Shkenca si ‘besim’ dhe Religjioni
– Dromca filozofike

E vërteta gjithmonë do të ndodhet brenda nesh dhe do të ‘burojë’nga ne. Ngjashëm me Diellin, drita e tij pushton errësirën e gjithësisë. Dielli në sensin si yll, nuk do të ketë kurrë nevojë për dritë.

Vetëdija është çelësi i të gjitha dyerve. Pasqyra e kthjellët e kuptimsisë nuk mund të jetë ‘aq e kthjellët’ pa vetëdijen, si stad më i lartë i intelektit. Dhe, si mrekulli, ky intelekt nuk operon me mekanizma por thjesht ‘vetëm’ me energji të kulluar. Sëpaku, jo me asnjë lloj mekanizmi që njeh shkenca.

Vetëdija do të jetë njëra nga fushat finale në të cilën (si fushë studimi) shkenca nuk mund të aspirojë. Jo vetëm për faktin se vetëdija si stad i përkryer i procesit mental, nuk është materiale. Shkenca do të bëjë çmos për t’i dhënë asaj natyrën e mekanizmave, sepse përndryshe më tej në këtë rrafsh shkenca pushon së ekzistuari. Aty flenë edhe vetë shkenca si kuptimësi. Çdo shkelje në portat e saj rezulton në paradoks.

Shkenca ka bërë një trysni aq të madhe këta dy-tre shekujt e fundit mbi artin dhe religjionin, duke ‘injoruar’ këto me principet e saja empirike, materialiste. Janë thyer shumë barriera, janë hapur shumë shtigje, por të njëkahëshme. Pushtimi i planeteve, zbërthimi i kodit gjenetik njerëzor dhe në përgjithësi arritjet e inxhinjeringut gjenetik janë padyshim hapa revolucionarë të njeriut analfabet, deri para dy-tre shekujve. S’do mend se janë bërë hapa gjigantë në sektorin material të egzistencës, mirëpo ekspanzioni teknologjik dhe arritjet në shumë lëmi, përveç komoditetit dhe hallkave të procesit të avancuar për të shfrytëzuar botën materiale (rrjedhimisht duke ‘artificializuar’ jetën deri në detaj), nuk ofrojnë asgjë më shumë. Në të ardhmen jo fort të largët, mund të ndodhë që ato ‘të ofrojnë vetëm edhe më shumë pasiguri’…

Bazuar në besimin teknologjik piloti i një fluturakeje të sofistikuar ulet në katapultin e fluturakes së vet, ashtu lehtë siç ulem unë në biçikletën time. I trajnuar, i përgaditur, tamam sikur edhe kozmonauti tek niset nga cilido kozmodrom i botës, ai ulet si babaxhan dhe përshkon qiellin me shpejtësi supersonike, dy-tri herë më shpejtë se vetë zëri i fluturakes.
Ai e din se pas krejt asaj ku ndodhet në momentin e dhënë, qëndron një zinxhir i stërmadh i proceseve shkencore, i arritjeve të shkrira në produktin kompakt, (nga entuziastët teknologjikë, këto produkte klasifikohen si ‘extreme machines’, fjala e fundit e teknikës).

Piloti përsiatë se fatin, njeriu e ka vetë në dorë. Ai nuk është fatalist. Poashtu, ai ka besim në aftësitë e veta, kjo s’është për t’u diskutuar. Ka besim në shkencën, në teknologjinë… përçka ai është një lloj eksperti. Prapë, nuk është e thënë që ai s’do të dyshojë qoftë edhe vetëm një grimë ‘se të njohësh të gjitha shkencat deri në detaje, megjithatë nuk është e mjaftueshme’. Ose, të paktën, ‘nuk është e tëra’. Kjo sepse asgjë nuk është e sigurtë. Në akord me punën që bën ai, mund të përdoret shprehja: asnjë sistem nuk garanton funksionalitet të sigurtë. Funksionaliteti, siguria janë kuptime relative. Vetë njeriu si sistem, zemra e tij, truri i tij nuk janë më shumë se ‘relativisht’ të sigurta. (Kush mund të thotë se në nëndijen e pilotit nuk fshehet qoftë edhe një impuls fatalizmi).

Ai është i vetëdijshëm se fluturakja nuk është një qerre magjike, ngrehur nga kuajt me flatra. Makina si mjet, gëzhojë teknologjike ku ai është ulur (si aparat i një natyre krejt tjetër, aparat mekanik), është e largët, e ftohtë. Në të s’ka asgjë magjike. Realisht, kjo makinë e fuqishme si sistem i komplikuar, ende fsheh me mijëra surpriza për pilotin. Mirëpo sipas kritereve dhe në bazë të njohurive grumbulluar gjatë një shekulli fluturimesh, mund të thuhet se njeriu tashmë din të fluturojë, si një zog.

Sistemi i brishtë-njeri duhet të shkrihet me sistemin-makinë, ku i pari ‘duhet të ndrydhë çdo dyshim, duhet të akseptojë të gjitha kompromiset’, ndërsa i dyti është sistem i vdekur, monstruoz, nuk pyet për asnjë kompromis. I pari duhet të besojë fuqimisht se ai është ‘zot’ dhe se mekanizmat që ka në dispozicion ia mundësojnë të ketë hujet e kalit nën kontroll, përndryshe do të dështojë.

Me bubullimën e motorëve të fuqishëm dhe dridhjeve piloti do të klith ‘më ndihmo Zot’, mbase edhe instiktivisht, dhe kjo klithmë nuk është thjesht besimi i tij në Zotin objektiv apo vetëm klithmë, ritual formal nga tradita… e edukatës. Klithma e tij nuk është ngjashëm me gjestin kur një boksier kryqohet para duelit në ring, as me atë të futbollerit kur shënon një gol vendimtar për skuadrën e vet. Ajo klithmë është edhe ekspresion i flashkët i botës së tij të ndrydhur dhe të panjohur. Është ekspresion, si thirrje për një sintezë të botërave, të brendshmes dhe të jashtmes (materialiste) të cilën ai e njeh pjesërisht dhe i duhet ta mbajë nën frerë. (Botë e jashtme në intervalin kohor të klithmes është edhe vetë trupi amë, prej mishi e eshtrash.) Ajo thirrje është ekspresion fatalist në raport me papjekurinë njerëzore, nuk është vetëm frikë individuale e momentit, është kërcëllimë e dhëmbëzorëve të automjetit komunikues mes të panjohurës spirituale dhe të njohurës materiale.

Në atë moment, qoftë i shkurtër vetëm disa nanosekonda, njeriu ndjenë një feksim vetëdijsimi për vogëlsinë e tij dhe, edhe përkunder ‘fuqisë së dijeve’ që ai posedon, të gjitha rreth tij treten në një vorbull e cila shket kah aura e tij spirituale.

Piloti ka njohuri për shumçka lidhur me fluturaken e tij, por ai as përafërsisht nuk i din të gjitha. Ai nuk i din të gjitha as për vetë pilotin – që është ai vetë. Edhe mjekët dhe personeli që përcjellin gjendjen shëndetsore dhe kujdesen, nuk i dinë të gjitha për pilotin. As mekanikët, elektricistët, etj. nuk i dinë të gjitha, lidhur me fluturaken e tij. Në fakt, askush nuk i din të gjitha... Mos vallë, të gjitha njohuritë janë ‘relative’!

Mirëpo ne do të zbresim në tokë dhe do të themi se piloti ka njohuri të thella për ligjet aerodinamike. Relativisht, njeh hujet e fluturakës dhe kufijt manevrues. Njeh symbyllur të gjithë butonat e instrumentet në panelin komandues, njeh fuqinë dhe i duhet të ketë besim në kalin që do ta kalërojë por njeh pak, apo më saktë, nuk njeh fare raportet mes të panjohurës së tij shpirtërore dhe asaj të jashtme. Nuk i njeh, thjesht sikur që nuk njeh panumër gjëra të tjera. Në momentin kyç, ai ndjenë interferencat e kësaj të ‘panjohure’ por nuk i kupton ato. Të rrahurat e zemrës së tij nuk shpeshtohen vetëm nga vlimi momental i adrenalinës, dhe me ndihmën e shablloneve të rezonimit shkencor, ai do ta quajë më së shumëti instikt. Por çka është në fakt instikti? Çka është ky në thelb? Përse të lëvizë aq intenzivisht në aso momente i tërë bazamenti i qenies së tij?

