Kryengritja e Malësisë e vitit 1911, kryetrimi Dedë Gjon Luli në Muzeu e përjetësisë

Malësia, një emër i hershme i trevave shqiptare, që ndër shekuj janë larë me gjak e mbi gjak, për të ruajtur tokën e të parëve. Ngado që të gërmosh, në gurët e kështjellave të natyrës, mëson për dëshmitarët e shumë ngjarjeve historike në trojet, ku ruhet ende gjaku i pastër i trimave legjendarë, që mbajtën krenar nderin e flamurin. Edhe pse armiqtë tanë shekullorë, u munduan me vite e shekuj të rrëmbejnë copë nga trojet, heronjtë legjendarë, duke filluar nga princat dhe deri tek fatosat e lirisë dëshmuan, se Atdheu, është më i shtrenjtë e i shenjtë, për të cilin, flijuan jetën e mbetën të pavdekshëm në histori.

Krahina e Hotit, sipas arkivave të Ballkanit, rregjistrave të Deçanit, kadastrat e Shkodrës, përmendet me emrin Otto, Octi e Chioti. I pari në malët e Malësisë së Hotit, përmendet në rregjistrat e vitit 1333. Ky “mal”, me kryetarin e tij Junuth më 1434, që njihet si Kapidani i Hotit (venedikasit e quanin cataneu montane ottorum, shënimi im Gj.F.I.), sipas rregjistrave të Venedikut (Grazia Etlido), ai luftonte kundër ushtrisë serbo-malaziase, në kështjellën e ushtrisë aziatike turke në Kalanë Rozafat (Shkodër), për të mbrojtur gjuhën arbërore dhe fenë e krishterë.

Po në këtë vit, flasin burimet historike, trimat e Hotit, luftonin sëbashku me princat e njohur të vendit Pjetër Kuqin e Llesh Tuzin, për mbrojtur Kishën e Shenjtit Shën Koll në Zetën e sotme, duke mos lejuar kthimin me dhunë të themeleve të lashta të Kishës Romane Katolike, në ritin oriental ortodos.

Papa i Romës, më 1435, i shkroi një letër Imzot Giovanni Ambrozzio, ku tregonte, se një grusht i vogël malësorësh gjenden në mesin e dy zjarreve, të taboreve të panumërta të ushtrisë mizore turke e serbo-malaziase, në përmbajtjen e së cilës thuhej: “…arbnorët, me nji heroizëm të madh po luftojnë me të gjitha mjetet, për të mos islamizue e sllavizue…”
Shekuj më parë në vitin 1410, Hoti luftonte kundër Balshajve të Shkodrës, që donin ta kthenin Hotin në besimin ortodoks, por djemtë trima me pricat e tyre, i detyruan të tërhiqen. Hotianët sërisht luftuan kundër sulmeve të venecianëve. Ata u larguan në Qafën e Diellit të Plavës e Gucisë, ku gjenden sot fisi i Hotit (i islamizuar), që quhet Kuji i Hotit në Qafë të Diellit. Anglezja shëtitëse Miss. Edith Durham, ka jetuar prej shumë vitesh në krahinën e Hotit.

“Poeti Kombëtar” At Gjergj Fishta, në poemën historike “Lahuta e Malcis”, në pjesën Cubat, Kanga e Parë, shkruan për gjendjen historike të vitit 1858. Ai paraqet burrat e trimat e Malësisë, bajraktarët e vojvodat, djemtë dhe sokolat e Malësisë me në krye Dedë Gjon Lulin, duke luftuar si luani mbi luan në kështjellën e Rozafatit e në kalanë e Deçiqit.
Popullsia heroike e Malësisë, përfshinte gjatë historisë 12 male, si: Triepshi, Pipri, Kui, Vasojevi, Kelmendi, Hoti, Gruda, Shkreli, Kastrati, Krasniqja, Gashi, Bytyçi.

Pushtimi i vendit tonë nga Perandoria Turke, do të bëj që Malësia të përfshihet në Sanxhakun e Shkodrës, ndonëse nuk e njohën sistemin e timarit, nuk iu nënshtruan spahijve (nuk u ndanë midis tyne në timare), por bashkarisht ishin në zotërimin e sanxhakbejlerëve të Shkodrës.

