Heshtja si vrasje e përsëristur për nacionalistin Gjon Destanisha (1900 – 1951)

Sikurse shumë patriot të spikatur, që i mbuloi pluhuri i harresës, i njëjti fat ndoqi burrin dhe atdhedashësin e paharruar Kapiten Gjon Destanishën. Ai u ekzekutua në mënyrë barbare nga forcat e sigurimit të UDB - së jugosllave në oborrin e Burgut të Prishtinës. Që nga ajo ditë deri më sot, nuk dihet se ku prehen eshtrat e martirit të shqiptarizmës dhe antikomunizmit në Shqipëri e Kosovë. Eshtrat në varrin e tij, flasin për vrasje të njëpasnjëshme që ndodhën atë ditë, kur plumbat e mitralozave serbe i morën jetën nacionalistit zogist, ushtarakut të karrirës Kapiten Gjon Destanishtës (1900 – 1951).

Në Kosovë dhe Shqipëri, për fat të keq, heshtja që mbetet një vrastare e kohës moderne, më bëri të mbledh copat e shpërndara të jetës dhe veprës nacionaliste të atdhedashësit shkodran Kapiten Gjon Destanisha, përmes gojëdhënave, burimeve historike të shumë dekadave më parë, ndonjë dëshmitari ose dorëshkrimi, që kam mundur të gjej, gjatë udhëtimeve të mia të shpeshta në vendlindje dhe Shkodër. Nuk pretendoj, se do të zbardh shumëçka mbi këtë përsonalitet të harruar me qëllim. Ndoshta ky është qiriu i dytë, mbas asaj të fëmijëve të tij, që po përpiqem të ndez, për shpirtin e tij të pastër, pa patur mundësi ta vë atë mbi martirin e pavarr…

Vatra e ngrohtë atdhetare,
ku lindi e u rrit nacionalisti

Kapiten Gjon Destanisha, u lind më 13 mars 1900 në Shalë të Dukagjinit, në lagjën Gimaj. Kjo trevë, historikisht, ka qenë vatër e rëndësishme e luftës kundër pushtuesve turq ndër shekuj. Për Gimajt e Shalës së Dukagjinit, kanë shkruar shumë herë udhëtarë të huaj, misionarë klerikë, dijetarë vendas dhe të huaj, albanolog dhe studiuesit e ditëve tona, duke nxjerrë në pah historinë e përgjakshme ndër luftra dhe beteja të shpeshta, që trimat e zonës kanë zhvilluar, kundër synimeve të shovisnitëve fiqnjë e ushtrive pushtuesve. Ata ishin trima, që iu bashkuan kryengritjeve të herëpas hershme të malësorëve për liri, flamur dhe fenë e të parëve. Midis tyre, ka luftëtarë që morën pjesë në luftë me armë në dorë, në ndihmë të kryengritjes së trimit të lirisë e flamurit Dedë Gjon Lulit, më 6 Prill 1911, që ka mbetur e gdhendur në analet e historisë si beteja e famshme në istikamin e Deçiqit.

Kjo krahinë, ka qenë tepër e njohur, për vlerat e larta të traditave shqiptare, të cilat, i ruajtën dhe përcollën brez pas brezi nëpër odat e kuvendet e burrave, ku këndoheshin këngët e trimave për liri dhe gatueshin mendime përparimtare, për të ardhmen e trevës e Malësisë në tërësi.

Në këto kulla të moçme shqiptare prej gurit plot frëngji, u lëkund në djep Gjoni i vogël. Babai i tij Lulash Nresi, kishte shtatë fëmijë, nga të cilët, pesë djem dhe dy vajza. Gjoni i vogël ishte fëmija i tretë. Jeta e tyre ekonomike ishte e thjeshtë. Ata jetonin me bujqësi dhe blegtori, karakteristikë kjo për pjesën më të madhe të Malësisë.

Në moshë të re i vdesin prindërit dhe e gjithë familja me shumë fëmijë të vegjël mbesin nën përkujdesin e vëllait të madh Pjetër Lulashit, i cili, më vonë vritet heroikisht në luftë kundër trupave shoviniste serbo – malazese. Pjetri, iu bashkua idealeve atdhedashëse, që pritën me breshërin e flakët të zjarrit nga i pari i djelmnisë së Shalës trimi i mirënjohur Mehmet Shpendi.

Asokohe për Pjetrin e ri, ishte e vështirë të merrte ne dorë frenat e drejtimit të familjes së madhe. Por falë përkujdesit, që kishin treguar prindërit e tij, duke e mbajtur gjithnjë pranë dhe përfaqësuar ato në shumë kuvende, gëzime e hidhërime, ai tashmë ishte burrëruar para kohe dhe me gjoks përballoi këtë detyrë familjare dhe fisnike, që ia ngarkoi Zoti e familja deri në ditët e fundit kur ai dha jetën për lirinë e Shqipërisë.