Të flasësh për instiktin dhe gjatë kësaj të kesh parasysh një shtazë, ta zëmë… një mace, është vetëm gjysma e problemit. Ndoshta shumkush nga fëmijët ka ‘eksperimentuar’një herë me macet duke i hedhur lehtas në ajri për t’u mahnitur me faktin se sido që ta hedhësh macen, ajo edhepse nuk i ka ushtruar ato akrobacione, do të rrotullohet dhe do të ‘aterojë’ në këmbë. Por mrekullia me macen do të ndodhë vetëm nëse ky instikt është i zgjuar.

Një tjetër mace (në një TV-emision, ‘Candid Camera’) duke dashur të hedhte shputën në dritare nga një ulëse aty afër, për arsyen se ka ‘keqllogaritur’ distancën, bie pingul në kokë. Instikti i saj nuk arrin ‘të zgjohet’ me kohë… apo çfarë ndodh tash me macen?! Lartësia e dritareve në një dhomë, natyrisht, nuk është fatale për macet dhe ne vetëm do të qeshim, por kjo mund të ndodhë edhe gjetiu.

Edhe përkundër surprizës, në ato pjesë të sekondës reagimi i maces është briliant. Senzorët alarmojnë për të papriturën, për të jashtëzakonshmen. Veshët e saj dhe reflekset e muskujve sinjalizojnë se ajo është e informuar për të papriturën. Truri i maces me shpejtësi marramendëse mund të jetë bërë gati; të jenë aktivizuar senzorët për baraspeshën dhe mekanizmat balansues, e edhe çdo senzor tjetër që mund t’i ketë një mace, por pa rezultate. Nuk mund të thuhet se këto janë kryer nën prezencën e instiktit, apo si rezultat i tij. Instikti animalistik për mbijetim nuk është gjithmonë prezent, ‘i gatshëm në katapult’ dhe të aktivizohet kur hiper-senzorët të alarmojnë për një nevojë të tillë. Përndryshe macja do të binte në mënyrë paksa më të kontrolluar në dysheme, e jo ashtu siç u ‘turpërua’ para kamerave. Të thuash se lartësia e vogël nuk ishte e mjaftueshme, nuk qëndron, sepse macet edhe nga gjysmë metri lartësi, preferojnë të prekin tokën në këmbët e tyre, kurrësesi në kokë apo në shpinë.

Në zhargonin e shkencës, aq shumë gjëra ‘shpjegohen’ me fjalën instikt. Shumë gjëra shkenca i merr si vrima në një ballinë muri, nëpërmjet së cilave nuk shohim me syrin tonë të dobët, s'na ndihmon dot lupa shkencore dhe detajizimet, dhe meqë muri mbetet i rrafshët, i mbyllim fare. Të gjitha të tjerat që arrihen të rrumbullakësohen disi me shenja e gjurmë të dukshme, (por si gjithherë, duke u limitizuar në kauzalitetin sipërfaqësor, dhe kuptohet, empirik) ne i fusim nëpër tjera dosje, në sirtarin qëndror të shkencës. Kështu duke shpresuar, duke pritur më vonë të na sjellin lejlekët tjera foshnje prej shkencash.

Realisht, ende pa zbardhur si duhet paqartësi të shumta, ne brohorisim, neve na huton, (we need a celebration) na tërheq ajo që kemi arritur vetëm se kemi përshtypjen; na magjeps ai oqean prej informacionesh ekzakte dhe truri ynë ‘shumë i vogël’ nuk mund të procesojë tërë atë sasi informacionesh ndryshe, përpos me rrugët e përshtatshme, që ia kemi mundësuar vetes, sipas proporcionalitetit të akseptueshëm. Madje edhe kemi caktuar shkallë e grada për intelektin tonë, me skema IQ, koeficientin tonë poashtu ekzakt. Kemi sistemuar shumë togje informacionesh, kemi klasifikuar e veçuar ato në panumër degë e fushash interesimi.

Për t’ia dalur me atë oqean informacionesh na duhet të ‘prodhojmë’ specialistë e ekspertë në secilën fushë veç e veç. Kjo në vetvete është e natyrshme, fare normale. Ky është standard dhe s’ka përse të habitemi, të protestojmë, qetas apo zhurmshëm (ndaj kujt ta bëjmë këtë?). Ne jemi kështu si jemi dhe pikë. Njeriu është i vetëdijshëm për kapacitetet e tij, ai sikur beson se qysh në kromozom ka të vulosur kodin i cili përcakton kapacitetin dhe mundësitë e tij. Thjesht, për këtë gjë është kujdesur Nëna Natyrë dhe ajo mbanë të gjitha përgjegjësitë. Thellë në ne, tinëzisht (kjo vlenë për ata që i besojnë Evolucionit) do të ushqejmë shpresën se sadopak rruga evolutive do të sjellë përmirësime në këtë drejtim.

Ndodhë të hasim në informacione statistikore ose në një aso kategorie informacionesh shkencore, që mund të klasifikohen si ‘kuriozitete shkencore’, e që të cilat përshembull thonë se njeriu neandertal shfrytëzonte trurin më me efikasitet sesa njeriu i sotëm. Po të loznin shah – thotë shkenca – njeriu neandertal do t’ia bënte ‘mat’ (le ta hijeshojmë këtë fjali duke thënë) Karpovit, në vetëm disa poteza!

Dhe, përkundër intelektit tonë ‘të vockël’ ne megjithatë shpallim gjysëm-njeriun triumfator me dituritë që posedon dhe i shfrytëzon. Me këtë i japim të drejtë asaj gjysme të ushtrojë trysni mbi krejt ato që nuk janë të kapshme, që s'mundemi t'i sqarojmë dot.
Duke mos hyrë më thellë në këtë mal, ne do ta bëjmë një pyetje të thjeshtë: A kemi të drejtë ta bëjmë këtë?
A kemi të drejtë të mohojmë gjysmën tjetër të njeriut vetëm se jemi të vegjël për ta zbërthyer fije e për pe? Vetëm se nuk mundemi të montojmë e çmontojmë mostra kur të na teket, si maketat e modelet e ‘shpikjeve’ materiale prej gjësendesh. A kemi të drejtë të shurdhojmë zërat e zemrës sonë nga ‘zhurma’ euforike e suksesit material, nga satisfaksioni që na mundësohet prej botës përjashta por edhe prej tundimit egoist ekzistencial, si qenie-individ përbrenda rrethit më të jashtëm si qenie-kolektive.

Ne mund të shpallim pa problem gjysmën e planetit tonë xhungël, si të pashkelur, të padepërtueshme, por ne nuk bënë ta mohojmë atë, jo vetëm për faktin e tërësisë së planetit si trup, në kuptimin gjeo-fizik, por edhe për arsye se proceset e ndryshme në të janë gjysma tjetër vitale për egzistencën e planetit. Ajo gjysmë, ashtu e panjohur, e pashkelur, si zonë e padepërtueshme, është baraspesha, është thjesht njëra nga gjysmat që përbëjnë një të plotë.

