladëpsherëtimë/ 32, bashkëfarkues/ 41, bashkëkënaqësi, / 44, bashkëligjërim/ 46, bioletër/ 60, botëformues/ 67, botëkrijues/ 67, botëpushtim/ 68, burbujshëm/ 79, buzëdritë/ 82, buzëgaz/ 82, buzërreze/ 84, cyberletërsi/ 92, çmaskues/ 99, çnyjëtim/ 100, dashurimbrojtës/ 104, dashurivrasje/ 104, dendurisht/ 106, detishtë/ 108, djalëtrimi/ 119, dorëpranverë/ 123, dorëshkrueshëm/ 123, drejtësimohues/ 125, drejtësishkelës/ 125, dritëshpërndarës/ 130, dritëvarje/ 130, duarshtrënguarsi/ 133, e durimshme/ 134, dyshimprangosje/ 138, emërshenjti/ 146, endëzoj/ 147, engjëllsi/ 147, eshtrathyer/ 153, etjepashuar/ 154, ëndërrsosje/ 157, farëdhembjet/ 163, farëzënie/ 164, fatbraktisje/ 164, fatdhe/ 164, fjalëfigurë/ 175, fjalëflijim/ 175, fjalënderim/ 177, fjalëshpatë/ 178, fjalëvajtore/ 179, formëshprehës/ 187, frymëlindje/ 190, fundburim/ 193, fundfillim/ 194, fundudhë/ 195, gogolparajsë/ 203, gogozhinë/ 203, gjëmërrufe/ 214, gjëmësjellës/ 214, gjëmimplotë/ 214, gjidete/ 214, gjithëprani/ 217, gjithëjetëshëm/ 218, gjuhërrenë/ 221, gjumëjetë/ 222, gjurmëmbulues/ 223, gjurmëmohues/ 223, happandrojtur/ 229, helmetëbastisës/ 231, helmgjarpni/ 231, hyjnitoj/ 243, ideokrijues/ 245, ideoletrar/ 245, jashtëhapësirë/ 250, jetëarratisje/ 252, jetëdëshpërim/ 252, jetëfluturim/ 252, jetëkrijim/ 253, jetëvrasës/ 255, kënaqjevuajtje/ 263, këndpamje/ 264, kobkohë/ 270, kohëdhembje/ 271, kohëhapësirë/ 271, kontestator/ 277, kryeemër/ 286, kryeide/ 287, kundërrrymë/ 299, këndverim/ 305, labirinthudhëtim/ 306, lëvizjeshkrim/ 313, liribërje/ 316, litarvarje, 317, lulefatpaçelur/ 321, luleguri/ 321, magjidhëmbës/ 328, mallkëmbanë/ 330, martirologjik/ 331, mejtimngrysur/ 339, mendjeshkrim/ 343, ndërkrijim/ 361, ndërnëpërkëmbur/ 363, ndërplane/ 363, ndërrrjedhë/ 363, nëmësjellës/ 368, nënërisht/ 368, orëligësi/ 381, paqevashëror/ 388, paradramë/ 389, parafigurë/ 390, e pashprehshme/ 396, përfigurim/ 404, përthjerrëzohet/ 419, popullvrasës/ 434, popullvrasje/ 434, prangore/ 436, procedimor/ 440, psheretimtretur/ 441, qenieplotë/ 448, rrezeshi/ 464, satrapia/ 475, shkrimformues/ 503, shpërfolje/ 508, shpërkëmbyeshëm/ 509, shpirtorësi/ 513, shpresëvrasës/ 517, shqipërishëm/ 518, shqipdhe/ 519, shtatfundosur/ 520, shteghumbur/ 521, televizorisht/ 535, testamentor/ 537, thellësor/ 556, theqafëse/ 556, thikëvalë/ 557, thjerrëzohet/ 557, udhëmot/ 559, udhëmort/ 559, udhëshekull/ 559, varrprehje/ 567, vuajtjekalitje/ 587, vuajtjepasosur/ 587, yjeçakërdisur/ 591, yjeliri/ 591, yjelundrues/ 591, yjepeshore/ 591, yjeshkrepur/ 591, yjeshpirtëror/ 591, yjethikë/ 591. Gjithsej l58 sish.

Mjafton t'i lexojmë me kujdes vetëm fjalët e kursivuara për t'u bindur se sa e brumshme është gjuha jonë për krijimin e fjalëve të reja, për t'u bindur se sa shpirtësi poetike ka në to, por edhe për t'u bindur se Prend buzhala nuk është vetëm poet, prozator e kritik letrar, por është edhe fjalëkrijues me vlera të parrëzueshme.

Nëse hyjmë sadopak në fshehtësitë e neologjisë do të mund të kuptojmë se krijimi, formimi dhe konstruktimi i një fjale të re fiton aq më shumë adhurues, sa më shumë që ajo, jo vetëm të jetë gjuhësisht e formuar mirë, por që të ketë tingullim shqip, domethënie të plotë kuptimore, por edhe nga fakti se sa është pranuar ajo nga dashamirësit e fjalës së shkruar. Prandaj janë dhjetra fjalë nga kjo tërësi që u përmend këtu, për të cilat nuk është autor vetëm Prend Buzhala, mirëpo ai radhitet në mesin e neologëve, nga shkaku se fjalën e re të krijuara nga ndonjë autor tjetër e përdor, duke e bërë atë sa më të shqipes, sa më të shqipërishme siç thotë ai. Nga ana tjetër janë edhe dhjetra e dhjetra asish që janë krijuar nga Buzhala e janë përmendur edhe vënë në rrugën e jetës së gjuhës, nga të tjerët. Nga ky aspekt idemarrja, të mos themi kopjuarja e fjalës së re, jo vetëm që është e lejuar në neologji, por luan një rol të madh në pasurimin e leksikut të një gjuhe. Fjalori bazë i një gjuhe pranon ato fjalë të reja, të cilat kanë autorësi krijimi e përdorimi të sa më shumë gjuhëtarëve. Një fjalë e re, sado e mirë që të na duket ajo, nuk mund të përfshihet në fjalorin e përgjithshëm të gjuhës, po qe se nuk gëzon përdorim të gjerë. Në këtë pikë, autori ynë, mjeshtërisht ka arritur të hyjë në neologjinë e re, sepse është neologjikisht aq i vetvetshëm, sa edhe i përgjithshëm, me një shkathtësi të rrallë dhe lehtësi për të bërë të kuptueshme fjalësisht figurën dhe mendimin e fjalësuar të figurës, në gjthë ato raste kur ato nuk janë të qena në gjuhën tonë.