Mateo Mandalà, Shqipja e përbashkët, kujtim apo realitet?

Gjuha shqipe është sërish një entitet i hapur për nga pikëpamja kulturore. Falë kësaj hapjeje ajo vetiu po rishikon marrëdhëniet me shtresat, nënshtresat dhe traditën e saj të ndërprerë dhe këtë po e kryen qoftë në sferën e përdorimit publik formal e gjysmëformal, e qoftë në atë popullor informal. Hapja e shqipes ka bërë të lindin edhe disa vakuume, të cilat nevoja e komunikimeve dhe kumteve të reja kërkon patjetër t’i mbushë. Si rrjedhojë Shqipja e Sotme, duke respektuar thelbin e rregullave parashkruese si gjuhë e njësuar, mëton t’i plotësojë këto vakuume me mjete gjuhësore që i nevojiten për të emërtuar universin rreth saj. Duke pasur parasysh qëndrimin pragmatik që ka në përgjithësi përdoruesi i mesëm i çdo gjuhe, rrezikut që këto hapësira të zihen me lëndë jo shqipe apo qoftë edhe me lëndë fare të re, e që shpërnjeh mjetet e sprovuara në rrjedhë të kohëve, mund t’i dilet para pikërisht duke riaktivizuar kujtesën historike të përdoruesve të shqipes. Me fjalë të tjera duke sjellë në qarkullim, pa paragjykim dhe të pacënuara në formë, sa më shumë mjete burimore nga tri Koinetë e mëdha të shqipes: Gegë, Toskë e Arbëreshe...

Deri nga mesi i shekullit XX ndër lavruesit e shqipes haset natyrshëm bindja se produkti gjuhësor i një kombi nuk mund të shkimet dhe se Shqipja e Përbashkët rritet vetëm duke shfrytëzuar plotnisht korpusin e saj. Përmendim me këtë rast J. Rrotën, i cili duke iu përmbajtur vizionit historik e global se shqipja me ecurinë e saj të pandërprerë i kapton kufijtë e sotëm politikë të Shqipërisë, ndërmori fill pak muaj pas transkriptimit të Buzukut edhe transkriptimin e Lukë Matrangës me “Shkrimtari ma i vjetër i italo-shqyptarëvet”, duke e kthyer edhe këtë dëshmi të vyer të identitetit tonë gjuhësor e kombëtar në vepër të lexueshme nga shumëkush. Një pjesë e këtyre transkriptimeve (me aparatet kritike përkatëse) si dhe mjaft pjesë të tjera nga Kazazi, De Rada, Santori, Skiroi, Serembe etj., gjenden sot të përmbledhura në dy nga veprat e tij: “Për historín e alfabetit shqyp” e sidomos te “Letratyra shqype për shkolla të mjesme”.

Por kjo traditë metodologjike erdhi duke u zbehur në dekadat që vijuan. Në pesëdhjetë vjet e më tepër trashëgimia letrare arbëreshe iu paraqit shqipfolësve “e përditësuar” në formë, pra e kthyer pak a shumë në trajtat e Shqipes Bashkëkohore. Për pasojë lexuesi shqiptar u njoh veç me brendinë e këtyre teksteve, pa mundur të shijojë formën e tyre dhe ç’është më e rëndësishmja pa mundur dot të rrokë vijimësinë historike të gjuhës së tij, të ruajtur me ngulm nga diaspora e përtejdetit. Kështu, në përfytyrimin kolektiv, të dëmtuar nga ky “përditësim”, elementi gjuhësor arbëresh u përftua si diçka e jashtme, krejtësisht ekzotike, që kish jetën e vet ndarazi nga zhvillimet e shqipes si mjet letrar dhe komunikues. Ndaj ai nuk mundi t’i ofrohet Përdorimit Gjuhësor si alternativë mjetesh shprehëse, sa herë që ndryshimet social-kulturore në Shqipëri krijonin vakuume brenda sistemit të shqipes, të cilat duheshin plotësuar nga mjete të reja gjuhësore.