Këtu, në këtë lajthitje nis matematika jonë për njeriun. Këtu zën fill ekzaktologjia jonë foshnjarake. Këtu nis verbëria jonë të cilën e ushqejmë me predikime për suksese në kohën e bujshme, në kohën e vrapit, në kaosin e gjallimit urban të krijuar nga ne vetë në emër të modernizimit, në kthetrat e ftohta të grykësisë, të humbur në mjegullën e avujve tek ziejmë në kazanin gjigant, duke lozur bixhoz me shëndetin ambiental, ekologjik të planetit, duke shkaktuar debalansimin e ekosistemeve, në emër të rritës sonë atomike, tymtarëve të grykësisë e të monopolizimeve teknologjike, në vorbullën e stresit dhe depresionit, duke rendur e ngarendur si të marrë mbrenda strukturës shoqërore të stërngarkuar me rregulla e kondita, me varietete të pafund dogmash, hendeqesh, dilemash e trilemash, gabimesh historike, kufijsh fizikë, real e të imagjinuar, paragjykimesh raciale, religjioze, filozofike, përkatësish e gjenezash, kombesh e kombësish, klanesh e elitash, kastash e mezokastash, në kërkesat dhe pangopsinë e paskajshme, në shtytjen për dominim mbi elementin tjetër ‘numër’, të sojit e të josojit, në tokë e në ujë, çdo gjë që ndodhet jashtë rrezes relativiste të veprimit tonë, e cila poashtu është ‘imponuese’ por e justifikueshme me ligjet e ashtuquajtura të natyrës për mbijetim.

Parafytyroni dy pleq të urtë, ta zëmë Mixha Fejzë e Xha Vasili tek takohen dhe ndërrojnë nga një llaf ulur rrëz zabelit. Duke mbështjellur nga një duhan e duke iu përgjegjur njëri-tjetrit në ato pyetjet e çiltëra nga zemra, për shëndetin, fëmijët, hallet... Dalngadalë ata zhyten thellë nën valët, në ujërat e diskusionit. Në një moment të caktuar humbin ndjenjen për kohën, për hapësirën… Në vlugun e bisedës ata janë të shkëputur pjesërisht nga realiteti, e gjitha çfarë ndodhë, përceptimi, shkëputja, balansimi… janë nën kontroll të vetëdijes. Të gjitha konstantat përthithen, humbin ose edhe përshfaqen rishtas nga vetëdija e tyre.
Çka i mbanë ata aq të përafërt me ndjesitë reciproke, çka iu shërben atyre si orientir për t’u bazuar në logjikën e fjalëve, në rrjedhën e mirëfilltë të realitetit? Ku gjendet e vërteta funksionale në rastin e këtyre të njohurve të përmalluar? Sigurisht, në reflekset dhe vibracionet e fushës së tyre mentale... E ‘vërtetë’ gatuar me energji të kulluara të vetëdijes.

Ata s'kanë nevojë për doktrina e as për njohuri shkencore që ta njohin ‘të vërtetën’, ata kanë ndërdijësimin prezent e të fuqishëm se ‘të vërtetën’ e kanë aq të afërt. Thjesht, ata janë vetë e ‘vërteta’. Vetëdija është e ‘vërteta’ sepse vetëdija është vetë njeriu, fuqia që dimenzionalizon të vërtetën, që e ndjenë atë. Për të qenë njeri e qartë është se nuk duhet shumë, krejtë çka kërkohet është të kesh vetëdijësinë. Ndërsa e vërteta subjektive si e ‘vërtetë’nuk vjen nga jashtë… Përkundrazi, ajo duhet ta pushtojë të jashtmën. Nga jashtë vijnë informacionet mbi pjesëzat e mozaikut-jashtësi. Varet nga ne; respektivisht nga shumë faktorë të tjerë bashkëndikues (stadi mental, fuqia analitike, ushqimi informativ, etj.), se si do ta kompletojmë pasqyrën-mozaik të realitetit.

E vërteta gjithmonë do të ndodhet brenda nesh dhe do të ‘burojë’nga ne. Ngjashëm me Diellin, drita e tij pushton errësirën e gjithësisë. Dielli në sensin si yll, nuk do të ketë kurrë nevojë për dritë.

Vetëdija është çelësi i të gjitha dyerve. Pasqyra e kthjellët e kuptimsisë nuk mund të jetë ‘aq e kthjellët’ pa vetëdijen, si stad më i lartë i intelektit. Dhe, si mrekulli, ky intelekt nuk operon me mekanizma por thjesht ‘vetëm’ me energji të kulluar. Sëpaku, jo me asnjë lloj mekanizmi që njeh shkenca.

Vetëdija do të jetë njëra nga fushat finale në të cilën (si fushë studimi) shkenca nuk mund të aspirojë. Jo vetëm për faktin se vetëdija si stad i përkryer i procesit mental, nuk është materiale. Shkenca do të bëjë çmos për t’i dhënë asaj natyrën e mekanizmave, sepse përndryshe më tej në këtë rrafsh shkenca pushon së ekzistuari. Aty flenë edhe vetë shkenca si kuptimësi. Çdo shkelje në portat e saj rezulton në paradoks.

Vetëdija nuk është ‘memory’ lidhur me procesorin në ‘motherbord’ e me elementet tjerë të një sistemi. Çdo gjë që nuk është materiale mund të quhet, të ketë emrin ‘mekanizëm’ por a është vërtetë mekanizëm ? Truri, përbërsit e tij janë vërtetë instrumente organike, kallëp, sikur që janë edhe çipat inorganikë, dhe janë binarë për ngarkesat, impulset që bartin. Sintezë superfunksionale e materies dhe jomateries por jo për hir se intelekti nuk mund të ekzistojë vetëm apo se i duhet të ‘pushojë në prehër’ të materies. Intelektit nuk i duhet medoemos materia. Intelektit i duhet energjia dhe këtë energji prapë nuk do të thotë se duhet ta absorbojë në interaksion direkt me materien. Mund të jetë edhe krejt ndryshe. Të themë kështu, në njëfarë dore, ma mundëson edhe vetë fizika kuantike.

Dhe nëse një diçka (si operand absolut) karakterizohet si jomateriale, e cila gjë hedh kuptimin ‘egzistencë-njeri’ në tjetër stad specifik, si mund të lajthitet njeriu me shkencat e veta se impulsi jetësor është ‘lëvizje’, sikur lokomocion mekanik universal. Jeta nuk është interaksion i ‘accessories’ të një aparati bio-mekanik të cilat kur të vendosen secila në vendin e vet me ligjet e fizikës, fishkëllejnë ty-ty-ty apo thërrasin eureka. Një diçka e ndërtuar shkencërisht edhe do të lëvizë, por vërtet është vetëm lëvizje. Manipulimi i kodit gjenetik (në bazë të informacioneve të cilat janë paradefinuar nga dikush tjetër), është vetëm manipulim. Një qelizë s’do të ‘jetojë’ sepse manipulohet me kushtet dhe materien. Jeta nuk është ‘njësi’, jeta më parë mund të jetë ose është ‘konstantë’.

A mund të manipulojë njeriu me konstantat? Konstantat nuk janë të domenit tokësor, as të atij galaktik… (për këtë pajtohemi të gjithë, për këtë pajtohej edhe Ajnshtajni). Konstantat s’mund të kapërthehen as me imagjinatën, mbase.
Nga afro tridhjetë galaksi që njeriu pretendon se din për to, ai as me imagjinatën më të skajshme s’ka shkuar më larg se galaktika e vet. Në asnjë literaturë fantastike, në asnjë krijim. Njeriu mund të pretendojë, por çdo qasje do të jetë ordinere. Të thuash se kjo ‘imagjinatë i takon një bote tjetër’ është fare lehtë, por a është ashtu? Në ‘Star Trek’ anijet fluturojnë me shpejtësitë hipotetike prej disa varp-njësive, por në hartën galaktike të ndarë në katër ‘kuadrante’ njihet vetëm njëri kuadrant. Aty janë të tërthoruara të gjitha racat, qeniet, civilizimet protagoniste. E gjithë storia zhvillohet në vetëm njërin kuadrant. Brenda një galaktike të vetme. Fantazi skajshmërisht e bujshme, por megjithatë e ‘kufizuar’. Kështu që, ‘the final frontier’ ose shkuarja ‘atje ku askush nuk ka qenë kurrë më parë’ si moto e flotës eksploruese të konfederatës, në kuptimin kozmik megjithatë del qesharake.