Malësia, deri në periudhën e Tanzimatit gëzonte të drejtat, që rridhnin nga vetqeverisja. Reformat xhonturke, brenda Perandorisë otomane rrjedhime në Malësi, mbasi krerët e Rilindjes Kombëtare Shqiptare (lider të së cilës ishin edhe malësorë), kërkonin të shkëputeshin me hir ose pahir nga pushtimi shumë shekullorë turk.

Malësia në kryengritjen antiturke

Fuqitë e Mëdha, përcaktuan në mënyrë të padrejtë kufijtë e Shqipërisë në Konferencën e Londrës të vitit 1913. Diplomacia e huaj vendosi, që pjesa Perëndimore e Malësisë t’i jepet dhuratë Malit të Zi. Pjesë të tokës së lashtë ilire iu dhurua ardhacakëve të huaj, po në tokat e lashta ilire. Absurdi arriti kulmin. Ky akt i papreçedent, vinte si dhuratë nga shtete me civilizim të hershëm përparimtarë me sa duket vetëm në formë dhe jo në përmbajtje. Për këtë veprim të përsëritur me paramendim, popullsia shqiptare krijoj paknaqësi të madhe. Nga ana e tjetër, shqiptarët nuk kishin luftuar pandërprerje kundër Portës së Lartë të Perandorisë Turke, për të mbetur nën sundimin e ri të Malit të Zi.

Por edhe në këto rrethana shumë malësorë nuk pranuan t’u nënshtroheshin urdhëresave qeveritare. Grupe të shumta luftëtarësh vijuan qëndresën edhe pas shtypjes së kryengritjes së vitit 1910. Një pjesë e mirë e kryengritësve u detyrua të kalonte në Mal të Zi. Midis tyre qenë edhe Dedë Gjo Luli, Mehmet Shpendi, Sulejman Batusha, Isa Boletini, Sokol Baci, Hasan Budakova, Mirash Ndou e të tjerë. Sipas deklaratave të qeverisë malazeze, në territorin e saj ndodheshin më 1910 rreth 800 familje shqiptare të arratisura me afër 3 000 veta, ndërsa në Serbi u strehuan vetëm disa prej tyre.

Pushtuesi turk, qysh para vitit 1909, 1910, 1911, përmes një politike të detajuar antishqiptare, kërkonte të asimilonte pasardhësit etnik të kryetrimit Gjergj Kastrioti, duke u munduar me forma e metoda indirekte dhe të drejtpërdrejta të bënte osmanizimin, islamizimin, mohimin me dhunsë të elementit identifikues siç ishte gjuha amtare.
Nëse nuk do të kishin sukses masat drastike, atëherë qeveria turke si gjithmonë do të përdoret metoda e kërbaçit, rritja e konsiderueshme e taksave etj. Por menjëherë Shefqet Turgut Pasha, hasi në pengesa serioze luftarake nga forcat e Mehmet Shpendit (bajraktar i Shalës). Kur mbërrini me vonesë në Shkodër, u kërkoi banorëve të vilajetit që të dorëzonin armët, regjistrimin e popullsisë dhe rekrutimin me forcë të të rinjve 18 - 26 vjeç. Marrëdhëniet pushtues - shqiptarë autokton, arritën vlimin e acarimit të tyre, ku trimat sërisht rrokën armët, për të kundërshtuar otomanizmin e shkombëtarizmin e malësorëve. Pakënaqsia kishte arritur kulmin. Shkëndijat e rezistencës, paralejmëronin një furtunë të madhe, për përleshje të ardhshme luftarake.

Komiteti i fshehtë i Manastirit, jepte orientime shoqërive patriotike dhe çetave të nacionalistëve atdhetarë, të cilët, po përgatiteshin për revolta me armë në dorë. Të tillë burra ishin: Dedë Gjon Luli i Hotit, Mehmet Shpendi e Mirash Ndou prej Shalës, u detyruan të shkonin në Cetinë, Podgoricë (Mali i Zi) për strehim të përkohshëm, nga ku do të ruanin lidhjet me emigracionin shqiptar, për grumbullimin e fondeve financiare, që do të përdoreshin për blerjen e grumbullimin e armëve për kryengritësit, ndonëse gjendeshin në një shtet të huaj. E rëndësishme ishte edhe ndihma e njerëzve diturakë, si: Luigj Gurakuqi, Risto Siliqi, Sokol Baci, Hil Mosi, Sali Hoxha etj., të cilët, mblidheshin shpesh në hotel - restorantin e patriotit të flaktë Risto Siliqi në Cetinë.