Kthimi i teksteve arbëreshe sot në “masivisht të lexueshme”, por pa ua cënuar formën e tyre gjuhësore origjinale duhet parë dhe kuptuar si vënie e një tjetër hallke të fortë në zinxhirin e traditës. Kjo hallkë duke u rilidhur përpikmërisht në vendin e vet, ndihmon jo vetëm gjuhëtarë e albanologë në punën studimore (pasi ata, ndonëse me vështirësi, mund edhe t’i lexonin vetë ato, falë formimit të tyre special), por ç’është më kryesorja, ndihmon edhe shtresën e mesme të shoqërisë ta konceptojë shqipen në të gjithë përbërësit dhe zhvillimet e saj nga qendra në periferi dhe nga Mesjeta deri sot. Për vetë ekskursin historik të shqiptarëve, tradita shkrimore e shqipes është jo vetëm relativisht e re, krahasuar me gjuhët përreth saj, por ka edhe hone të mëdha, të krijuara nga këputjet e herëpashershme në vijimësinë e kësaj tradite. Këtu duhet kërkuar pamjaftueshmëria gjuhësore sot, me të cilën ndeshemi jo rrallë kur ballafaqohemi me gjuhët e tjera me traditë të pandërprerë, pra vijimore. Për pasojë bashkësia shqipfolëse brenda kufijve të Shqipërisë e ka të vështirë të përftojë mjete gjuhësore edhe nga Koineja arbëreshe, dhe kjo e dobëson fuqinë e saj shprehëse si dhe ul artificialisht moshën e saj si gjuhë.

Duke i transkriptuar dhe shpjeguar me metodën ekdotike, studiuesi Mandalà i jep dorë shtresës së gjerë ta përfytyrojë më qartë trungun e vet gjuhësor, pra edhe atë etniko-historik. Mandalà e kapërcen mirëfilli cakun e metodës krahasuese duke thirrur në ndihmë analizat etnolinguistike. Fillesat e kësaj disipline gjenden në shkollën filologjike të njohur si “Shkolla e Fjalëve dhe e Sendeve”. Kjo shkollë mendimi, duke ndjerë pamjaftueshmërinë e sistemit studimor ngushtësisht gjuhësor, parashtroi e para nevojën që tekstet e traditës të shqyrtoheshin jo më të shkëputura, po bashkë me kulturën materiale të epokave në të cilat u sendërtuan. Pra parimet e kësaj shkolle i gjejmë të zbatuara në metodën filologjike të Mandalasë, i cili shpall që në hyrje të këtij punimi se ka ndjekur shtegun ekdotik, pra krahas analizës së brendshme të gjuhës si sistem, ai ka pasur parasysh edhe “periudhën historike, përkatësinë siciliane të autorëve, rrethanën përse veprat e tyre kanë mbërritur të gjitha në dorëshkrim si dhe faktin që ato vepra dokumentojnë njërën prej fazave më të begata e të dobishme të historisë së albanologjisë, atë të origjinës”. Kjo simbiozë mënyrash studimi ka përparësinë e përftimit të elementeve jashtëgjuhësore (antropologji kulturore, etnografi, kushte social-historike etj.); treguesit e mësipërm ndihmojnë në të kuptuarit saktë e në kontekst të elementit gjuhësor, i cili, i shkëputur dhe i trajtuar veçmas, paraqitet i mangët…