Pjetër Lulashi, sot përmendet në vendin e tij me shumë respekt, sepse ruajti me nder e dinjitet emërin e mirë, që gëzonte familja e tij, në luftrat kundër turqve dhe shovinistëve serbo – malazez, duke ngjyrosur me gjakun e vet atdhedashurinë për tokat e shtrenjta shqiptare. Mbi të gjitha, tek ai spikat luftëtari me virtyteve tipike shqiptare, si guximi, vendosmëria, për t’a çuar luftën deri në fund, bujaria, zemërgjerësia për mikun dhe njeriun në nevojë, pushkë e ngrehur përherë për armikun, fjalë pak dhe i urtë në kuvendet e burrave. Deshmori i lirisë, në odat e burrave të malësisë, fliste saktë dhe me efektivitet në kohën e vendin e duhur.

Vdekja e vëllait të madh Pjetrit, ishte një humbje tjetër e papritur për familjen Destanisha, të cilët, Zoti i kishte vënë në provë, për të përballuar rreziqe e vështirësi të tjera në jetë. Duke pasur kushte të vështira ekonomike në vendlindje dhe për një jetë më të sigurtë ekonomike, familja Destanisha, me fëmijët e brishtë motrat e vëllezërit jetima, marrin udhën drejt qytetit të lashtë të Shkodrës, duke marrë me vete nga vendlindja shumë pak sende të nevojshme dhe pushkët me çifteli. Të afërmit e tyre në qytetin e Shkodrës, bëhen streha e ngrohtë e fëmijëve dhe të rinjve të brishtë, duke ju ndihmuar me sa kishin mundësi.

Gjoni i ri, qysh në ditët e para të shkollimit, bie në sy të mësuesve të shkollës për zgjuarësinë që i kishte falë Zoti e natyra. Në shkollën fillore katolike në Shkodër, Gjoni po bënte përparime në mësime. Për këtë, ai kishte rënë në sy të mirë tek eprorët dhe mësuesit e njohur klerikë, të cilët, bëjnë të gjithë përpjekjet që atij të mos i ndërpriten vitët e shkollimit pranë tyre. Ata kishin parë tek ky fëmijë malësorin tipik me cilësinë e krenarisë, zgjuarësisë, butësinë dhe dashurinë kristiane për bashkëmoshatarët etj.

Gjoni, mbasi mbaron shkollën pranë Kuendit Françeskan në qytet, me rezultate shumë të larta, rregjistrohet në një shkollë, që askohe ishte hapur nga gjermanët dhe quhej “Shkolla e Ulët”. Këtu, ai kishte rastin e mirë të merrte dije bashkëkohore perëndimore, të mësonte gjuhë të huaj, krahas atyre që kishte mësuar në shkollat private katolike në Shkodër. Gjermanishtja, ishte një gjuhë që e tërhiqte shumë dhe spikat në krye të klasës, për rezultatet më të mira në mësimin e gjermanishtes, krahas lëndeve të tjera që zhvilloheshin në atë shkollë.

Më ardhjen e trupave austro - hungareze në Veri të Shqipërisë, Gjoni do të gjej punë si përkthyes i gjermanishtës, duke patur mundësi me rrogën e mirë që merrte të rregullonte jetën e dobët ekonomike të familjes së tij me shumë vëllezër e motra. Sërisht në shkollë. Kësaj radhë i riu Destanisha, me një kulturë gjithnjë të konsoliduar, do t’i japë jetë realizimit të ëndrrës së tij, për të qenë një ushtarak në sherbim të popullit të tij që e donte dhe respektonte përherë.

Kështu ai do të ndjek një kurs ushtarak 2 – vjeçarë në Vjenë të Austrisë. Mbas përfundimit të studimeve kthehet në Shqipëri. Si ushtarak nga qeveritë e kohës, caktohet në shumë krahina e qytete të Atdheut, duke ruajtur me nder e lavdi karrierën e vet ushtarake. Ai shërbei si komandant në Xhandarmarinë në Veri e Jug të Shqipërisë. Për një kohë e shohim, sipas burimeve historike, komandant në Shën Pal të Mirditës.

Kapiten Gjoni mik
i Derës së Kapidanëve të Mirditës

Ja sesi e përshkruan Kapidani i Mirditës nacionalisti i madh Ndue Gjon Marku mbi 90 vjeç, me banim në New York:
“Kapiten Gjon Destanisha, ishte ndihmskomandant Xhandarmarie në Sh’Pal të Mirditës (në nënprefekturen e Mirditës asokohe, shënimi im T.M.). Ishte nji simpatizues i Gjon Marka Gjonit, aq sa për të kenë në kontakt të përditshëm me Kapidan Gjonin, del me familjen e tij për verim në Malin e Shejt. Ata zhvillonin biseda të gjata mes njeni tjetrit. Kapiten Gjon Destanisha, kishte kumari me Preng Gjergj Keçin në Krë (Lura e Poshtme, shënimi im T.M.) e dëshira e zjarrtë e tij ishte me shkue në Krë në shtëpi të kumares.

Këtë dëshir, ia rrëfen Gjon Marka Gjonit, i cili, e njohu ma s’miri me situatën e atyne ditëve, prandaj ruhej mos me shkaktue paknaqsina me rregjimin e kohës. Ai ishte i urtë, i matun në gjykim e i holl në intrepetimin e situatës mjaft delikate të rregjimit. Ai mundohej me qëndrue sa ma larg çdo kompromentimi, që mund t’i sillte ndonji telashe politike. Kapidan Gjoni, e porosit Kapiten Gjon Destanishten, që të mos shkoj në Lurë, sepse Qeveria, ka me mendue, se të kam çue unë me ba propagandë antiqeveritare ndaj Monarkisë, mbasi diheshin marrëdhaniet tona me Mbretin asokohe.