Njeriu s’ka kapacitet për ‘njohje’ jashtëdimenzionale. Protagonisti ‘Q’ është një ‘messenger’ i të panjohurës, i mbinatyrales, apo ndoshta i Zotit. Ne mund ta quajmë si të na teket, mirëpo ne s’do të harrojmë faktin se edhe atje larg në kohë, në ‘stardate-n’ hipotetike, sikur dikush në heshtje dhe pandërprerë iu flet: Shumçka do të njihni por ju s’mund të dilni jashtë ‘njohjes’ për ta piketuar ‘vetë njohjen’ nga jashtë. Si zogu pasi të ketë dalur nga veza.
Prapë, le të pyesim edhe një herë: A mund njeriu të manipulojë me konstantat?

Nëse paska evolucion në Tokë i cili në përpjestim të drejtë qenka i lidhur për konstantën kohore atëherë kjo duhet të vlejë edhe në gjithësi. Kjo vlenë pra për çdo cep të gjithësisë, paçka se ne as që mund të imagjinojmë se ku ndodhet ndonjë cep apo çka është cepi kozmik.. Nëse koha lëka ‘gjurmët e saj’ në çdo gjë, ajo pra do të ndryshoka qenien njerëzore, e deshti njerëzimi këtë apo jo. Për njerëzimin një milion vjet janë tepër shumë por në kuptimin kozmik numri një milion mund të jetë një minutë tokësore. Tòkësorët nuk e dinë se ku do të gjenden pas një milion vjetësh (tokësore).
Por a mund të jenë konstantat ‘rastësi’ ose derivate të një fenomeni spektakular të rastësishëm?

Të besosh se të gjitha mrekullitë e kozmosit të pafund janë rastësi është njëjtë sikur edhe të mos besosh. Të besosh në teoritë për hapjen ose në ato për ngushtimin e kozmosit është njëjtë sikur edhe të mos besosh. Me asnjërën njerëzimi nuk e zgjidh asnjë problem, asnjë dilemë shkencore-filozofike. Por kjo nuk do të thotë se ne s’duhet të besojmë në diçka.

Nëse paralelizojmë besimin (në kuptimin religjioz të kësaj fjale) me besimin në zgjerimin e kozmosit pas një Big Bang-u (dhe nëse kjo e fundit është lansuar nga qarqe shkencore), do të shohim se që të dy variantet qëndrojnë në të njëjtin rrafsh. Njeriu me të gjitha njohuritë e shkencat duhet të ‘kuptojë’ se ndodhet në një kafaz kozmik rrethuar me konstantat, apo me murin që nuk mund ta ketë nën kontroll. Në një kafaz brenda… le të themi brenda ‘botës së dikujt tjetër’, jo si diçka argëtuese ngjashëm me papagajtë, por sepse si specie kërkon kushte të veçanta. Unë themë kafaz meqë nuk është nevoja për shpikjen e ndonjë emri tjetër. Emrin kafaz e ka përdorur edhe shumëkush më herët. Për më tepër, ky shkrim nuk është ‘shkencor’, ky shkrim është përsiatje personale filozofike, nuk pretendon asgjë, andaj as që është nevoja për të shpikur emra.

Kuptohet, askush nga ne vdekatarët nuk mund të japë një përkufizim definitiv në lidhje me gjërat që nuk janë të ‘tijat’. Në fakt, çka i takon njeriut apo atij i takon gjithçka sepse ai është e gjitha çka mund të jetë: Krijues, shpikës i formulës ‘gjenezis’ në nguti duke përdorur antimaterien… e cila formulë ashtu-kështu do të dështojë, Zot i mirëfilltë, absolut, Sulltan i Universit… Ne mund të spekulojmë në një milion variante.

Nga ana tjetër, e vërtetë është dhe kuptimplote tendenca e përjetshme për ngritje ose lartësim të frymës humanoide. Duke përkrahur dhe duke konsulltuar energjitë pozitive, duke ndjekur mostra pozitive të rregullit. Duke tentuar ose duke ngritur në shkallë më të lartë vetëdijen humane (si individ e me këtë edhe atë kolektive), duke synuar për kontroll të plotë dhe shfrytëzim të baraspeshës shpirtërore, fizike e mentale (control of your mind, your body and your soul).

Padyshim, këso gjëra qenia humane mund t’i arrijë në konsulltim të përhershëm apo të pandalshëm me botën e ‘brendshme’ të tij, e jo duke mohuar atë. Duke katalizuar krijimin e shablloneve gjenetike trashëguese, duke i prirë pra evolucionit trans-human si qenie më e komplikuar drejt cakut apo plotësimit të misionit transuniversal. Këtë mund ta kryejë kur të ‘jetë i denjë’, kur të arrijë të ketë nën kontroll çdo impuls energjie nga qenia e tij.

Le të bëjmë një ekskurzion…

Le të pushtojmë jo vetëm Marsin por edhe të gjitha galaksitë që i shohim me Huble apo i supozojmë, le të shkojmë sa të doni larg, edhe me trilionë parseka e të udhëtojmë me shpejtësinë e dritës (pra, shpejtësinë më të madhe si konstantë kozmike që pranon shkenca tash për tash), ne nuk do të jemi më afër asgjëje pa besuar në misionin tonë. Sepse edhe atje, sado larg që të jetë (the final frontier…), edhe atëherë kur të gjitha këto të arritura të klasifikohen si të kohës së gurit, ne do të jemi ‘të vegjël, nën mbrojtjen e dikujt’.

Teoritë e Ajnshtajnit, shikuar edhe vetëm nga fryma shkencore shkojnë shumë larg, por ato kanë edhe një ‘gjysmë’ tjetër të cilën, natyrisht, shkenca nuk mund ta përfillë. Prapseprap, më vjen të qesh kur lexoj konkluzionet e tashme shkencore, gjatë matjeve dhe venerimeve lidhur me lëvizjen dhe zgjerimin e kozmosit, bazuar në matjet e dritës, kalkulimeve të shpejtësisë së saj dhe hapsirës që ka kaluar qysh nga burimi i ‘supozuar’.

Paramendoni një hapësirë dhe një materie të ngjeshur aq shumë, deri në singularitet dhe derisa masa e asaj materie ka tejkaluar çdo kufij si e ngjeshur, të ndodhë një super-eksplozion. Dhe hop, u nis gjithësia me çdo gjë që dimë e shohim, por sesi gjithmonë harrojnë të shtojnë… edhe me çdo gjë që ‘nuk dimë e nuk shohim’. Apo kjo duhet të jetë e vetëkuptueshme. U nis gjithësia ku? (Vërtetë, kjo teori në vetvete është shumë më e komplikuar dhe nuk mund të minimalizohet kështu, por ky minimalizim është thelbi).

Të tillë teoricienë supozojnë se konstantat u dashkan të jenë aty për sy të zi… që të kemi ku të mbështesim teoritë tona. Na duhet materia (tek ashtu, nga hiçgjë), hapësira, e që në këtë rast e njëjta hapësirë shihet qartë se ndodhet brenda-përbrenda një hapësire absolute… sepse përndryshe nuk ka kuptim as si teori.

Këso gjëra (në këtë frymë) mund t’i përshkruhen një galaktike e edhe në fund të fundit kësaj teorie në emër të dialektikës, por jo si teori e ‘krijimit të kozmosit’ sepse nuk mund të ndodhë pa qenë e varur nga ligje e rregulla, nuk mund të ndodhë pa ‘konstantat e Ajnshtajnit’ që ai i kërkon me ngulm si shkenctar por jo edhe si qenie që beson në ‘diçka’. Nuk mund të ndodhë nga ‘hiçgjë’ siç pohojnë mbrojtësit e kësaj teorie, sepse nuk do të ishte as përafërsisht ‘shkencë’, por sharllatanizëm superficial Kozmosi është tejet i komplikuar për të qenë rastësi rregullash e konstantash, apo ndoshta edhe është sepse na duhet.