Trazirat shpërthyese antiturke, kishin filluar në disa zona. Të rinjtë shqiptarë refuzonin me forcë të shkonin ushtar si “mish për topin turk”. Ditët në vijim paralejmëronin një kryengritje të madhe me armë. Situata politike në sipërfaqe duket e qetë, por në brendësi vlonte në kazanin e zemërimit popullor dhe nga çasti në çast mund të shpërthente.

Me nismën e Komitetit të kryengritjes (të Podgoricës), u mblodh në pllajën e Greçës, në perëndim të Selcës, në Malësinë e Madhe Kuvendi i Përgjithshëm i krerëve shqiptarë, i cili më 23 qershor miratoi dokumentin më të rëndësishëm të kryengritjes, të njohur me emrin Memorandumi i Greçës, i hartuar nga Ismail Qemali e Luigj Gurakuqi. Ai ishte nënshkruar nga Muharrem Bushati, Isa Boletini, Sokol Baci, Ded Gjo Luli, Abdulla Aga, Preng Kola dhe Mehmet Shpendi. Shtypi i kohës theksonte se, megjithëse kryengritja zhvillohej në një trevë të ngushtë, të banuar kryesisht nga katolikë, kryengritësit dolën me kërkesa kombëtare. Ata në thelb kërkuan autonominë e Shqipërisë. Dokumentin (“Libri i Kuq”), ia paraqiti Kuvendit të krerëve të kryengritjes Luigj Gurakuqi. Me këtë akt, kryengritja e armatosur e shqiptarëve të Veriut, kishte tani një program kombëtar në të cilin aderuan tashmë të gjithë shqiptarët.

Shpërthimi i kryengritjes shkaktoi panik tek autoritetet xhonturke në Shkodër. Autoritetet osmane menduan të përdornin si mjet për ta penguar kryengritjen fanatizmin fetar, duke synuar të nxisnin përçarjet e grindjet fetare ndërmjet shqiptarëve myslimanë e katolikë. Në të njëjtën kohë xhonturqit hapën fjalë në të katër anët, se malësorët kryengritës ishin veglat e krajlit të Malit të Zi, domethënë të një shteti të krishterë.
Për të nxitur konfliktin ndërmjet shqiptarëve, autoritetet osmane u shpërndanë myslimanëve të qytetit dhe të rajoneve përreth 4000 armë. Por popullsia myslimane e priti me shpërfillje këtë propagandë. Vetëm një pjesë e vogël e atyre që morën armë luftuan kundër malësorëve. Edhe këta nuk i shqetësonte përkatësia fetare e Malit të Zi, por synimet e tij tashmë të njohura ndaj trevave shqiptare dhe vetë qytetit të Shkodrës.

Kryengritja e Malësisë, filloi në fund të marsit 1911 e përfundoi mbas 6 muajve në gusht, me arritjen e marrëveshjes së Podgoricës. Malësia u ngrit e tëra në këmbë, ndërsa luftëtarët e saj u përballën me forcat turke shumë të mëdha, të komanduar nga gjenerali Shqefet Durgut Pasha. Në kampin e malësorëve trima, forcave kryengritëse iu printe kreshniku i Malësisë, fatosi i lirisë 70 - vjeçari Dedë Gjon Luli.