Por mbas insistimeve të shumta të Gjon Destanishës, ia nep pëlqimin, e kshtu të nesërmen s’bashku me vllaun tim (Dr. Mark Gjomarku dhe une Ndue Gjon Marku, shënimi im T.M.), vëllain e tij Mark Destanishën dhe me dhetë vetë të armatosun u nisëm për Krë, në shpinë e Preng Gjergj Keçit. Aty u pritem me shumë përzemrsi nga kjo familje me tradita e zakone bujare shqiptare. Prej aty shkojmë tek Brahim Gjoçi, për drekë. Nga aty, u caktue me shkue në Lurë t’Eperme. Ky ishte nji hap i papelqyshëm për baben (Kapidan Gjon Mark Gjonin, shënim im T.M), i cili, parashihte konseguenca politike…”

Dhe Kapidani Ndue Gjon Marku, kujton vijimin e rrugës së Kapiten Gjon Destanishës me shokë: “ Ata vazhduen rrugën në Lurë t’Eperme tek shpija e Gjon Doçit, që ishte ma e para shpi në Lurë. Prej Gjon Doçi tek Bajraktari i Lurës Selman Mema e prej aty drejt e tek shpija e Dalip Kacit. Prej Lurës s’Eperme,u kthyem në Krë tek konaku i Dedë Kaçorrit për darkë. Të nesërmen, sa ishim tuj shijue rrezet e Diellit të parë sapo kishin ra në oborr, mberrini lajmtari Marka Kolë Ndreu, i derguem posaçërisht prej Gjon Marka Gjonit me porosi (mesazh), se duhet me u nis menjiherë për Malin e Shejt.

Gjon Destanisha, i anulon të gjitha planet, që kishte ba ma parë dhe kthehet menjiherë tek Kapidan Gjon Marka Gjoni. Ai i thotë Kapiten Gjon Destanishes, “Unë kam mendue, se ju do të qëndroni vetëm në Krë e jo me dalë në Lurë t’Epërme, sepse qeverija, ka mendue monarku, se ju kam çue unë me ba propagandë antiqeveritare, dhe i jep telegramin e transferimit në Jug të Shqipnis, që kishte mbërrit nga Tirana. Prej asaj dite nuk e kam pa ma Gjon Destanishën.”

Ardhja e Mbretit Zog
dhe vlërësimi i ushtarakut

Tashmë edhe historianët e pabindur komunistë sëfundi e kanë pranuar përmes Akademisë së tyre në Tiranë, se periudha e mbretërimit të Mbretit Ahmet Zogut për harkun kohor të viteve 1928 –1938, ka bërë vlerësimin dhe afrimin pranë portofoleve ministrore në të gjitha departamentet dhe në pushtetin lokal të njerëzve të shquar të cilët kishin studiuar në universitet më të njohura në Europën Perëndimore dhe se Mbreti Zog ka meritën e padiskutueshëm në formimin e shtetit shqiptar, mbas epokës së lavdishme të Gjergj Kastriotit (1405 – 1467), duke forcuar rendin përmes një orientimi properëndimor.

Me ardhjen e qeverisë monarkiste në pushtet dhe pas vitit 1924, Kapiten Gjon Destanisha ftohet përzemërsisht në një audioencë private nga vetë Mbreti Zog, duke i ofruar detyrën e qarkomandantit të Xhandarmarisë shqiptare në shumë pjesë të vendit në Shqipëri në periudha të ndryshme kohore.

Kështu Kapiten Gjon Destanisha, fillon të shërbej si ushtarak karriere me detyrën e qarkomandantit në Veri të vendit, ku më pas transferohet në: Burrel, Leskovik, Korçë, Tiranë e gjetkë. Më 1935, u zhvillua e ashtëquajtura “Kryengritja e Fierit”. Sipas disa kujtimeve të shkruara nga dëshmitarët e kohës, del se forcat kryengritëse të drejtuara nga Et’hem Toto bënë një përparim të dukshëm. Mbreti Ahmet Zogu i shqetësuar nga kryengritësit rebelë, mori në telefon Ministrin e Rendit, i cili e njoftoi: “Shkëlqësi duhet të rrini i qetë dhe të mos shqetësoheni shumë, se trupave qeveritare, u prinë një ushtarak me përvojë, shumë i zoti në respektimin e rendit dhe ruajtjen e qetësisë publike.”

Kapiten Gjon Destanisha, me 50 xhandarë të elitës të përzgjedhur nga vetë kryeushtaraku. Dhe ashtu ndodhi. Brenda një periudhe shumë të shkurtër, forcat qeveritare të drejtuara nga Kapiteni me përvojë Gjon Destanisha, hodhën në det rreth 5000 forca rebeluese që sollën trazira në rendin kushtutues.