Dhe askush nuk na ndal të imagjinojmë ‘imagjinacione logjike’ mbështetur në njohuritë apo sipas mostrave, ligjeve fizike e kozmike. Nëse s’na pjell mendja diç, ne prapë mund të anojmë dikah, përshembull të përkrahim verzionin e hapjes së kozmosit, anipse ka edhe aso teori që ‘teorizojnë të kundërtën’. Vonë nuk bëhet.
Se kur do të vërtetohen për të qenë shkencë e kristaltë apo se kur do të jemi në gjendje të fillojmë me eksperimentimet, kjo s’duhet të na mundojë aq shumë tash për tash.

Pra edhe shkenca beson në supozime si lëndë me të cilën merret. Nuk e konfirmon si diçka të kryer, si diçka që duhet futur në xhep, por merret me të. Sepse përndryshe nuk do të bëhej asnjë hap përpara. Shkencës i prijnë supozimet dhe imagjinata e njeriut. Natyrisht, shkenca ka shpikur terma shkencorë që do t’i duhen për ‘sqarime’ nëpër magazinët a la science digest, lidhur me avansimet ose gjendjen aktuale të fuqisë teorizuese të njerëzimit, pastaj emra origjinalë, shifra, kode, formula, etj. etj.

Por çka pas ‘singularitetit’?

Si është e mundur kjo: çdo gjë që kullufitka një Vrimë e Zezë nuk egziston tutje. Aty u zhdukëka çdo gjë… Ose edhe nëse egziston, s’ka shans e as mënyrë që t’i biem në fije: si, qysh, çka, përse ? Pra nëse shkenca arritka të sqarojë çdo gjë jashtë, aty herët ose më vonë, humbëka pa kthim. Vajë halli për kozmosin kur një ditë të mbetet pa shkencën tokësore. Pastaj mos vallë një Vrimë e Zezë qenka një Stargate, një lloj porte ndërdimenzionale ?! Si ta vërtetojë njeriu i gjorë këtë?

A mundet shkenca të prodhojë ‘kohën apo hapësirën’ kozmike (më duhet të shprehem pikërisht kështu anipse tingëllon banale, pasi që shkencëtarët besojnë se teorikisht, ndërtimi i një ‘vrime të zezë artificiale’, është i mundur) ?
Përgjegjja është mëse e qartë. Sepse shkenca është vetë derivat që pushon në ato rrafshe. Sepse është klithmë e një intelekti i cili varet drejtpërsëdrejti nga koha e hapësira. Sepse është mrekulli e materies organike që ka evoluar dhe do të evoluojë edhe më tutje (kjo sipas vetë parimeve të shkencës). Sepse shkenca është klithmë intelektuale e një qenie ‘aq të thjeshtë’ që s’mundet dot as pa ujin. Se për dritën as mos të flasim, apo për diç tjetër. Të asaj drite që duhet të burojë nga një yll i vendosur tek ashtu, rastësisht në largësi optimale, mjaftë larg sa për të mos e shkrumuar… por edhe mjaftë afër sa për të mos u akullzuar gëzhoja e tij prej shtëpize.

Çfarë mrekullie me këta toptha të sistemit Diellor, sikur të ishin toptha biliardoje në një laborator supershkencor, në Tokë. Çfarë rregulli, çfarë koinçidence…

Nëse tëhollojmë edhe pakëz këtë koktej… duke u bazuar në natyrën dualiste të kozmosit më parë mund të flitet për gjithçka tjetër, sesa për ‘rregull’. Rregull mund të quhet, por gjithsesi është rregull i krijuar me ‘luftë’. Baraspesha mbahet dhe është rezultat pikërisht i kundërshtive. Qysh në atom elektronet ndjekin njëri-tjetrin dhe le të themi… grushtohen si njësi të kundërta, negative dhe pozitive, në të njëjtën kohë duke prodhuar harmoninë, dansin fundamental të harmonisë. Vetë njeriu i ndarë në pole, për të ‘krijuar’ jetën i duhet të ‘futë në valle’ gjysmën tjetër… Amshueshëm, ndërmjet zjarrit dhe akullit, Ikarus që duhet ta gjejë balansin. I gjithë kozmosi është amshueshëm në këtë valle misterioze, ‘valle e kundërshtive’, terri dhe drita, zjarri dhe akulli… dhe sisteme analogjike të panumërta, sa yjet. Nuk duhet të jesh shkencëtar për të konkluduar se legjendat e ndërtuara me ‘këso thupra e baltë’ përmbajnë në thelb një të vërtetë të pakontestueshme. Ana tjetër, se cilës filozofi tokësore do t’i përshtaten më shumë këso këndvështrime, prapë është çështje tjetër.

Hapësira, materia e koha janë vetë muret e atij kafazi që njeriu njeh si univers. Kafaz është edhe vetë vartësia e tij për të funksionuar vetëm me ndihmën e armorit material. Njeriu, s’prishka punë, (në emër të ‘fantastikës shkencore’) të supozojë se në Mars jetuakan gjallesa të gjelbërta, me sy të mëdhenj e atavizma, por nuk bëka kurrësesi të supozojë në emër të filizofisë, apo të besoj në emër të një religjioni, se mundësia për të jetuar edhe pa mbështjellësin material, ekziston poashtu. Pse u dashka medoemos t’i besojmë shkencës kur shpirti ynë është vetë në gjendje t’i paraprijë asaj. A mos ndoshta Njutni njëherë e mati gravitacionin e pastaj i shkoi mendja tek ai. Apo ndoshta njëherë i prodhuam satelitët, telefonat mobil e pastaj filluam të shkruajmë duke ‘udhëtuar nëpër kohë’ për t’i botuar artikujt e romanet si literaturë fantastiko-shkencore në të kaluarën?

Njeriu mund të eksplorojë e të gjurmojë përbrenda kafazit edhe atë pjesërisht, sepse edhe po të transformohej në foton drite e të mund të udhëtonte me shpejtësinë e dritës për të gjurmuar misteret e kafazit të tij, do t’i duheshin miliarda vjet-drite për të kapërcyer prapë vetëm një pjesë në kuptimin hapësinor. Çfarëdo shifre, numër që përmendim, si kësaj radhe ‘miliarda’ është vetëm sa për të ushqyer me logjikë supozimet tona, sepse kozmosin nuk mund ta kapërthejë dotë as imagjinata e njeriut. Më vjen keq për shkencëtarët, por jo edhe aq shumë, ngase edhe ata e dinë se kjo është e vërtetë.

Teoritë për lakimin hapësinor nga masa e trupave nuk i ndihmojnë njeriut të lakojë hapësirën ne kafaz për t’i vënë ndërskamcën fundamentit se ‘rruga më e afërt nga një pikë në pikën tjetër është një vijë e drejtë’, pra duke lakuar vijën hapësinore dhe duke bashkuar skajet e saj në një pikë, të cilën ta përshkojmë tek ashtu dhe hop... kërcim ndërdimenzional apo kushedi çka..., nëpërmjet një ‘vrime të zezë’ artificiale, nëpërmjet objektit apo ‘fenomenit më shkatërrues që njeh’ shkenca tokësore. Objektit nga i cili, kur të ketë rënë në të, nuk mund të shpëtojë as vetë drita.
(Teoritë për shëtitje ndërdimenzionale ose aso të ‘udhëtimeve’ pa lëvizur fare vendit janë klithma edhe më të mjeruara dhe nëse duhet të besoj në to, atëherë unë do të besoj edhe në magjinë e llambës së Aladinit dhe thjesht do të kërkoj ndihmë nga ajo).

