ME NAUM PRIFTIN DHE HUMORIN E TIJ

Ishte fillim marsi i vitit 2002. Në një nga sallat e restorantit te mirënjohur “Pier 4“ në Boston, Mass, u organizua një sesion shkencor me temën “Korça dhe traditat”, i cili u sponsorizua nga korçari atdhetar Anton Athanas. Surpriza e këtij sesioni ishte festimi i 70-vjetorit te lindjes dhe i 50-vjetorit të krijimtarisë së shkrimtarit të mirënjohur Naum Prifti. Rreth krijimtarisë se pllenshme të shkrimtarit u mbajtën disa kumtesa e diskutime. Ne mënyre të veçante kumtesa e Dr. Lumira Rrojit i beri një analize shkencore e artistike krijimtarisë së gjerë 50-vjeçare të autorit.

Naum Prifti, është dhe do te mbetet në fushën e beletristikes si një nga tregimtaret tanë më të dalluar, jo vetëm për thellësinë e mendimit dhe te mesazhit artistik qe përcjell, për llojshmërinë e gjinive e të zhanreve të lëvruara, por edhe për patosin qytetar, lirizmin e ngrohte, për intuitën artistike, humorin e hollë dhe për detajin nazik në portretizimin e karaktereve njerëzore, te nuancave e te ndjenjave te tyre. “Ne udhën e gjate e te mundimshme te krijimtarisë, - vazhdon studiuesja L. Rroji, - Naumi vjen si një shkrimtar me një zë e profil të vetin, sa të hajthëm aq edhe të thellë, me shume larushi nuancash, ku ndërthuret ne mënyre te harmonishme epizmi dramatik me lirizmin e ngrohte e humorin e këndshëm.”

Si humoriste, gjithmonë me kane tërhequr tregimet e Naum Priftit për veçantinë e humorit të tij. Po ashtu, kur je ne bisedë me te, Naumi, me atë te folurin e tij te ngadalte, shume here serioz, disa here hokatar, krijon një atmosferë drite e hareje. Dhe kur ndahesh nga ai, vazhdon te buzëqeshësh, duke kujtuar thënie ose copëza jete te treguara me aq origjinalitet, sa te ngjallin një ndjenje çlodhjeje e argëtimi. Atë dite marsi, kur i festonim ditëlindjen, ulur ne tavoline përballe Naumit dhe te ndjerit Sotir Andoni, me dukej sikur ndodhej pranë tyre edhe Mitrush Kuteli, qe te tre burra te nderuar, shkrimtare te shquar - mjeshtra te tregimit shqiptar.

E pyesim Naumin pse studioi për mjekësi kur e donte aq shume letërsinë.

“Se aty me doli bursa, - sqaron ai,- ne Politeknikumin mjekësor, madje punova edhe si ndihmësmjek ne sanatoriumin e Korçës.” Naumi vazhdon te tregoje me humor për përpjekjet e tij për te ndërruar Fakultetin e Mjekësisë (te kërkuar e te ëndërruar nga çdo maturant) me Fakultetin e Historisë e te Filologjisë.

I pyetur se kur e shkroi krijimin e pare letrare, Naumi buzëqesh e tregon se aty nga viti 1945 grupet amatore qe kishin ngritur repartet e ndryshme te ushtrisë, vinin kohe pas kohe edhe ne Erseke për te dhëne shfaqje, kryesisht skeçe humoristike e ndonjë komedi te shkurtër ose te shkurtuar prej tyre nga qe nuk e mbanin mend tekstin. “Ne, - thotë Naumi,- nuk ishim ne gjendje te gjykonim për nivelin e shfaqjeve, por na pëlqente te shihnim një lloj arti qe na bënte te qeshnim, na argëtonte, prandaj dhe e zgjatnim kënaqësinë duke përsëritur episode ose replika nga dialogët. Deri atëherë, ne moshën 12 vjeç, unë kisha shkruar gjithë-gjithë një vjershe, një bejte popullore humoristike prej 7 a 8 vargjesh. Ua recitova shokëve te mi dhe ata me pyeten ku e kisha gjetur. Kur u thashë se e kisha nxjerre nga koka, disa me besuan e disa përdrodhën buzët.”

Pasi ndoqi disa shfaqje teatri, Naumi pati dëshire te shkruante një skeç humoristik ku të pasqyronte grindjen midis një fshatari e një mullixhiu. “Mullirin e kisha afër, - vazhdon ai, - dhe skena te tilla ndodhnin shpesh. Nuk mund te harroj incidentin qe ndodhi gjate shfaqjes qe dhamë ne oborrin e shtëpisë sime, për moshataret. Konflikti shpërthente për një qese misri te pabluar dhe tonet e sharjeve vinin duke u ngritur derisa personazhet arritën te kacafyteshin e te shaheshin duke dale nga teksti. Kacafytja u be reale me goditje e grushte deri sa u desh ndihma e spektatoreve qe te hipnin ne skene...”