Përveç taktikave shumë praktike ushtarake, Gjoni, përdori një strategji psikologjike, duke studiuar me kujdes pakënaqësinë e vetë krerëve kryengritës dhe të njërëzve që filluan të dezertojnë, mbasi e kuptuan, se ishin futur në një udhë pa krye, iu bashkuan forcave monarkiste e thyen ato pak rebelë, që kishin mbetur. Mbas kësaj ngjarje, Kapiten Gjon Destanisha shkon në shkollën ushtarake në Firence të Italisë rreth vitit 1936 – 1937. Mbas përfundimit të studimeve kthehet në Atdhe. Ai shërben përsëri si qarkomandant në prefektura të ndryshme të Shqipërisë.

Sipas hulumtimeve të mia, pata fatin që të njoh edhe vëllain e tij Markun këtu në New York, me të cilin bisedoja shpesh. Të tilla biseda kam zhvilluar edhe me nipin e Kapiten Gjon Destanishës, Lazër Palin, me të cilin diskutonim me orë të tëra për vitet e shkuara.

Pushtimi i vendit me 7 Prilli të vitit 1939, e gjeti Kapiten Gjonin në Tiranë në detyrë. Ai menjëherë i bashkohet forcave të nacionalistit të shquar Abaz Kupit në luftën e rezistencës. Mbas ikjes së Mbretit Zog në Greqi e lë detyrën si ushtarak e kthehet në shtëpi, ku qëndroi 3 muaj pa punë.

Qeveria e Shefqet Verlacit
e emëron me detyrë në Kosovë

Qeveria e Shefqet Verlacit, e kërkoi që të kthehet në detyrë si ushtarak specialist me detyra me shumë përgjegjësi në Kosovë, të cilat Kapiten Gjon Destanisha i pranoi pa hezitim. Këtu iu dha mundësia të realizonte ëndrrën, që e kishte munduar shumë vite, vrasja e vëllaut të madh Pjetër Lulashit me shumë bashkëvendas të tjerë në Shalë të Dukagjnit prej shovinistëve barbarë serbo - malazez.

Si qarkomandant i Xhandarmarisë në Prishtinë, Pejë, Suhadoll, Graçanic, Lipjan, e shumë qytete e vende të Kosovës. Ai ishte shumë i ashpër ndaj serbëve dhe malazezëve që jetonin aty. Në Kosovë qëndroi gjatë gjithë periudhës së Luftës së Dytë Botërore. Viti 1945 Kapiten Gjon Destanishten e gjeti në Shkodër. Si antikomunist i përbetuar, ai nuk kishte menduar që të dorëzohet në duart e pushtetarëve të rinj komunistë e për më tepër t’u shërbente atyre. Ai shkoi në malet e ashpra të Dukagjinit, sëbashku me nipin e vet Lazër Palin e shum te tjere, ku qëndruan për 4 vjet në shi e dëborë, acar me bukë e pabukë, në dimër e verë nëpër male dhe shpella, duke luftuar më pushkë në dorë kundër komunistëve të kryesuar nga Mehmet Shehu.

Qëndresa antikomuniste e malësorëve të Dukagjinit

Në librin “Nji katakomb nën dhé” (Kroaci, 2004, f. 136 )shkruar nga shkodrani Fritz Radovani, në kapitullin: “PO SHPELLAT A M'I PRET KUSH?” DED GJO’ LULI”, flitet për qëndresën e vendosur të krahinës së Dukagjinit në Malësinë e Mbishkodrës. Ja sesi e përshkruan autori përmes dokumenteve të marra në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, situatën në vitin 1945. “Nuk kanë kalue as njëzet vjet, që edhe njiherë po ndihen gjamët e paharrueshme, kur ndër ata male të egra si bishat që jetojnë ndër to e, kur, ende nuk ishin rritë ato lule të freskëta të Alpeve, ku, mendja ndalon për një çast mendimin; kah sheh vigajë të rreshtuem përreth asaj kunore që s’njihte marre.

Janë dukagjinasit po, rreshtue përbrij atyne currave, përrojeve, gurrave e lumit që zbret rrëmbyeshëm, harlisë tue marrë me vete ma shumë njerëz se cingla, cokla e trungje pishe, për me ushqye ushujzat e Velipojës, të pangopuna me gjak shqiptarësh të Kosovës, për të gjatë atyne brigjeve, në Ulqin e deri në Tivar. Janë po, djelmët e Lokes, që shputat sëpari zdathë, shkelën mbi shqeme, e therë në murriz e kujza pishe, e ça ndër tehe gurësh, nën të cilët ende gurgullon në rrjedhje rrëkajë nëpër vizatje të ballit të Shqipes: GJAKU I GEGËVE. Shpatullat, e vetmja shpnesë e kallximit, tregojnë cuba me shenjë gjaku në ballë. Huta e martina janë strukë ndër golle e shpella se veglat e serbit i kanë ba batall. Burrat kanë marrë malet. Gratë kanë shkepë postavë e sermt, për me i grahë kaut kularit. Nata i zen në përpjetë të malit ngarkue me hebe e buljera për me u çue bukë trimave ndër shpella. Sigurimi i Shtetit ka marrë përsipër me shburrnue Bjeshkët e Nemuna, si për qejfë të serbit.

