Simboli në letërsi

( Basri Çapriqi, Simboli dhe rivalët e tij, Prishtinë 2005 )

Basri Çapriqi (1960) qysh nga botimi i përmbledhjes së tij të parë me poezi, "Ulli me dy mijë unaza" (1983) ka tërhequr vëmendjen e lexuesve dhe të kritikës letrare. Më pastaj ka botuar edhe përmbledhjet: "Në fund të verës" (1986), "Ma qet gjuhën" (1989), "Frutat bizare" (1996) etj. Përveç poezisë, Çapriqi, përndryshe ligjërues në Universitetin e Prishtinës, ka botuar edhe tekstet studimore: "Mikrostruktura e tekstit" (1990), "Përmasat e kontekstit" (1998) dhe para disa muajsh librin "Simboli dhe rivalët e tij", që paraqet njëkohësisht temën e tij të doktoratës.

Pas Hyrjes, në të cilën autori sqaron metodologjinë që ka përdorur gjatë hulumtimeve të tij teorike e letrare, teksti përmban këta kapituj: Simboli dhe rivalët e tij, Letërsia shqipe përballë simbolit mitik, historisë dhe realitetit, Strukturat numinoze simbolike, Evolucioni nga fakti historik te simboli poetik, Simbolet private, Kanalizimi i libidos përmes simbolit, Simbolet me kahje centripetale, Krijimi dhe shmangia e heraldikës, Simboli si gjuhë e pavetëdijes, Simbolet paradigmatike, Simboli i etnisë, Përmbysja e strukturave koherente simbolike dhe - Përfundimi.
Mjaftojnë vetëm titujt e kapitujve, për të kuptuar se Çapriqi ka bërë një ekzaminim të gjerë, multidisiplinar dhe shumëplanësh, të simbolit në letërsinë shqipe.
Kapitulli "Simboli dhe rivalët e tij" paraqet një aventurë hulumtuese të studiuesit në botën e teorisë së letërsisë, respektivisht ai bën një prezantim të thuktë e thelbësor të teorive më të rëndësishme, mbi simbolin në letërsi.
Si çdo studiues i mirë Çapriqi së pari përpiqet ta përdallojë dimensionin semantik të simbolit, në raport me disa nocione/figura të tjera, çfarë janë: alegoria, shenja, arketipet, miti, ikona, kodi, metafora etj. Ky kapitull përfaqëson një nga kontributet më të rëndësishme të këtij libri, sepse sintetizon në një vend rezultatet e punës sistematike të studiuesve më eminentë bashkëkohorë lidhur me këtë problematikë.

Studiuesi dallohet për rezonimin e mprehtë, për minuciozitetin e mendimit dhe për qartësinë kristalore të shprehjes. Sqarimet bëhen me maturinë akademike, konstatimet janë të peshuara mirë dhe përherë koncize. Kështu për shembull, duke folur për dallimin e alegorisë nga simboli, ai shpjegon se alegoria synon njëkuptimësinë, kurse simboli "gjeneron spektër të gjerë kuptimesh" sa që "kurrë deri në fund dhe asnjëherë nuk mund të shteren të gjitha mundësitë interpretatibile të tij". Tipar thelbësor i simbolit është papërcaktueshmëria, që del nga "mjegulla semantike", e cila "shpallet si vlerë e parë e tij". Simboli është një gjenerues i pashterrshëm kuptimesh, i cili secilit i mundëson ta kuptojë në përkim me horizontin e tij të pritjes.

Karakteristikë tjetër e simbolit është papërkthyeshmëria e tij, sepse një simbol nuk mund të përkthehet as të shterret kurrë me një shpjegim të vetëm.
Kur flet për simbolin dhe shenjën, Çapriqi rikujton "habinë" e Eco-s, lidhur me kuptimin që simbolit i japin në shkencat ekzakte, p.sh. në kimi, ku simbolet kimike janë rreptësisht univoke (njëkuptimëshe), çka është krejtësisht në kundërshtim me kuptimin e simbolit në letërsi, që del gjithmonë ambig, me më shumë kuptime.