Naumi kujton gjithashtu kënaqësinë e veçante qe pati nga fragmenti i komedisë “14 vjeç dhëndër? te Çajupit, komedi te cilën ai ua rekomandoi shokëve te klasës ta vinin ne skene. “Ata e pëlqyen mendimin tim, - thotë Naumi, - e lexuan fragmentin ne antologjinë “Shkrimtarë shqiptarë”, por me te drejte vërejtën se qe vetëm një cope dhe nuk merrej vesh se si përfundonte. Atëherë unë u premtova se do ta plotësoja duke shkruar vazhdimin e ngjarjes dhe përfundimin e saj. Dihet se guximi i amatoreve nuk njeh kufij ne art, nga qe nuk e njohin konceptin e vlerës se tij. Nuk di çfarë marrëzira shkrova ne vargje, se shkrimi kaloi dore me dore dhe dorëshkrimi kushedi se ku përfundoi, mbasi komedinë nuk arritëm ta vëmë ne skene, por sot do te isha kureshtar te shihja si ia kisha ndryshuar subjektin komedisë se Çajupit.”

Nga “vazhdues i veprës se Çajupit”, Naumi hokatar hidhet te krijimtaria e Çehovit. “Mbaj mend, - thotë ai,- se ne fund te vitit shkollor 1947 shfaqem komedinë e Çehovit “Ariu”, ku kisha edhe unë një rol. Regjisori ynë, mësues Mistoja, kishte vene re se unë shtoja fjale nga xhepi gjate provave, prandaj me porositi disa here te mos e përsërisja gabimin ne shfaqjen para publikut, por unë doja te kisha sukses, prandaj e thashë replikën time te zgjedhur. Kur partneri me pyeste: “Vdiq? Po si ngjau?”, unë i përgjigjesha: “Me duket se harroi te merrte fryme?” Për fat te mire ne salle shpërthyen te qeshura dhe suksesi e zbuti mësuesin.”

Ndoshta qysh atëherë djaloshit i hyri ne zemër krijimtaria e Çehovit te madh, mbasi dekada me vone, i emërtuar “Çehovi shqiptar”, Naum Prifti, një nga shkrimtaret e shquar te periudhës pas Luftës se Dyte Botërore, mori vlerësime te larta si tregimtar e rrëfimtar, nga kritika letrare dhe nga lexuesit. Ai nuk iu nda gjinisë se tregimit, ashtu si Çehovi, sepse siç e pohon edhe vete: “I mjaftonte hapësira e tregimit dhe e novelës për te thëne ato qe donte te thoshte.” Kjo thënie te bind, po te përmendim këtu tregimin “Çezma e floririt”, qe ka zënë një vend te merituar ne gjerdanin e perlave te tregimit shqiptar.

Ne ngremë gotat me vere dhe urojme ditëlindjen e shkrimtarit tone.

“- Ditëlindja ime nuk dihet saktësisht,- thotë Naumi me një buzëqeshje dashamirëse përpara te ftuarve,- nena ime thoshte se kisha lindur me 7 mars, babai me 5, dhe unë s’dija kujt t’i besoja, veç te dy prindërit bashkoheshin ne një pike, se atë dite ishte e hënë. Besoja se nena duhet ta mbante mend datën, për shkak te mundimeve te lindjes, veç nuk isha i sigurt. Enigmën e zgjidha duke shfletuar një gazetë të përditshme të vitit 1932. Pashe datën dhe ditën: E hënë 7 mars 1932. Nena kishte pasur te drejtë.”

Te pranishmit qeshin e duartrokasin. Ai vazhdon te flasë me urtësinë qe e karakterizon, me qetësinë dhe humorin?

E takoja Naum Priftin ne vitet tetëdhjete te shekullit te kaluar, çdo vjeshte kur humoristet e Shqipërisë udhëtonin për ne qytetin e Shkodrës. Aty zhvilloheshin “Ditët e humorit” te organizuara e te drejtuara prej humoristit te njohur, Pëllumb Kulla.

Gjate udhëtimit me autobus apo gjate bisedave midis seancave ne Teatrin e Shkodrës, ishte kënaqësi te bisedoje me Naumin; gjithnjë do te mësoje diçka te re nga përvoja e tij shumëvjeçare ne krijimtarinë humoristike, diçka te re rreth studimeve te tij ose rreth shkrimeve te reja qe nuk i shterin kurrë edhe sot.

Ne një hark kohor prej 50 vjetësh, ky autor i nderuar i ka dhënë letërsisë shqiptare një galeri te tere karakteresh e figurash te spikatura, qe dallohen dukshëm për nivelin e larte te humorit, te ironisë dhe të satirës therëse. Humori naumjan, i thelle, i pazhurmshëm, i pakërkuar, është i pranishëm edhe ne situatat dramatike. Se pari, autori ka një përvojë te gjate ne fushën e humorit, se dyti, ai ka aftësinë ta shquaje lehtësisht atë dhe, se treti, narracioni i tij është me e afërt me atë te traditës, tek e cila humori dhe befasia nuk mungojnë kurrë, si tek përrallat popullore dhe te rrëfenjat e Mitrush Kutelit. Le te kujtojmë tregimin e tij te pare humoristik “Ha e ler, o Zoti Shenthanas” qe u botua te “Hosteni” ne vitin 1954 dhe pastaj te vëllimi “Lëkura e ujkut” me 1958. Subjekti është mbështetur ne një rrëfenjë popullore, e treguar nga gjyshi i tij, por qe shkrimtari i talentuar e ngriti atë ne art, duke i dhënë ngjyra realiste e humor origjinal.