Janë mbi 400 burra dukagjinas ndër male, çka merr në Qafë të Agrit tue zbritë në Urë të Shtrejtë, që nuk dorëzojnë as armët, as vedin, as shpellat. Janë lidhë njibesë me u vra dhe në dorë komunistëve mos me u ra. Kërcnohen me vrasje, plaçkitje, djegëje kullash e kësollash, zhdukje të djelmëve të mbetun tek shtëpia, pa gjyqe, shfarosje fisi, grabitje bereqeti e buke, therje bagtish, me skam e vorfni, e prapë se prapë nuk shtrohen.
Asht fakt që shumë krahina kanë qendrue me armë në dorë për mos me u shkelë nga komunistët, kanë luftue deri ndër skutat ma jugore, por krahina e Dukagjinit do të zajë vend të veçantë në fletët e asaj historie të lavdishme. Rezistenca e popullit aty ishte shumë aktive, e gjatë, me vorfni të pashoqe, heroike dhe gjithmonë e papajtueshme me pushtetin komunist, sidoemos deri në vitin 1948. Çdo pëllambë e asaj toke asht la me gjak. Bajraktarët, vojvodët, shtëpitë ma në za për kah ndera, burrnia, besa e trimnia e gishtit kanë qëndrue me shekuj mburojë.

Nuk përjashtohet ndikimi e roli i madh i Klerit Katolik kryesisht atij Françeskan, në formimin e shpirtit atdhetar. Ata e kishin ba të padiskutueshme e të palëkundshme ndaj çdo fortune formulën Fé -Atdhé, me të cilën lindte dhe vdiste malësori. Kjo dhe vetëm kjo ishte arsyeja që ai malësuer nuk mund të pajtohej me komunizmin. Kjo dihej edhe nga komunistët. Disa herë Enver Hoxha ka folë e shkrue, madje, edhe ndër “vepra” ai vé theksin në qëndrimin antikomunist të katolikëve. Në të vërtetë asht e vetmja gja ku nuk ka rrejtë asnjë rresht, mbasi aty bahet fjalë pikërisht për këto malësi që e kanë faktue qëndrimin kundër tij, përderisa për 40 vjet ai udhëheqësi “i dashtun dhe i shtrenjtë”, që rrinte “gju më gju me popullin”, nuk e ka shkelë asnjëherë me kambët e tij tokën e Dukagjinit, madje, edhe ai “trimi legjendar i luftës” krimineli Mehmet Shehu, që ishte komandant i Operacionit të Veriut, nuk pati as burrni as trimni me shkue me luftue kundër anmiqëve shaljanë, pra, megjithëse kishte pushtetin dhe armët me të cilat krenohej, por gjithmonë të përdoruna mbas shpine si me Prenkë Calin, ose kur Atdhetarët ishin të lidhun duersh e kambësh, të çarmatosun, ose rob, e, gjithmonë të kapun trathtisht si Llesh Marashi me shokë… Ndër të parët pushkatohet Syl Martini, pa gjyq, para Kishës në Kodër Shën Gjergj, mbasi nuk pranon me dorëzue armët, i njoftun për burrni ndër kuvende malësorësh. Ai u tha para pushkatimit: “Çka i duhet jeta shqiptarit maleve pa armë? Nuk ua jap!”.

Pra, filluan vrasjet!
Në Palç të Nikaj - Merturit porsa At Mëhillë Miraj mbaron meshën, tue dalë njerëzit prej Kishe, partizanët e Ndjekjes kërkojnë prej Fet Sadikut, burrë afër të 70-tave me dorëzue armët. Feta nuk i dorëzon, atëherë, ndihen krisma armësh në afërsi mbas një kodrës. Partizanët i thonë Fetës, se me që ti nuk pranon me na dhanë armët na të kemi pushkatue djalin 30 vjeç, Marashin dhe vëllain, Ademin, (kjo nuk ishte e vërtetë, por kishin shkrepë armët për me ligshtue Fetën që ai me tregue armët), atëherë Feta iu përgjijget: “Mo’ brè, ju kishe dhanë edhe djalin tjetër, por vllain jo!”, e prapë armët nuk i dorëzoi. Tue pa vendosmëninë e Fetës, partizanët shtien mbi trupin e tij dhe ashtu të lamë me gjak dhe të shtrimë përdhé e lanë aty me e pa katundi. Kështu fshati u njoh me ata që thirreshin “çlirimtarë”.

…Fillojnë edhe arrestimet. Në Shalë arrestohet bajraktari Kol Ndou, pak ditë mbasi në Breg - Lumi sekretari i frontit të Qarkut të Shkodrës, Spiro Pano (organizatë nën të cilën mëshehej Partia Komuniste), organizon një mbledhje, ku Sigurimi futë me vra Mark Sadikun, i shtëpisë së bajraktarit të Shalës. Vrasësi N. P. vritet po aty prej Bal Markut, kështu fillon pushka... Për me ndalue gjakmarrjen dhe përçamjen e krahinës bajraktari Kol Ndou, hyp mbi një shkamb dhe thërret: “Në emën të Zotit burra, me prâ pushka!”, dhe pushkët pushuan. Sigurisht një burrë me kaq influencë, që ndalon vëllavrasjen, nuk kishte si me u lanë pa pranga. Nipi i tij Prel Marku, ikë ndër shpella dhe një ditë bashkë me familje arratiset dhe nuk këthehët ma në atdhé, si shumë të tjerë ndër ato krahina.

