Klosi: Polemika e Qoses ndaj Kadaresë, një logoré pa fund

“Identitete gënjeshtare“ i quan tek e fundit publiciti Ardian Klosi gjithë hamendjet, përqasjet, rrekjet për t’i dhënë një shpjegim të saktë indetitetit evropian të shqiptarëve duke marrë për bazë indetitetin fetar. Publicisti, që ndryshe nga shumica e atyre që kanë marrë pjesë në pasdebatin ndërmjet shkrimtarit Ismail Kadare dhe studiuesit Rexhep Qosja, apo ndërmjet sprovës “Identiteti evropian i shqiptarëve“ e të parit dhe “Realitet i shpërfillur“ e të dytit, është njohës i të dy veprave dhe gjykon duke iu referuar drejtpërdrejt atyre. Veç të tjerash, Klosi shton interpretimin e tij për rolin e identitetit fetar në letërsinë tonë të mëhershme dhe në jetën e përditshme sot, duke mos besuar fort tek përcaktimi si i brishtë i ekuilibreve fetare në Shqipëri, servirur kohë pas kohe nga ca koka të nxehta.

Pas botimit të një sprove nga Ismail Kadare me titull “Identiteti evropian i shqiptarëve“, pati një polemikë të gjatë nga Rexhep Qosja, sipas të cilit Kadare është antimusliman dhe se Shqipëria është në udhëkryq mes kulturës së krishterë dhe asaj islamike. Si e vlerësoni këtë polemikë?

Si formë është tepër e rreptë, pasionante dhe e nxehtë. Kjo mund të nënkuptonte se lexohet po aq me ëndje dhe pasion. Nuk do ta pohoja: libri i Rexhep Qoses është shumë i lodhshëm, një tiradë fjalësh kundër fjalëve, një zbërthim fjalish, përmbysje, copëtim, çapërlim i frazave të Kadaresë. Këtë lloj literature parimisht nuk e lexoj.
Por para se të jap një gjykim mbi dy pozicionet që identifikohen si pro-i krishterë dhe pro-musliman, po them se ç’kuptoj unë me identitet, sepse këtu ndodh edhe demagogjia më e madhe e polemikës.

Identiteti i njeriut është bota e tij e brendshme dhe përbërësit e kësaj bote të brendshme janë aq të shumta – nga “es“-i i Freudit, pra nënvetëdija, tek uni i çdonjërit, ku identiteti i trashëguar nga familja është tepër i rëndësishëm, tek komponentja historike, pra ato shtresime të vetëdijshme e të pavetëdijshme që na vinë nga historia e paraardhësve tanë, tek gjuha, tek feja ndoshta etj. Siç e vëreni, fjalën komb nuk e përdora. Njeriu ndien brenda vetes babanë dhe nënën, gjuhën dhe botën e fëminisë së tij, dijet që ka marrë dhe botën e ëndrrave – nuk ndjen ndonjë “komb“. Kombi, siç e dimë, është një shpikje e shekujve 18-19, është pra një njësi që na është mëkuar së jashtmi nga ideologë, mësues dhe dijetarë, nuk është e natyrshme së brendshmi. Ndryshe etnia, që mund të quhet deri-diku e natyrshme dhe e trashëguar (por edhe kjo shumë e pasigurt: e dimë që shqiptarët e brezit të dytë në SHBA përgjithësisht e humbasin etninë e dikurshme).

Identifikimi i menjëhershëm i njeriut sot me kombin e tij, për mua është një fatkeqësi bashkëkohore. Kudo që shkojmë etiketohemi në radhë të parë si shqiptarë, megjithëse në radhë të parë jemi Ardian, Robert etj., në çdo aeroport që zbresim pasaportat na i kontrollojnë sikur të përmbajnë pluhur kokaine.

Siç e vëreni gjithashtu, komponentin fe e përdora me “mbase“. Në veten time nuk ndiej asnjë fe të përcaktuar, edhe pse fetë i dua, sidomos atë të krishterën, meqë lidhet fort me botën që më tërheq: atë të gjuhës, kulturës, historisë shqiptare. Nuk praktikoj, ashtu si shumica e shqiptarëve, asnjë fe në ndonjë objekt kulti. Para se të hamë bukë në shtëpi, nuk themi asnjë lutje. Fëmijët nuk i kemi pagëzuar, sepse nga origjina e babait duhej të kërkoja ritin bektashi, nga ajo e nënës ritin ortodoks, nga simpatitë ritin katolik, kurse nga nëna e fëmijëve ritin protestant.

E pra del qartë absurditeti i kërkimit të një komponenteje fetare që të shkojë deri në gjysmën e identitetit tonë si shqiptarë, sikurse thotë nënkuptuarshëm dhe hapur Qosja. Jemi ndoshta populli më mosbesimtar në kontinent, por po bëjmë zhurmë për fetë tona më shumë sesa të gjitha ato kombe së bashku.