Të flasësh sado shkurt, për kryengritjen e vitit 1911, duhet patjetër që të përmendësh disa burra, që ishin shtyllat e saj. Përveç Dedë Gjon Lulit, Mehmet Shpendit, Luigj Gurakuqit, Hilë Mosit, Risto Siliqit e Nikolla Ivanajt, që ishin drejtues, nxitës e propaganduesit e kryengritjes, janë edhe plot burra malësorë, që në beteja të ndryshme u treguna gjeneralë të vërtetë. Të tillë ishin: Kol Marash Vata, Zef Lani, Gjon Pllumbi, Nikë Gjelosh Luli, Gjon Ujk Miculi, Lulash Zeka, Nikë Gjekë Luli, Gjon Ujk Çeku, Gjergj Dedë Gjon Luli, Frano Zeka e shumë të tjerë prej Hotit. Nga trimat e Grudës vlen të përmendet, krahas Sokol Bacit Ivezaj, Kol Zefit, Tom Hasit, Sok Prekës, Maça Keqit e Preloc Prekës, veçanërisht Nikë Pretashi, i cili, kërceu mbi bedenat e kalasë të Shipshanikut, duke u hapur malësorëve rrugë përmes plumbave, për t’a pushtuar me urysh atë fortesë. E kështu çdo mal kishte kryeparët e tij në kryengritje.

Lufta e malësorëve shqiptarë, ishte sinjal për pushtuesin 500 - vjeçar, fqinjet dhe ndërkombëtarët, se shqiptarët duan t’a qeverisin vetëvetën në truallin e tyre. Revolta popullore me armë në dorë, doli nga orientimi si lëvizje me kërkesa lokale. Ajo përqafoi e parashtroi programin kombëtar të Rilindjës Shqiptare, me kërkesën për sigurimin e Autonomisë Territoriale dhe Administrative të Shqipërisë. Ky program, u miratu në Kuvendin e Krerëve të kryengritjes më 26 qershor 1911 dhe mori emrin Memorandumi i Greçës.

Kush ishte Dedë Gjon Lulin (1840 - 1915)?

Historia e shqiptarëve të fillimit të shek. XX, nuk mund të kuptohet pa kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911 dhe prijësit të maleve Dedë Gjon Lulit. Ai deri ne fund të jetës së tij iu ndejti besnik idealeve të çlirimit të trojeve shqiptare dhe bashkimit të tyre me shtetin amë Shqipërinë.

Deda, u lind në katundin Bardhaj, në Traboin të Hotit në vitin 1840. Në moshën 38 vjeçare, ai përfaqësoi Malësinë në Kuvendin e “Lidhjes e Prizrenit” (1878). Ai u zgjodh komandant i luftëtarëve të Malësisë e nënkomandant i forcave të mbarë krahinës së Shkodrës. Kryeprijësi, ishte ndër të parët që lëshoi kushtrimin për luftë në Malësinë të Madhe, për mbrojtjen e tokave shqiptare. Familja e Dedë Gjon Lulit, ishte Derë e njohur në Malësi e Shqipëri për burrëri, trimëri, urti e autoritet, cilësi me të cilat përballoi me armë në dorë ushtrinë pushtuese e sulmet malaziase. Ai ruajti me vendosmëri trojet arbërore, kundër ushtrisë së Perandorisë Otomane.

Në një familje, me tradita të hershme patriotike e historike, u lind antikomunisti Kapiten Gjelosh Luli, në katundin Bardhaj (Traboinit në Hot), pikërisht në kullat e famshme, ku u lindën babagjyshet: Ded Gjo' Luli, Kol Ded Gjo' Luli, Gjok Luli, Gjergj Deda, Nik Gjelosh Luli, Lek Nishi etj., për të vijuar më pas me Mark Mirin, Mark Gjelosh Lula, Kol Miri, Lul Gjeloshi e Luk Gjeloshi, Deçiqi, ku valëviti Flamuri krenar i Gjergj Kastriotit dhe Dera e famshme e Ded Gjon Lulin, janë sinonim të njëra - tjetrës dhe pjesë e historisë së lavdishmetë malësorëve kreshnikë.

Shtëpia muze
një passaportë mbarkombëtarë

Shtëpia e Dedë Gjon Lulit, deri vonë, kur një grup bashkëatdhetarët, menduan të ngrejnë një muze përjetësie, ka qenë e rrënuar dhe e braktisur në vendlindje. Ajo ka qenë brez pas brezi një Derë e njohur, për patriotizëm të zjarrtë, ku janë bashkuar malësorët në kushtrimet e lirisë së vendit, në luftrat e parreshtuara kundër Portës së Lartë.
Ajo si një vatër e ngrohtë shpërndau afshin e lirisë dhe pavarësisë në të gjithë trojet etnike shqiptare, duke treguar me shembuj konkret, se vetëm përmes grykës së pushkës shqiptarët asokohe, mund të fitonin të drejtat e tyre të nëpërkëmbur nga otomanët dhe shovinistët fqinjë serbo – malazezë.