E njajta gja kërkohet me u ba me bajraktarin e Shoshit, Lulash Gjeloshin, por ndodhë çka nuk e pret Ndjekja! Fshatarët lidhin besën mos me pranue thirrjen e frontit (ose të partisë). Kur forcat e Ndjekjes shkuan atje krisi pushka dhe vriten tre vetë të Ndjekjes. Bajraktari del në mal. Bashkë me të janë edhe gjashtë djelm sokola mali që syni s’u ban vék. Koha e gjatë bani që shpesh këta trima me u përpjekë me Ndjekjen dhe gjatë përpjekjeve u vranë pesë djelmë nga çeta e bajraktarit. Në Shkodër pushkatohet edhe prof. Gjelosh Lulashi me Organizatën “Bashkimi Shqiptar”, kështu bahën gjashtë vetë të një oxhaku. Me Lulashin mbeti vetëm një djalë që për mos me dalë faret fisi, e detyron Lulashin me u dorëzue. I shtymë në moshë dhe i vramë në shpirt nga fatkeqësitë nuk e pushkatojnë, por e lanë me plasë në burg tue e dënue 101 vjet. Gjatë kohës së burgut tregojnë se rrinte i vetmuem, nuk fliste, veç kalonte kohën tue dredhë duhan ose tue mbushë llullën. I vinin miqë në takim dhe nuk e lenin me vuajtë nga ana materiale, ndërsa shpirtit të brengosun nuk kishte kurrkush çka me i ba. Ai nuk shërohej kurrma.

Rreziku i daljes farët të fisit asht kenë ba shkak që shumë burra janë detyrue me u dorëzue. Kështu si Lulash Gjeloshit i ka ngja edhe Llesh Marashit e Prenkë Calit që dij unë, po kushedi sa të tjerë që jo vetëm janë dorëzue por edhe ua kanë pushkatue djelmoçat e fundit ashtu si Prenkë Calit. Ashtu i pat ndodhë edhe një burri tek ura e Breg - Lumit që i çuan fjalë në shpellë: “Eja, se, për një orë po nuk u dorëzove të pushkatojmë djalin 14 vjeç!”. Ai erdhi ma shpejtë. Aty ishte krimineli Xhemal Selimi tue thye arra me revolver mbi kokën e një të pushkatuemit. Porsa u dorëzue burri i malit Xhemali, ma parë i vrau djalin, mbasandej atë. Trupat e tyne u hodhën në Lumin e Shalës.

Kur në Tiranë mendohej se rezistenca e malëve po dobësohej, ndër male ndodhë e kundërta. Më tregonte Ejëll Gërdani, shpellat sa vinin e u mbushnin me djelmë të tjerë. Ma siguri kishin ndër shpella se tek shtëpia. Forcat e Ndjekjes, vazhdonin me lanë të vramë nga mosnjohja e krahinës, shkonin e binin si miza në qumësht ndër shtigje ku u fluturonte koka bashkë me “yllin e kuq” në ballë. Me u largue nga brigada prap pushkatohej si dezertor, kështu, vazhdonte sa të shkojë kjo punë. Për këtë arsye në muejn prill - maj të vitit 1946, Mehmet Shehu, dërgon një brigade të drejtueme nga një terrorist tjetër i njohun, major Ndreko Rino. Dokumentacioni i Ministrisë së Mbrojtjes Popullore, që ruhet edhe sot, tregon ma së miri masakrat, pushkatimet pa gjyq, djegëjet e shtëpive dhe arsyet pse këta kriminelë dekoroheshin e thirreshin “heronjë të popullit” e, për fat të keq vazhdojnë t’i kenë edhe sot! (Lexoni vetëm radiogramet që vinin në Ministri nga këto zona!).

Majori i porsaardhun filloi detyrën në Kuvendin e Bashkimit të Shalës e të Shoshit tek Ura e re e Dukagjinit. Aty pushkatohen katër vetë pa gjyq pse nuk kishin dorëzue armët. Në Vuksanaj vritën dy të tjerë, ndërsa në përpjekje me forcat e ndjekjes plagoset randë Zef Kol Prela, i cili mbasi mjekohet, torturohet në qeli nga Xhemal Selimi e Sabri Shema, i përcillet Aranit Çelës në Shkodër me i dhanë plumbin ballit. Edhe Araniti si terrorist i njohun e kreu porosinë më 11 mars 1948, tue e vue në rresht me atdhetarë të tjerë, në Zallin e Kirit.

Kur Nik Sokoli formon Komitetin për çlirimin e Dukagjinit fillon një fazë e re. E rrethonin Nikën por nuk ua kapte plumbi, tregonte Ejëlli... Fillon marrëveshja për organizimin e një Kryengritje të përgjithshme në Veri. Lidhja e malësorëve me Muharrem Bajraktarin, forconte besimin në fitore. Puka me Mirakaj, Mirdita me Markagjonët e i pavdekshmi Alush Lushanaku në Shqipninë e mesme, tronditën pushtetin qendror, i cili në këtë kohë forcoi edhe ma shumë lidhjet me druzhe Titon për me realizue interesat e përbashkëta antishqiptare.