Por nuk ka asgjë të keqe në asnjë teori. Çka do të na hynte në punë truri ynë kur nuk do të teorizonim e ëndërronim ?
Dikush edhe beson në ato teori. Pse jo ? Dikur besonin përshembull në ‘teorinë e Zeusit’, e sot besojmë në ‘teorinë e joekzistencës së një Zoti absolut’ apo në atë të ‘ekzistencës së këtij Zoti’. Dikush do të shpall ‘zoti ka vdekur’ por dikush do t’ia kushtojë secilën frymë e edhe dhjetë jetëra po t’i kishte, atij.
Ne mund të mbrohemi nëse nuk besojmë apo besojmë me njëqind teori tjera, të cilat i kemi të gatshme apo i shpikim. Ne mund të bëhemi shkencëtarë bie fjala për të ‘kundërshtuar teorinë e ekzistencës së Zotit’, por krejtë kundërshtitë tona dhe ekzistenca, në fakt janë një impuls kohe kozmike. Njerëzit kanë të paracaktuar edhe kohën ekzistuese njëjt sikur e kanë edhe yjet, dhe kjo iu dhemb sepse janë të vetëdijshëm për këtë.
Sa i madh është si yll, le të marrim si shembull Betelgesin, në krahasim me planetin tonë. E gjithë ajo masë marramendëse dhe energji... e tutje edhe një galaktikë apo sistem galaktikash mbahen nën kontroll sikur që mbajmë ne reaktorët bërthamor në Tokë, pa u ‘tendosur’ aq shumë. Ai yll gjigant do të vdes dhe ato procese bërthamore… ai ‘vullkan’ i pashtershëm energjie që do të vënte në lëvizje një milion botërash mekanike e shkencash tona. Do të vdes së bashku me njeriun një ditë. Çfarë analogjie fatalistike, çfarë matematike e pakompromis!

Dikush sikur tallet jo vetëm me ne por edhe me yjet! Nuk është tallje në kuptimin tokësor por në kuptimin kozmik. Kështu diçka nuk i ka hije as Nënës Natyrë e cila e ka zënë të arsyeshme që lisat apo breshkat të jetojnë treqind vjetë, kurse njeriu njëqind. A nuk është ‘përbuzje’ pra, apo diskriminim ndaj kësaj race prej qenie që mund të jetë apo të vetshpallet Zot. Që din të trazojë epruvetat për klonim si kur rrahim vezët në tigan. Që ka blinduar fuqinë e atomit në një ‘strajcë sa shalqini’. Që din dhe mund të krijojë kushte për jetë nëpër konzerva apo vilash pushimi prej stacioneve kozmike, etj. etj.
Njeriu mbanë shumë gjëra nën kontroll dhe atë me efektivitet të jashtëzakonshëm. Kjo është fakt. Prandaj nuk është pa shkas kjo mënyrë habitore e konkludimit: Sa lehtë të mbahen nën kontroll sistemet që i ke krijuar vetë!

Çfarë dëmi do t’ishte t’i ndodhë ndonjë fatkeqësi planetit tonë, përshembull sikur në filma, ta kaplojnë rrebeshe meteorësh gjigantë apo edhe më keq, tërë sistemi diellor të çrregullohej, të eksplodojë tek ashtu ylli ynë prej Dielli, apo… mos të lodhi kokën tutje. Do të zhdukeshin të gjitha njohuritë e njeriut fatkeq i cili nuk arriti të pushtojë ndonjë sistem tjetër ku do të ‘inkubonte’ vezët e veta. Do të shpëtonin vetëm ata të cilët rastësisht iu qëllon të ndodhen jashtë dhe larg sistemit tonë diellor. Në ndonjë anije eksploruese, të fjetur në ‘gjumin hibernetik’. Çka nëse në anije nuk ndodhet një datotekë gjithëpërfshirëse e njohurive tokësore? Çka nëse aty nuk ndodhet ndonjë shkencëtar universal prej gjeniu? E pat puna e kozmosit!
Ajnshtajni (si shembull prej shkencëtari) besonte në ‘krijuesin absolut’ por jo sipas kuptimit religjioz apo siç janë institucionalizuar sot besimet, ai besonte në mënyrën e vet (kjo, kuptohet lexues i nderuar i këtij shkrimi, është si thënie mëse e ‘guximshme’ e imja).
Në lojën për të kuptuar “gjuhën e krijuesit” ai madje tallet në kurriz të shkencës duke konkluduar se “imagjinacioni vlenë shumë më shumë se dituritë”. Ai ka vënë në lëvizje makinën e imagjinatës, duke bredhur andej e këndej jo për t’i dalë zot shkencës si shkencëtar i përbetuar, por si filozof i arsyeshëm, duke provuar të kuptojë sa më shumë që të jetë e mundur ‘gjuhën e krijuesit’. ‘Aty ku ka gjetur pak kuptim, pak logjikë, është ndalur dhe ka provuar të ndërtojë aparatin matematik dhe eksperimental për të pasur ku të bazohet shkenca’. Ajnshtajni thjesht ka besuar që kjo arie e mrekullueshme prej jete dhe kompleksiteti i kozmosit nuk janë kurrsesi rastësi apo ligje të rastësishme konstantash.

Edhe ish-presidenti amerikan Bill Klinton si president i një superfuqie prej ngrehine shtetërore, që pati nderin të njoftojë zyrtarisht mbi suksesin e GENOM-projektit, u shpreh pak a shumë me fjalët që unë do t’i bëjë simbolike; “se njeriu është afruar një shkallë tutje duke lexuar librin e shkruar me gjuhën e krijuesit”. A nuk e dinte presidenti i nderuar se përse i drejtohet mbarë njerëzimit me ato fjalë (jo vetëm amerikanëve apo vetëm evropianëve e kinezëve). A nuk qëndrojnë pas atij projekti shkencëtarë nga shumë vende dhe hallka të teknologjisë moderne kompjuterike?
Sot pra, as shkenca nuk e mohon religjionin… sepse çdo përpikmëri a precizitet shkencor në makrokozmos apo mikrokozmos është e parakurdisur, është e parallogaritur, është bërë hazër për njerëzimin.
Njerëzimit i mbetet të hulumtojë, të gjurmojë me metodat ekzakte të shkencës, mirëpo jo të hutohet nga ajo. Njerëzimit i mbetet të mësojë si kolektivizëm inteligjent dhe mbase kjo është një privilegj i llojit të vet. Poashtu njeriu si qenie e vetëdijshme është shpallur ‘mbret’ i të gjitha botërave, jo vetëm nga ai vetë. Dhe askush nuk ia cenon integritetin prej prijësi. Se njeriu duhet të ‘mësojë’, këtë nuk na këshillon vetëm shkenca, këtë e gjeni edhe në çdo libër të shenjtë. Gjurmoni, kërkoni dhe do të njihni madhështinë…

Njerëzimi mund të mësojë shkallë-shkallë. Etapa të caktuara duhet të përplotësohen nga ‘lëshimet eventuale të së kaluarës’ me leksionet apo ‘orët e mësimit’. E kaluara mund të jetë edhe e tashmja, edhe e nesërmja. Njohuri të larta kërkojnë kushte që duhet të plotësohen. Nuk bënë të rrëshqitet, nuk bënë të ndodhin gabime ‘katastrofale’. Njerëzimi duhet të piqet e të ‘mos keqëkuptojë’ fuqinë që ofrojnë njohuritë. Sa më shumë njohuri aq më shumë ‘power’ besojnë të gjithë liberalistët futuristë, dhe kjo është mëse e vërtetë, kjo gjithëherë ka qenë kështu. Këtë e dinin edhe faraonët...
Le të bëjmë një ilustrim duke supozuar se një grup dijetarësh inkas gjejnë një objekt të çuditshëm të cilin ne do ta njohim menjëherë, si bombë atomike. Të supozojmë se ajo bombë ka ngarkesë eksplozive për të shkatërruar gjithë planetin dhe se vetëm një mekanizëm i thjeshtë gjendet në të për të aktivizuar detonatorin. Nga kureshtja ose edhe nga ‘pasioni eksplorues’, ndonjëri prej tyre mbase edhe do të kishte shtypur butonin.
Pra, Inkasit nuk patën njohuri për blindimin e fuqisë madhështore - fuqisë atomike. Nuk e pat asnjë civilizim tjetër në atë kohë, sepse njerëzimi duhej të kalonte në një etapë tjetër, në një tjetër ‘orë mësimi’, armatosur me njohuri të mjaftueshme për të ndjekur mësimet tutje.