Në simbol mbetet gjithmonë diçka brenda, që nuk mund ta nxjerrë përfundimisht asnjë lloj interpretimi, qoftë edhe më multidisiplinari. Këtu edhe qëndron bukuria e simbolit, sepse i jep hapësirë imagjinatës që ta mbushë me "pasionet" e veta. Gjithmonë mbetet diçka në terr dhe është ky terr që i shtyn njerëzit ta lexojnë e ta lexojnë sërish, proces ky që shndërrohet në një akt kreativ, gjatë të cilit lexuesi dhe simboli ndikojnë në njëritjetrin.
Është lexuesi ai që duhet ta mbushë simbolin me kuptim, ashtu siç i duket atij, pra, po e parafrazoj Econ - (siç bën edhe autori), duke e shndërruar atë në "konteiner të pasioneve të veta".

B. Çapriqi më se një herë në këtë libër kundërshton interpretimet stereotipe e të politizuara të letërsisë. Kjo më së miri shihet në rastin e veprës poetike të Martin Camajt. Krijimtaria e Camajt shpesh është dekoduar si një alegori politike mbi gjendjen në atdhe dhe raportin e poetit ndaj tij. Çapriqi e hedh poshtë këtë lloj interpretimi dhe argumenton se Camaj posedonte një vetëdije moderne krijuese, tepër të pasur me shtresa kuptimore për ta interpretuar thjesht veç me çelësin e alegorisë. Nuk është alegoria kryefigura e Martin Camajt, sipas Çapriqit, por simboli. Bile, simboli mitik. Mirëpo Camaj "nuk shfrytëzon mit, ai krijon mit". Kjo do të thotë se krijimtaria letrare e tij ndërtohet mbi mitin personal, kështu që edhe simbolet e tij mitike njëkohësisht janë edhe simbole personale (Breshka, Zani, Nama, Gjarpni, Buelli… etj.). Camaj nuk i referohet diçkasë jashtë gjuhës, pra as realitetit historik etj., por përmbushet brenda strukturës së gjuhës, duke gjeneruar kuptime në pajtim me natyrën e saj sugjestionuese.

Mitet janë lënda prej së cilës e ushqen krijimtarinë e vet edhe Rrahman Dedaj. Ai ia del që në kontekst të ri, bashkëkohor, tzi risemantizojë mitet e lashta, duke realizuar përmbysjen e tyre, për të arritur aktualitetin në kohët moderne. Nëse te Camaj Çapriqi përdor sintagmën - simbolet personale, në rastin e Dedajt ai përmend - simbolet private. Në poezinë e Dedajt ai vëren epifaninë simbolike dhe Librin e shenjtë të gabimeve, si mbindërtim antinomik të Librit të shenjtë.

Dritëro Agolli, poet që cilësohet me drejtpërdrejtshmërinë dhe deklarativitetin e shprehjes poetike, po ashtu ka krijuar simbole interesante. Sipas Çapriqit, në opusin e poetit nga Devolli, duhet veçuar simbolet arketipore (e heraldike) "tokë e grua", po edhe simbolin interesant të "pelegrinit", i cili lajmërohet në krijimtarinë e moshës së pleqërisë të poetit. Studiuesi nuk e hesht faktin se një pjesë e madhe e krijimtarisë së Agollit është e vulosur nga simbolika e komuniymit, ideologji kjo të cilën poeti e kishte ideal. Sado që falë stilit të tij deklarativ, simbolet konvencionale janë të shumta, në vargjet e Agollit gjenden edhe simbole aksidentale etj. Çapriqi nuk e kapërcen rrethin "tejet origjinal të simboleve" që e karakterizojnë krijimtarinë e Fatos Arapit. Simbolet kryesore të Arapit janë: dashuria, deti, liria, atdheu, vdekja, kryqi etj. Megjithëse këto simbole në dukje të parë janë fare të zakonshme, në kontekstin që i vendos poeti ato gjithmonë gjenerojnë "një rrezatim të pakufishëm konotativ".