Me plasjen e parakohshme të Lëvizjes së Postribës, planet dështuen. Edhe pse dështoi papritmas plani malësorët vazhdonin rezistencën e tyne. Lufta sa vinte e bahej ma e rrebtë. Arrestimet e pushkatimet nuk pushonin asnjë çast. Arratisjet vazhdonin pa pushim. Shkak u ba prishja me Jugosllavi. Forcat e Ndjekjes u trefishuan. Mjaft malësorë dëzertojnë nga mobilizimi ushtarak. Shumë bashkohen me shokët e tyne ndër male. Disa arratisën. U ikë për duersh komunistëve At Danjel Gjeçaj, i njoftuem nga një malësuer për arrestim…

Një ndër betejat e paharrueshme asht edhe ajo që asht ba në Palaj të Shoshit, ku edhe pse u plagos komandanti i 87 burrave të armatosun Mark Mala, lufta vazhdoi e përgjakëshme dhe me ikjen e turpëshme të forcave të Ndjekjes, që lane disa të vramë në atë betejë.

PËRPJEKJET DHE QËNDRESAT e Oficerit Martin Sheldija, Kapiten Gjon Destanisha, Kol Mark Toma, Ded Mirash Zefit (vra në gusht 1946), Mëhill Ndoja etj., janë një epope në vedi në lavdinë e atyne malëve. Këtë epope jo vetëm nuk e njohim por as nuk e gjejmë kurrkund të shkrueme .... prej kurrkujt...”

Prof. Martin Camaj bashkë me
Kapiten Gjon Destanishën arratisën nga Shqiperia

Forcat e ndjekjes komuniste, kishin depërtuar deri në thellësi të Veriut të Shqipërisë dhe shumë antikomunist ishin larguar krejtësisht nga Shqipëria, meqenëse rezistenca e mëtejshme ishte berë e pamundur, Kapiten Gjoni me një numër të madh shokësh vendos të largohet me pssaporta fallco drejt Jugosllavisë. Në përberje të këtij grupi ishin këto nacionalistë: Kapiten Gjon Destanisha, Lazër Pali, shkrimtari Prof. Martin Camaj, At Daniel Gjeçaj O.F.M., Nik Sokoli e shumë të tjerë.

Me të dalë në Jugosllavi iu dorëzuan organeve të pushtetit vendor. Por hetuesit pa kaluar shumë kohë zbuluan nga spiunët vendali se kush ishin këto përsona që ishin arratisur nga Shqipëria dhe pa hezitim i burgosin. Gjatë verifikimit, funksionarët e lartë komunist serb shohin, se midis tyre ishte Kapiten Gjon Destanisha, të cilin kishin kohë që kërkonin për ta arrestuar dhe pushkatuar. Gjonin e mbajtën për një kohë të gjatë nëpër dhomat e qelive të ftohta pranë burgut të famshëm të Prishtinës.

Historiani e publicisti i njohur Nue Oroshi, sipas kujtimeve të bashkëkohësit Gjok Spaçit përshkruan trimërinë e Kapiten Gjon Destanishës në burgun e Prishtinës, në librin “Dëshmi kohërash” në faqet 108, 109, 110. Pas të gjithë këtyre vuajtjeve të gjata, grupin e nacionalistëve të “Lidhjes së Dytë të Prizrenit” (mbajtur në Prizrenin historik, në shtator 1943) e transferuan në burgun e Prishtinës, ku ju bëhej edhe gjyqi formal, i cili i dënoi me burgim të rëndë. Kështuqë në ditën e gjyqit me dyer të mbyllura në Prishtinë ndaj tij u ngritën nga prokurori i çështjes 4 akuza, për likuidimin e 25 të rinjve komunistë serbo – malazez. Gjoni, që e dinte qysh në fillim qëllimin e gjyqit dhe me një buzëqeshje hironike u tha: “Jo unë nuk kam vrarë 25 sërbo – malazez sa thoni ju, por 50 e më tepër…”

E veçanta e gjykimit, është se Kapiten Gjon Destanisha, ishte mbajtur i mbyllur dhe i lidhur me zinxhir të rëndë, nga frika e autoriteteve komuniste të burgut, se ai mund t’i shpërthente dhe të ikte prej qelisë. Ata e dinin aftësinë e tij dhe kishin marrë masa, që zogu i kapur të mos u ikë nga dora. Gjykimi i tyre zgjati vetëm 3 ditë, ndërsa në ditën ekatërt iu shqiptua dhënia e dënimit (pretenca) drakonik prej 6 deri në 20 vjet burg. Atij iu dha dënimi kapital: pushkatim.