Shkenca e shekullit XXI padyshim do të mbetet ende vetëm një hutim i njerëzve nga bujshmëria ekzistenciale, vetëm një uaav… dhe habitje momentale për ekspanzionin dhe triumfin e përkohshëm.
Ç’do të bëjë njeriu kur të jetë ngopur me ‘high-tech-revolucionin’ e mileniumit të tretë?! Kur të automatizohet çdo gjë që nga dhoma e gjumit e deri në kafe-biliardon aty pranë në lagje? Nuk po lëmë pas dore as mundësinë e ndërtimit të androidëve. Shërbëtorë nga aso që as mendja nuk mund të na shkojë. Aso që do të kujdeseshin për depilimin, për qimet e mbetura në banjo, për thonjtë e zonjushave dhe për frizurat e këlyshëve të dashur të tyre, aso që kanë njëmijë e një ‘gadgets’ e që mund të shërbejnë si shoferë, frizerë, rrobaqepsë, gjellëbërës, pastrues, etj. etj. Madje edhe androidë-mjekë univerzalë e aso të specializuar, pse jo qyshkur mjekësia është shkencë ekzakte. Apo të “frankeshtajnave” bio-digjitalë… Nuk po harrojmë as dronë nga mesazhi i filmave të tipit “Terminator” që avansimet teknologjike në duar të korporatave ushtarake mund të jenë fatale për njerëzimin. Apo makinat dhe “trurët artificialë” të rrebelohen e të kenë mundësinë për krijimin e armatave të tëra robotike. Armata autonome, ‘krijesa’ makinale të mbështjellura me mish, aso më të avansuara nga metalet a lëgurat mimetike apo edhe thjeshtë nga ato të “Star Wars”, të robotëve tejet “stupid” me nga një pushkë në gjendje gatishmërie.

E pashmangshme është pyetja ose edhe vetëm kureshtja se ç’do të bëjë njeriu atëherë. Çfarë do të ofrojë shkenca tutje? Çfarë do të ofrojë jo vetëm nga jashtë, por sa do të jetë në gjendje ‘të ndrydhë nevojën’ për satisfaksionin në planit shpirtëror të ekzistencës. Sepse njeriu kur të jetë ‘ngopur’, do të niset horizonteve të reja të interesimit ose do t’i kthehet ‘klasicizmave’. A mund të ofrojë shkenca një satisfaksion të tillë, apo nuk është nevoja - shkenca është thjesht një paralelizëm?
‘Besimtarët’ puritanë të shkencës konsiderojnë se futurizmi shkencor nuk është paralelizëm, porse është ‘doktrinë-ombrellë’që mbulon gradualisht çdo doktrinë tjetër. Sepse shkenca është dritë e fortë, ndriçuese e çdo skute në Univerzumin Eksternal por edhe të atij Internal.

Shkencëtari i mirëfilltë jeton për shkencën, mirëpo shkencëtari flet edhe për dinosaurët dhe botën e para miliona vjetësh. Ai vizualizon dinosaurët me 3D-programet dhe të kthen kushedi sa miliona vjet në të kaluarën me ndihmën e pak eshtrave të gjetur dhe me ndihmën e kushedi sa konkluzioneve hipotetike. Ndonjë ‘gaf shkencor’ zëvendësohet me fakte dhe teori të reja. Çdo gjë është në lëvizje.
Në një universitet të Australisë (kjo vetëm si shembull, se pothuaj e gjithë Amerika-ShBA është kapluar nga këto ethe) studentët e edukuar në traditën kristiane ‘ankohen se e kanë vështirë të akseptojnë teoritë e Darvinit lidhur me prejardhjen e njeriut’. Ata të gjithë besojnë në shkencën qyshkur ndjekin mësimet përkatëse në një institucion të tillë, por insistojnë në një ‘kompromis’ për problemin e tyre me udhëheqësit e institutit të dijes. Njeriu nuk e ka prejardhjen nga majmuni – thonë ata dhe se Teoria e Evolucionit është thjesht një teori më tepër. Por ‘teoria’ e Adamit dhe Evës nuk është teori çkado, sepse ata besojnë në të. Këtu del se çdo gjë është gjithçka vetëm nëse beson në të. Kompromis që s’mund t’i shmangesh… ndërmjet shkencës dhe religjionit. Për hir të së ardhmes shkencore apo për hir të të dyjave. Por studentët nuk kanë faj, sepse as teoria Darvinit nuk është ‘aq bindëse’, jo vetëm se është thjesht një teori. Për të tjerët Neodarvinizmi mbase është ajo çka pritej, shpëtimi. A është teoria e Darvinit vërtetë ‘shkencë’ dhe se a ‘do të mbrohet’ me faktet në mënyrë të kënaqshme? Një gjë jemi të sigurtë: Nuk do të jetë shkencë përderisa të mos jetë vërtetuar njëqind përqind. Kjo është mrekullia e shkencës. Ky mekanizëm mbrojtës ngërthyer qysh në logjikën e fjalës shkencë, si parim i palëkundshëm, i pandryshueshëm. Teoria e Darvinit mbase do të mund të vërtetohej shumë lehtë, sikur t’ishte e mundur të matej vjetërsia e gjërave me precizitet, deri larg, shumë larg në të kaluarën – thonë shkencëtarët.
Mirëpo s’prish punë të referohemi në teoritë e avansuara të mendjes njerëzore. Disa sosh s’prish punë edhe nëse i marrim si pikënisje, si pikëmbështetje, si pikësynim, si pikëndarje, si pikëtakim.
Studentët nesër do të jenë doktorë e profesorë, me tituj e grada shkencore. Rezultat dhe produkt i kompromiseve… Ngjitas emrave të tyre do të figurojë Dr. Mr., Dr. Sci. etj., krenari e institucioneve moderne që i kanë katapultuar në botën e shkencave futuriste.

‘Shkenca na mahnitë çdo ditë me vitalitetin e saj’

Si një nga vërejtjet që përsëritet aq shpesh nga teologët është kjo. Çdo gjë që krijohet me duart e njeriut është supozuar të jetë në shërbim të njeriut, pra thënë troç është vegël. Secila vegël, sado e komplikuar dhe e arritur është krijuar për t’i shërbyer njeriut, e jo ndryshe.

Natyrisht, ky është fundament nga i cili niset edhe shkenca. Problemi qëndron vetëm tek resurset e nevojshme dhe qëllimet. Investimi dhe harxhimi i miliardave në projektet e natyrës ushtarake është një shembull se si ‘shkenca duhet të ushqehet’ sistematikisht për të mbetur vitale. Dhe shkenca na mahnitë çdo ditë me vitalitetin e saj. Fjala e fundit e këtyre arritjeve shkëlqen në metalin e ftohtë. Për fat të keq, në të shumtën e rasteve në kahje të ‘gabueshme’. Ndërtimi i stealth-fluturakeve, aeroplanbartseve dhe nëndetseve me fuqi lokomotore bërthamore në vetëvete është ndërmarrje mbase edhe e arsyeshme, shikuar nga aspekti strategjiko-ushtarak e politik. Por mbushja e silosëve të një super-strukture siç janë nëndetset e tilla me dhjetëra koka bërthamore mostruoze, është marrëzi dhe njëherit justifikim për qëllimin e demonstrimit teknologjik. Shkencëtarët bëjnë shumçka në emër të një ‘demonstrimi’ e edhe të një ‘eksperimenti’. Krejt çka duhet të kenë ata është një burim mjetesh, i pashterrshëm. E mjetet nuk janë të pashterrshme.

Luani nuk është i fuqishëm siç është… për të qenë ‘mbret’. Mirëpo ai edhe si mbret, thjesht është ‘hallkë’ e një ekosistemi. Pas një kohe, çdo gjë që ai ndërmerr shtyer nga mungesa e gjahut në territorin e vet është në përputhje me ligjin e mbijetimit. Shmangia e tij prej territorit nuk është kurrsesi ‘shmangie prej ekosistemit’. Luani do të shkelë në territorin e huaj me justifikimin e zhurmshëm të stomakut të tij.