Botimet e reja të teksteve arbëreshe i ofrohen shoqërisë shqipfolëse në një kohë tejet të rëndësishme për jetën e Shqipes së Përbashkët, dhe pikërisht kjo kohë përcakton nevojën e rritjes së bashkëpunimit mes dy brigjeve. Në mjediset e diasporës, duke shfrytëzuar ligjin mbi të drejtat e pakicave gjuhësore historike, arbërishtja duket se mund të rritet si gjuhë shkolle, dhe kjo ndërmarrje e nxjerr gjuhën jashtë kontekstit thjesht familjar. Po të mësohet e ushtrohet ndër shkolla, gjuha ka mundësi të përdoret në të katërta funksionet e saj jetike: gjuhë e folur, e dëgjuar, e shkruar dhe e lexuar. Këtë element të domosdoshëm të rritjes albanologët arbëreshë e kanë rrokur fare mirë, ndaj duke shfrytëzuar përparësitë që ofron përpunimi elektronik i të dhënave gjuhësore, në vitin 1994 ata përuruan Projektin e konkordancave në tekstet letrare. Themeluan kështu Bibliotekën Elektronike të Teksteve Arbëreshe, të cilën, duke e konsideruar si ndërmarrje të rëndësishme jo vetëm për dokumentimin lëndor, por edhe për riaktivizimin e kujtesës gjuhësore, e përuruan me botimin e Bagëti´e Bujqësija të N. Frashërit. Sikundër shkruan qysh në fillim Mandalà “zgjedhja e një vepre shqiptare dhe jo e një vepre arbëreshe për t’i kumtuar botës shkencore albanologjike fillimin e stinës së rigjallërimit të studimeve filologjike, shpaloste në të vërtetë dëshirën për të riprezantuar edhe në Shqipëri, në një periudhë mjaft të rëndësishme të ripërtëritjes së saj demokratike, një disiplinë që, ndonëse qe zhvilluar në mjedisin arbëresh që nga gjysma e dytë e shekullit XIX, e megjithëse kishte gjetur edhe në Shqipëri një mikpritje dinjitoze por jetëshkurtër në gjysmën e parë të të mëpasmit, gjatë pesëdhjetë vjetëve të fundit qe mësyrë prej programeve zyrtare të kërkimit dhe qe zhvendosur në periferi të hulumtimit shkencor". Pas këtij pohimi mund të thuhet pa frikë se ky libër i Mandalasë, pos tjerash mund të shërbejë fare mirë edhe si një Manual i Përmbledhur i Filologjisë, i cili për nga kriteret vijon traditën e ndërprerë në filologjinë shqiptare, por edhe e përsos atë. Duke i përkitur në të njëjtën kohë edhe Shkollës Filologjike Italiane, e cila sikundër dihet mbetet njëra nga më të përparuarat në këtë lëmë të dijes, Mandalà ofron një mënyrë studimi edhe më moderne, e cila i ndjek të gjitha etapat analitiko-deskriptive. Në trajtimin e teksteve të vjetra një metodë e tillë ka dy përparësi: ajo formëson një procedurë të saktë studimi dhe nuk ndërhyn në gjuhën e origjinalit, pasi të gjitha shpjegimet nuk kryhen mbi tekstet vetë por u pranëvihen atyre si aparate leximi.

Duke iu përmbajtur kësaj metode Biblioteka elektronike BETA e teksteve arbëreshe synon të bëjë atë që pati sugjeruar Çabej në Shqipëri qysh në vitet `50 para se të vendosej norma letrare . Pra mbledhjen, katalogimin dhe përpunimin mbarë materialit të shkruar në Koinenë arbëreshe, duke nxjerrë s’andejmi përmes konkordancave dhe hierarkisë së frekuencave format më të përdorura të kësaj koineje, të cilat do të formësojnë në vija të përgjithshme edhe normën e ardhshme arbëreshe, që nga sa duket do të ndjekë shtegun e normimit retrospektiv, duke i mundësuar të gjithë përdoruesve të idiomave të ndryshme arbëreshe ta gjejnë veten brenda gjuhës letrare të unifikuar. Kjo është një punë e saktë dhe krejtësisht e mbështetur mbi metodologjinë bashkëkohore, e cila ka gjasë të madhe t’i shpjerë idiomat krahinore të njërës nga tri koinetë tona letrare drejt unifikimit dhe përhapjes masive.
Në këtë epokë ringjalljeje vlerash vjen e bëhet mjaft i nevojshëm masivizimi i njohjes mbi trashëgiminë letrare arbëreshe dhe idiomën shprehëse të saj.

Më nj’anë rritja e pranisë së trashëgimisë letrare arbëreshe në Shqipëri dhe m’anë tjetër azhornimi i politikave gjuhësore ndaj Shqipes Letrare si mjet kohezioni identitar, historik, kulturor, por edhe praktik, kanë fuqi ta kthejnë Shqipen tonë të Përbashkët nga kujtim në realitet. Dilema që mundoi dikur Marcel Jousse-in, se “duke u gjendur e rrethuar nga një pafundësi ngjarjesh e bëmash të përbotshme, si mund t’ia dalë qenia njerëzore ta ngulisë në kujtesë mbresën e këtyre ngjarjeve dhe t’ia përcjellë atë pasardhësve, besnikisht e brez-pas-brezi?”, vjen e lehtësohet dora-dorës për shqipen falë botimeve e studimeve të tilla filologjike. Ndaj dhe mund të përligjet optimizmi vizionar i Mandalasë, i cili, duke folur për ardhmërinë e marrëdhënieve gjuhësore dhe kulturore mes shqiptarëve dhe arbëreshëve, thotë se “ai det që na ndante deri dje, sot po mpaket duke u shndërruar thjesht në liqen”.