Simbolin heraldik të maces së zezë, pastaj gurin e kullën etj., simbole aq të shpeshta në poezinë shqipe të Kosovës së viteve z60-z70, Çapriqi i gjen edhe në poezinë e Ali Podrimjes, por i cili, falë gjuhës së komunikativitetit të ulët, arrin tzi shmanget njëkuptimësisë dhe simbolet e tij arrijnë një shkallë mjaft të lartë ambiguiteti.
Ideolekti, apo stili personal i Azem Shkrelit, si duket e magjeps studiuesin ulqinak. Në majë të "piramidës" së simboleve të Shkrelit Çapriqi vëren "fjalën". Në korelacion me fjalën, në sistemin poetik të Shkrelit, derivojnë simbolet: kënga, gjëma, e pathëna, heshtja, mendimi etj. Përveç këtyre simboleve të cilat Çapriqi i quan simbole individuale, opusi i Shkrelit përmban edhe simbole kulturore, si: fara, faji, kallami, kumti, dhjata, briri etj. Po ashtu hutini është një simbol tepër karaktersitik individual i Azem Shkrelit.

Një kapitull të veçantë studiuesi i kushton simbolit në krijimtarinë e pasur letrare të Ismail Kadaresë. Shiu, ky simbol emocional, është i pranishëm si në poezinë ashtu edhe në prozën e Kadaresë. Shiu, përndryshe një simbol aq konvencional, te Kadareja del në trajtën ambiguitive, sidomos në romanin "Kështjella", ku derisa për njërën palë, atë brenda kështjellës, simbolizon shpëtimin, për ushtrinë që mban kështjellën të rrethuar, simbolizon humbjen.

Antikiteti, e veçanërisht Troja, janë topose ku Kadareja merr rregullisht material për krijimtarinë e vet. Kali i Trojës është një simbol "i dashur" i Kadaresë, i kësaj provenience. Simbol tjetër i veçantë i universit simbolik të Kadaresë është - koka e prerë, pastaj edhe - fjala e dhënë, piramida, syri i keq, murimi, shkaba e shumë të tjera.
Një kapitull të studimit të vet Çapriqi ia kushton edhe letërsisë së arbëreshëve dhe simboleve të saj: Morea, Skënderbeu, Arbëria, deti, katundi, gjaku i shprishur etj.

Vlerësimi që studiuesi i bën poezisë shqipe të viteve z70 në Kosovë, paraqet një kontribut tjetër shumë të rëndësishëm dhe origjinal, që ai i bën kritikës letrare shqipe. Kjo poezi, thotë Çapriqi, e cila dallohet për komunikativitetin e ulët, miljeun kulturor kosovar e dominon në një periudhë rreth dhjetëvjeçare. Përfaqësuesit më eminentë të kësaj poezie janë A. Podrimja, B. Musliu, T. Dervishi, M. Ramadani, E. Basha etj, kurse në Shqipëri Z. Zorba. Dukuria e moskomunikimit më pastaj kaloi nga poezia te proza, e në fund edhe te drama. Janë shumë interesante disa fakte që i konstaton studiuesi. Tirazhet e përmbledhjeve me poezinë e tipit të komunikimit të ulët kapnin shifra deri në tri mijë kopje, që sot, tridhjetë vjet më pas, janë të paarritshme.

Çapriqi nuk mendon se konsumimi në atë masë i një letërsie të tillë, në një mjedis të tillë kulturor çfarë ishte Kosova në vitet shtatëdhjetë, është një tregues i besueshëm se lexuesi kosovar i asaj kohe ishte i përgatitur për të komunikuar me atë tip të poezisë. Lexuesi kosovar i atyre viteve poezinë e komunikimit të ulët e konsumonte vërtet shumë, thotë studiuesi, por njëkohësisht "e keqkuptonte tekstin letrar", pikërisht duke e shfrytëzuar si - konteiner të pasioneve të veta (Eco). Keqkuptime të tilla, nuk harron të thotë Çapriqi, ndodhin edhe në letërsitë dhe kulturat e tjera, bile ato janë të kuptueshme kur bëhet fjalë për letërsinë artistike. Në këtë mes ai rikujton një konstatim të Jausit, që thotë se receptimi është një fenomen shoqëror historik.