Në tërësi ia ndaloj kujtdo shkruesi të më përfshijë në përgjithësimet e tij fantazmagorike dhe të orvatet të ndajë më dysh, tresh ose katërsh personalitetin tim dhe atë të njerëzve të mi të afërt. Me të njëjtën trashamani dikush pyeti vajzën time: ju jeni gjysma shqiptare, gjysma gjermane? Jo, iu përgjigj, kjo, por Shqipëria është atdheu, kurse Gjermania mëmëdheu im.

Në këtë pikë sprova e Kadaresë nuk më shqetëson, bile po t’i heq disa pasaktësi shkencore, e zëmë që shqipja është një nga 10-12 gjuhët bazë të kontinentit, them se lexohet pa të mërzitur. Vetëm me një kusht: identiteti europian që thekson ai duhet marrë si dëshirë e mëtim, duhet kuptuar si njësi e vetëdijshme në kokën e shqiptarëve të kultivuar, jo si ndonjë realitet konkret bie fjala i banorëve të Lazaratit, Bathores ose Gomsiqes. Ne jemi europianë, sepse duam të ndërthuremi në Europë.

Jemi europianë, sepse kemi një gjuhë të tillë, të latinizuar thellë në shekujt e jetesës në Romë (jo pa të drejtë Gustav Meyeri e quante shqipen gjuhë gjysmë latine), jemi europianë pse u shkëputëm nga historia e kontinentit, në radhë të parë nga juridikisioni fetar i Romës, në mënyrë brutale, të dhunshme, aq sa jetoi e tillë si traumë për shekujt të tërë në krijimtarinë e popullit (merrni vetëm këngët arbëreshe), pa le të thotë ç’të dojë Qosja e të tjerët për bashkëjetesën me vëllezërit e rinj që na erdhën nga Anadolli. Mos kishin ardhur këta vëllezër të rinj, qysh në shekullin 16 do të fillonim të kishim universitetet tona.

Më bëri përshtypje në librin e Qoses se mungonte krejt komponentja historike: ai merret në të vetëm me temën e gjeografisë, të letërsisë e të fesë. Nuk i përgjigjet aspak Kadaresë aty ku ky flet për traumën kulturore që ndodhi në Shqipëri me vërshimin anadollak, me këputjen e atyre filizave të qytetërimit që gjëllonin qoftë edhe vetëm në qytetet veneciane të bregdetit dhe të ultësirës shqiptare. Madje arrin (shih fq. 48-49) t’i ngrejë në një plan letërsinë me burim të krishterë me atë të bejtexhinjve, duke u vënë në gojë rilindasve pikëpamjen sikur i paskan “trajtuar si letërsi të barazvlershme“. Më lind pyetja, a i ka lexuar vërtet ky studiues i letërsisë psalmet e Buzukut me vargjet e tij origjinale (1555), sibilat e Bogdanit (1685), vajin e Shën Mërisë mbi Krisht të Varibobës (1762), sonetin e parë shqip të Nikollë Ketës (1777) e sa e sa perla të tjera të letërsisë sonë të vjetër me frymëzim të krishterë?

Mund të krahasohen ato me bejtet?

Ajo që më mungon tek të dy autorët është dëftimi i identitetit ballkanik të shqiptarëve. Kadareja sikur shkon më shpejt në Europë sesa është realiteti ynë, Qosja rrëmben një flamur të ri, për hir të profilizimit, karshillëkut a nuk di ç’kotësie tjetër, për të rivendosur në heshtën e tij ballabanore gjysmën tonë të mohuar muslimane. Tek asnjëri nuk gjej të pikasur, në elementë të tillë të kulturës si ritet, veshjet, muzikën, arkitekturën etj. frymën ballkanike – edhe orientale sigurisht në një pjesë të mirë - që na bashkon me grekët, bullgarët, maqedonët, serbët, malazezët – ndonjëherë aq shumë, sa po të mos ishte gjuha, do të na ngatërronin njërin për tjetrin.

Pse afrojnë aq shumë këngët e Shkodrës me ato të Malit të Zi, po të Korçës me këngë greke-sllave? Ballkanizmat janë të shumta edhe në vetë gjuhët e gadishullit, objekt studimesh të veçanta linguistike. Komunikoj shumë më lehtë e më mirë me një bullgar, serb, kroat a grek (hiq nacionalistët), sesa me një qytetar të Perëndimit, edhe pse gjuhët e këtij i njoh më mirë. Po suksesi i Bregoviçit në Tiranë si mund të shpjegohet ndryshe?

Përveç debatit për rrënjët e shqiptarëve, nga shkrimi i gjatë i Qoses duket një mllef i mbledhur në vite ndaj Ismail Kadaresë. Mendoni kështu?