Por historia nuk mbulohet me shosh. Dëshmitarët dhe bashkëkohësit e nacionalistëtit të madh Kapiten Gjon Destanishës flasin sërisht. “Në burgun e Prishtinës, - kujton Gjok Spaqi, e gjetëm edhe një nacionalist të përbetuar, por fatkeqësisht jetëshkurtër. Ky ishtë Kapiten Gjon Destanisha, i dënuar me vdekje, i cili në këmbë mbante prangat 25 okëshe, gjendej Gjoni në dhomë në fund tek dera. Këtë vend si na tha ai vetë e kishte zgjedh Gjoni vetë, që të mos i merziste shokët me rrapamatë e atyre hekurave të rëndë. Me leje lexues i dashtun po i shkruaj dy fjalë për këtë burrë të martirizuar për Kosovën tonë se ai kishte qenë prej Shqipërisë së vjetër. Ky Gjon Destanisha, në kohën e Shqipnisë kishte qenë kapiten i një toge ushtarësh e xhandarësh për të pastruar vendin prej komunistëve dhe serbëve, dhe në Suhadol në një katund afër Lipjanit, ku e kishin pa pas çerdhen komunistat dhe drazhistat kishte pas kryer një aksion të bukur. Si ishte kap nuk e dimë thellësisht, por e dënuan me vdekje.

Qëndrimi i tij, gjatë gjykimit kishte qenë burrënor e i pathyeshëm. Gjithashtu deri natën e fundit të jetës së tij, u ipte kurajo të gjithë të burgosurve, por sjelljet e të burgosurve ndaj tij kishin qenë më tepër se vëllazërore edhe më përpara se me qenë na nacionalistat aty. Sa i përket gjërave ushqimore që na i bishin ma të bukurat ia ipshim Gjonit. Bisedat e tij kishin plot ideal dhe na thoshte se djelmosha të jeni të sigurtë se keni për t’ja mërri qëllimit.”

Ja sesi e shpiegon Gjok Spaqi, pushkatimin e Kapiten Gjon Destanishes, familja e të cilit mbas këtij shkrimi do ta dijnë sëpaku, që djali i tyre martir Gjon Destanisha, është pushkatuar rreth mureve të Burgut të Prishtinës, një natë në ora një mbas mesnate.

“Kur të gjithë të burgosurit ishin në gjumë u hap dera, hynë tre njerëz pa uniforma dhe më zë të vogël e zgjuan Gjonin nga gjumi dhe i thanë hajde me ne se po të thërrasin në drejtori, se ka ardh vendimi në interesin tand. Gjoni tha, po po e di, u munduan ta nxjerrin pa folë, por Gjoni foli këto fjalë të mbrame me ne: “Burra ma bani hallall, ju falemners për ndihmen dhe respektin që ma keni ba. Mos u merzitni aspak. E murren rrebelqe dhe e nxorën prej ode e mbyllën derën afër në korridor e kishin pas kovaçin me ia thye prangat. U ndigjuan të ramet e çekiçit, kur Kapiten Gjoni i tha magjypit: “Sille ma mirë”. Kur dolën në oborr, u ndigjuen edhe dy herë fjalët e Gjonit: “Rrnoftë Shqipnia!”, “Rrnoftë Çamëria!”, por kur desht me thanë për herë të tretë “Rrnoftë K…(Kosova!)”, breshëri i plumbave e ndaloi per gjysem e i mbeti fjala porsa filloi.

Mbas pesë minutash u ndigjuan dy rafale mitrolozash mbas murit të burgut. Me Gjonin u krye. Në atë moment, fytyra e të gjithë nacionalistëve ishte si flaka e qirit, lot u derdhshin prej syve tanë si shiu e jo vetëm prej neve por prej gjithë shqiptarëve që ishin në atë dhomë, përpos atyne stalinistave. Tre – katër ditë bukë nuk kemi ngrenë nga dhimbja për humbjen e atij farë idealisti.” Gjoni la mbrapa vehtës bashkshorten Ninen, djalin Nikolinin dhe tri vajza, të cilat, e përjetuan dramën e tmerrshme të komunizmit enverian në burgje dhe kampe përqëndrimi, për shumë vite me rradhë. Vajza e madhe e Gjonit, Fjora pati fatin të largohet më heret dhe të emigrojë në Amerikë, ku martohet me ushtarakun shqiptaro – amerikan Fran Sokolin.

Të dy të rinjtë e porsamartuar ishin nga dy familje të njohur për vlera të larta antikomuniste. Ata patën fatin e njëjtë si Fjora dhe Frani. Franit të ri një ditë prej ditësh UDB-ja i rrëmben babain Smajl Qerim Sokolin në Istog të Pejës, ku qysh nga ajo ditë nuk i dihet as varri. Frani në moshë të re mbeti në rrugët e botës i ingranuar si marins në ushtrinë amerikane. Ai shërbeu për shumë vite me radhë në Gjermani, ku e kërkoj detyra dhe shërbimi nën flamurin amerikan. Qëllimi i tij, ishte që një ditë të hakmerrej, për babain e zhdukur nga UDB - ja dhe vjehrrin, që ishte Kapiten Gjon Destanisha.

Djali i Gjonit Nikolini, sot jeton në Shkodër në shtëpinë e babait të tij. Në periudhën e mbas viteve 1990, ai bënë pjesë në rradhët e partisë Lëvizja e Legalitetit në Shkodër, duke u zgjedhur për shumë vite kryetar i saj për Degën e Shkodrës dhe antar i Kryesisë së Lëvizjes së Legalitetit në Tiranë. Me ardhjen e demokracisë iu kthye shtëpia mbas shumë vjet burgimi dhe internimi. Nikolini është i martuar dhe ka dy djem dhe një vajzë. Njëri nga djemtë e tij trashëgon emrin e gjyshit të tij dhe thirret Gjon Destanisha.