Shkodra, Malësia, Prizreni historik, Çamësia e Thesalia, u bënë vatra atdhedashurie për bijtë e shqipes. Mbi themelet plot tradita heroike do të ngrihet me dinjitet shtepia muze e Dedë Gjon Lulit, si identiteti i luftrave të njëpasnjëshme gjatë historisë së përgjakur të popullit shqiptar.
Muzeu i ri me pavionet e stendat e saj historike, me fotografi, libra, gazeta, promemorie, thirrje për kryengritje te kohës, faksimile dhe kopje origjinale të dokumenteve të kohës do të dëshmojë edhe një herë se historia e popullit shqiptar është e bazuar mbi fakte dhe ngjarje reale dhe jo e fabrikuar sikurse kanë bërë e po bëjnë sërisht fqinjët tanë dje dhe sot.

Armët origjinale, që ka përdorur kryetrimi legjendar, veshjet karakteristike të kostumit tradicional popullor, do të sillen si dhuratë nga pjesëtarët dhe të afërmit e familjes së Dedë Gjon Lulit, përkrah fotografive të reja të pa ekspozuar më parë në muzetë e tjera.
Do të zbardhen kështu nga historianët faqe e ndritura të historisë së popullit shqiptar, bashkëluftëtarët që deri dje janë anatemuar nga historiografia në Shqipëri, duke marrë vendin e merituar në faqet e arta të historisë shqiptare.

Në anën e djathtë të votrës së trimave, do të qëndrojnë lahuta e malësisë, që u këndoi trimave të lirisë, çiftelitë e kohës, dorëshkrime dhe këngë të hedhura të letër, për të mos u harruar më. Kjo është një pikë referimi për malësorët, që ishin dhe mbetën pushkë e ngrehur për armikun dhe bujar e dashamirë për mikun vendas dhe të huaj. Me ketë muze, krijohet mundësia, që historianët bashkëkohorë, të thellojnë studimet e tyre për këtë figurë dhe Malësinë, vlerat e zhvillimit të kulturës dhe historisë sonë ndër shekuj.
Shtetet Perëndimore të Europës dhe këtu në ShBA, në traditën e respektimit të luftrave të popullit dhe prijësve të tyre, në shenjë mirënjohje e pavdeksie për fytyrat e shquara dhe përparimtare të pushkës e diturisë, kanë ngritur dhe ruajnë me ligjitimitet shtëpitë e identitetit të tyre.

Shtëpitë muze, me vlera autentike origjinale (si passaporta), tregojnë pjesë të historisë së shteteve, rrugën e lavdishme të të parëve të tyre, që i nderojnë e respektojnë përherë me ditë e festa kombëtare. Tashma brezat shqiptare, kanë se çfarë t’u rrëfejnë pjesë nga historia e lavdishme e shkruar me germa gjaku nga bijtë e malëve të shqipes…
Popullli ynë i lashtë, me një histori të pasur sa popujt më të vjetër të botës, sërisht ka menduar dhe po kujdeset, përmes bijve të shqipes të shpëndarë nëpër botë dhe autoktonët e vjetër bashkëvendas të Heroit, të marrin flamurin e nderit dhe kënaqësisë historike, për të ngritur shtëpinë muze, në vendlindjen e Dedë Gjon Lulit në Bardhaj të Traboinit.

Ky projekt identiteti, parashihet se do të përfundoj në muajin prill të vitit 2006. Shtëpia muze, me vlera të mëdha për Hotin, Malësinë e tërë Shqipërinë, do të ketë të ekspozuar relike origjinale të Dedë Gjon Lulit, si mauzerre, veshjet tradicionale popullore, relacionet ose letërkëmbimet me diplomatët e huaj dhe shqiptarë, objekte e orendi të shtëpisë, fotografi historike të kohës, dorëshkrime, libra të shkruar asokohe dhe sot, revista, gazeta, telegrame etj. etj.