Nuk di t’i provoj xhelozitë e mundshme ndër vite. Di që Kadareja ka qenë shumë herët shkrimtar i suksesshëm, ndërsa Qosja, edhe pse filloi si i tillë (“Vdekja më vjen prej syve të tillë“) nuk qosi më gjë si shkrimtar. Kur ishim në gjimnaz – edhe atëherë u ndez një polemikë e ashpër e Qoses ndaj Kadaresë – mbaj mend që qarkullonte një shprehje e këtij të fundit: “të shkruash letërsi është si të bësh dashuri, kurse të shkruash kritikë mbi letërsinë siç bën Rexhepi, është si të shohësh tjetrin kur bën dashuri“.

Por letrari mund të jetë i suksesshëm edhe si studiues. Nuk di sa u bë i tillë Qosja, sepse nuk më janë dashur deri tani në punën time studimet e tij për Naim Frashërin etj. Do të thoni se është i suksesshëm si polemist? Po a ekziston ky profesion? Polemika është gjini letrare e shumta si satirë, kur është e ëndshme në të lexuar, kur njeriu të paktën qesh e gëzohet, se një libër e marrim në dorë fundja për t’u gëzuar. Kurse polemika e fundit e Qoses është një logoré pa fund, tirr e shthur e nxirr duf. Pra nuk e përjashtoj etjen për profilizim dhe zhurmë kombëtare, aq më tepër kur ka pasur kohëve të fundit dështime të thella në politikë.

Në përgjigjen që kthen, Kadare e quan Qosen polemist të pabesë dhe përçarës fetar. A mendoni se polemika edhe për çështje fetare në këtë nivel mund të krijojë probleme për harmoninë e brishtë fetare që ekziston në vend?

Sa për pabesinë në polemikë nuk di të them, sepse polemikën nuk di as ta gjykoj as ta çmoj, sikurse thashë më lart. Polemikë njeriu mund të bëjë gjithë ditën, vepra nuk bën dot kollaj. Dhe një libër jofiksional që nuk ka asnjë aparat minimal shkencor, për mua as vepër nuk është. Është ma the ta thashë, ma le ta lashë në 86 faqe. Si të hahesh me tjetrin në rrugë, ose sikurse e pamë së fundi në dramën absurde të Natalie Sarrote-it “Për një fjalë goje“.

Sa për ekuilibrin e brishtë fetar, le të themi më së fundi të vërtetën hapur: shqiptarët nuk përbëhen nga 70% muslimanë, 20% ortodoksë dhe 10% katolikë. Kjo shifër edhe në vitin 1938 ka qenë e pavërtetë pale sot. Për mendimin tim sot shqiptarët përbëhen nga 95% jo-praktikues dhe ndoshta 5% për qind praktikues fesh të ndryshme. Nëse në këta 95% 30% quhen Mehmet, Ali e Milazim, 15% Vangjel e Koço, 10% Shtjefën e Pal dhe pjesa tjetër Gëzim, Burim e Klejdi kjo nuk luan asnjë rol. Një njeri që nuk ndjek meshën e së dielës dhe faljen e xhumasë, që nuk vete as në katekizëm e as në medrese, nuk mund të hyjë te besimtarët e sigurt. Ai është e shumta mish për top për polemistët. Kurse fetë që kanë pasur gjyshërit tanë sot nuk janë temë aktuale. Le të merren gjyshërit e letrave me ta.

Prandaj, në Shqipëri nuk është i brishtë ekuilibri i feve por janë të brishta ekuilibret e përkohshme që ruajnë kokat e nxehta shqiptare, të cilat dinë të ndërtojnë fjali ose të flasin para mikrofonit, deri në grindjen e ardhshme.
Në përgjithësi, vëmë re se po shtohen aktet e këtyre kokave që shpifin nga lart dasinë e mosqenë fetare të shqiptarëve. Në fillim myftinia e Shkodrës me Nënë Terezën, pastaj profesorë të Shkupit e Prishtinës me Bregoviçin, tani ky me gjysmën tonë muslimane... Uroj vetëm që shqiptarët t’i shoqërojnë me indiferencën e tyre karakteristike.

E pra del qartë absurditeti i kërkimit të një komponenteje fetare që të shkojë deri në gjysmën e identitetit tonë si shqiptarë, sikurse thotë nënkuptuarshëm dhe hapur Qosja. Jemi ndoshta populli më mosbesimtar në kontinent, por po bëjmë zhurmë për fetë tona më shumë sesa të gjitha ato kombe së bashku.

Kur ishim në gjimnaz – edhe atëherë u ndez një polemikë e ashpër e Qoses ndaj Kadaresë – mbaj mend që qarkullonte një shprehje e këtij të fundit: “të shkruash letërsi është si të bësh dashuri, kurse të shkruash kritikë mbi letërsinë siç bën Rexhepi, është si të shohësh tjetrin kur bën dashuri“.