Në momentin e lajthitjeve se shkenca si doktrinë justifikon çdo mjet nga burimi-njeri për frymën e saj, që nga ai moment ditët e njeriut në tokë do të jenë të numruara. Njeriu nuk bën të ‘hutohet’ nga shkenca dhe nga mrekullitë e saj, e aq më tepër të ‘tjetërsohet’ nga to. Shkenca me të gjitha ‘mrekullitë joshëse’ është vetëm një instrument i sofistikuar në duartë e tij. Ajo është gjetje e rrugës së humbur në errësirën e gjatë, është zgjim absolut kundër sharllatanizmave. Veglat dhe njohuritë e reja përfituar me anë të metodave shkencore do të jenë vërtetë vegla, vërtetë njohuri… të pastra. Mirëpo veglat, qofshin edhe androidë me trurë të sofistikuar, të aftë për ‘të mësuar e për të menduar – me vetëdije’, të aftë për të ‘konkluduar e vendosur’, qofshin edhe tërësisht të ndërtuar nga bio-materiale dhe inxhinieringu gjenetik, mbesin vegla, sepse ‘vetëdija’ e tyre është artificiale. Edhe po të shndërroheshin në koloni të tërë, duke populuar jo vetëm një planet por një sistem planetesh (kujtoni kësaj radhe Borg-koloninë në “Star Trek” si auto-produkte, ose paramendoni kolonitë ndërplanetare prej skllevërish artificialë, sipas idesë në ‘Blad-Runner’) nuk i takojnë të njëjtit domen ekzistencial me atë humanoid.
Shkenca nuk duhet të jetë doktrinë. Sadoqë njeriu me anë të shkencave ekzakte të ndërtojë vegla të avansuara dhe sado larg të shkojë në hapësirë e në kohë, këto janë vetëm njëra anë e medaljes. Avansimet teknologjike nuk janë e tëra pra, dhe njeriu modern e din mirë këtë. Shkenca është urë ndihmëse kah e ardhmja, e për t’i kënaqur sadopak futuristët, edhe ombrellë. Por ajo nuk është njëkohësisht edhe vetë njeriu – qoftë edhe njeri i tjetërsuar, si diçka krejt ndryshe, shumë larg nga njeriu klasik.

Ne mbajmë mend kompjuterët e para tri dekadave. Me shpejtësi marramendëse është zhvilluar kjo branshë, dhe për dallim nga jumbo-sistemet kompjuterike që janë përdorur në projektet ‘Apollo’, sot ne mbajmë në çantë një laptop me procesor shumherë më të fuqishëm se të gjithë kompjuterët e dikurshëm të NASA-s. Le të cekim gjithashtu si shembull se sa larg kanë shkuar japonezët me robotët e tyre. Roboti demonstrues jo vetëm që hedh hapat natyrshëm, shumë ndryshe nga lëvizjet ‘mekanike’ të robotëve të tjerë, por edhe është në gjendje të bashkëpunojë me njeriun në kryerjen e punëve. Ai lokalizon fare i pavarur skajet e një paneli të drunjtë, e kapë atë, mbanë drejtpeshimin përkundër peshës së panelit, dhe lëvizë për ta vendosur në një vend tjetër, kooperativisht në mënyrë perfekte, me bashkëpuntorin. (Sa për pak humor do të shtoj se ai robot lente përshtypjen shumë herë më të natyrshme se robotët nga ‘Star Wars’. Qysh tani, ecja e tij tejkalonte çdo ecje prej roboti që më ka rënë të shoh ndonjëherë në TV. Ndryshe, unë s’kam parë kurrë ndonjë robot, përveç të tillë si ‘Picasso’.
Sigurisht ju kujtohet ai bojaxhiu simpatik në reklamat e ‘Citroën-it’.) Mirëpo të ndërtosh një android (si vegël) nuk është ngjashëm me prodhimin e një fshese elektrike, thjesht me etiketën ‘Made in China – by Electric Systems Inc.’. Nuk është ngjashëm as me robotin ‘Asimov’. Të ndërtosh një android… është shkrirje e pothuaj të gjitha shkencave dhe dijeve të akumuluara, mbase me shekuj (këtë vetëm si supozim për hirë të shembullit, realisht kushedi edhe sa kohë duhet kaluar).
Kaq shumë! Të gjitha për një diçka që është një vegël. Sikur që edhe ‘Space Shutle’-t e NASA-s janë vegla, sikur edhe brisku i mirënjohur ‘Swiss’ i ushtrisë, edhe aparatet më të avansuara që përdoren në mjekësi, etj. etj.
Ja përse shumkush këmbëngulë se edhe vetë shkenca nuk është asgjë më shumë se sa një sënduk veglash. Mirëpo shkencë janë edhe njohuritë ‘pasive’, qofshin të paskajshme ose të cunguara. Njohuritë që sjellin ose rezultojnë në njohje të mëtutjeshme, më të avancuara. Shkencë është edhe momenti i vockël kur fëmiu mëson dhe përthithë logjikën se, 1+1=2.

Një dialog i kryeprotagonistëve në ‘Matrix’ ka të bëjë me çështjen kyçe, atë të kontrollit të këtyre veglave. – Çka është në fakt kontrolli? – si njëra nga pyetjet në dialog – Ajo makinë atje ka të bëjë me pastrimin e mirëmbajtjen e ujit si burim i jetës… së tërë qytetit. Nuk është e mundur të thuhet ‘ne kemi nën kontroll atë makinë’, sepse pa atë makinë ricikluese qyteti do të vdiste.
Pra thjesht ajo makinë nuk mund të çkyçet tek ashtu. Qyteti ndodhet në situatë shumë të vështirë, në luftë shekullore me produktet dhe auto-produktet makinale që kanë synim shfarosjen e qenies-njeri. Qytet, si bastion i fundit i civilizimit, tek frymon ngërthyer në një mega-strukturë prej çeliku e super-teknologjie. Njeriut të qytetit dashtas e padashtas i imponohet koegzistenca, reciprociteti, dhe sistemet makinale bëhen relevantë për gjallimin dhe për mbijetimin e tij. Në shumë procese, as sot, makinat nuk mund të çkyçen tek ashtu. Shembuj ka sa të duash. Një aso ‘gëzhoje artificiale’ për foshnjet e lindura para kohe, e cila i mbanë në jetë, nuk mund të çkyçet. Një diçka e tillë nuk duhet të jetë kurrë jashtë kontrollit, por…

Mundësia për rrebelimin e ndonjë ‘truri artificial’ është marrë me mend nga shumë autorë të shkrimeve fantastiko-shkencore. Vizuelisht, ‘Odisea në kozmos-2001’ e S. Kubrick është ndoshta nga shembujt më origjinal në këtë drejtim. Edhe ideja për të krijuar ndonjë ‘chip emocional’ është mjaftë interesante dhe ide e guximshme. Në Star Treck shohim se si Mr Data mund edhe të dashurohet, të jetë kreativ, të pikturojë, të komponojë e edhe të aktrojë. Është shkuar shumë më larg… duke i dhënë tiparet e një ‘njeriu të gjallë’ dhe mbrohet e drejta e tij e gjykimit. Respektohet dhe i besohet të ‘mbajë përgjegjësi’ për ekuipazhin dhe tërë sistemin e komplikuar të anijës ku ai shërben. Inicohen debate në nivel admiraliteti dhe të konfederatës interplanetare lidhur me çkyçjen e tij, nga aspekti human. Pra debate morale-etike sipas standardeve të kohës, se a mund të ketë ‘privilegjet humane’ si kreaturë artificiale. Shkurt si robot anipse i avansuar. Në njërën nga epizodat, Mr. Data megjithatë ‘çmendet’ sepse teknologjitë vështirë të jenë perfekte. Nuk është perfekt as vetë njeriu që i krijon dhe i zhvillon tutje ato.

Vazhdon me kapitullin: ‘Lokomocioni universal autokoshient’