Shkrimet e para humoristike te Naumit, përkojnë me kohen kur ai ka qene redaktor i revistës “Hosteni” prej vitit 1954 deri me 1960. Se bashku me Naumin, ne redaksinë e atëhershme te “Hostenit” kane punuar dhe Spiro Çomora, Tonin Miloti, Dionis Bubani e Odise Grillo, pena te fuqishme te humorit, një “skuadër” e dalluar profesionistësh qe mbanin mbi supe te vetmin organ disident te shtypit. Me kurajën e humoristit dhe sedrën e krijuesit, Naumi botoi ne ketë reviste tregimin humoristik “Shpikje te shpikura”, ku vinte ne loje personat qe “shpiknin” vetëm për te përfituar shpërblime, siç ishte dhe realiteti. Efekti i humorit te këtij tregimi prekte direkt orientimin politik dhe i bënte karshillëk fushatës se atëhershme te “shpikjeve e racionalizimeve”; si pasoje, Naumi u kritikua nga zëvendëskryeministri qe mbulonte sektorin e arsimit dhe te kulturës.

Naumi shton se partisë-shtet iu deshën nja tre vjet te kuptonte se te ashtuquajturat shpikje ishin thjesht spekulime për te zhvatur te holla pa merite. “Nuk ka gjë me te lehte se te gënjesh zyrtaret qe duan te gënjehen, sikurse e vërteton përvoja jone,- thotë shkrimtari. - Kush dinte te gënjente me “shkence”, gradohej edhe ministër,” - përfundon ai. Por, shpesh, shkrimet humoristike te Naumit ose te humoristeve te “Hostenit”, e kalonin lehte “vahun” e kritikave duke u përfshire nga ideja e se “qeshurës dhe e shakasë pa zarar.”

Vëllimin e pare me tregime humoristike “Lekura e ujkut” Naumi e botoi ne vitin 1958, ky vëllim është përkthyer e botuar edhe ne anglisht. Ne vitin 1966 deri 1970 shkrimtari humorist emërohet mësues ne Divjake ku shkruan komedinë “Dasme pa nuse”, e cila fshikullonte zakonet e vjetra prapanike te martesave me mblesëri. Komedia u vu ne skene ne vitin 1968 e 1969 nga Instituti i Arteve e pati sukses. Po ashtu, kjo komedi u vu ne skene nga Teatri i Vlorës për gati tre vjet me mbi 100 shfaqje. Megjithatë, zyrtaret partiake te rrethit nuk u kënaqën, ata pretendonin qe Naumi te shkruante letërsi serioze politike. Te shkruaje humor ne atë kohe e t’i zbatoje rregullat e realizmit socialist, ishte e vështirë, sidomos për Naumin qe i merrte subjektet nga realiteti, nga jeta e vërtete. “Njerëzit i tregonin ngjarjet ashtu siç kishin ndodhur, pa ditur asgjë dhe pa u merakosur cilës metode i përkisnin.

Humori naumjan ka diçka te veçante, qe nuk e gjen tek humoristet e tjerë, sepse autori nuk bazohet ne humor te imagjinuar apo te stisur. Ai i qëmton, i zgjedh dhe i analizon subjektet nga ngjarje te vërteta dhe me humorin e tij te këndshëm godet një fenomen te dukshëm duke e zgjidhur kontradiktën me natyrshmëri. Ne tregimet e Naumit nuk e gjen te ndare humorin pozitiv ose humorin negativ, siç servirej nga metoda e realizmit socialist. Kritika letrare e ka vene shpesh ne dukje këtë veçori. Prandaj ne librat e tij botuar kohëve te fundit gjejmë tregime te shkruara 30 vjet me pare, qe i kane rezistuar kohës dhe ne i shijojmë ende sot.

Me përvojën e tij te gjate tashme shkrimtari e ka krijuar “lëngun” e tij humoristik te cilin lexuesi e shijon qysh ne paragrafin e pare te çdo tregimi. Prifti e shpalos talentin e tij te holle humoristik ne portretizimin e karaktereve, me rralle ne situatat e ndera komike dhe fort me rralle ne batutën komike ne vetvete. Ndërsa Buxheli lëmon batutën, Naum Priftit batutën ia kërkon përshkrimi i karaktereve, për shembull, tek tregimi “Hapat e vogla”: “Nuk kam bere fare shkolle unë,” - tha kryetari me një krenari dhjete here me te madhe se te thosh qe pat mbaruar fakultetin. Këtu batuta vjen natyrshëm e përshtat karakterit te kryetarit te cilin Prifti e ka ndërtuar me mjeshtëri. Ndjenja e humorit përshkon jo vetëm karakteret baze, por edhe ata te rastit apo episodike. Le te përmendim me sa humor spontan autori zbulon hutimin e një polici qe ruan një nga ndërtesat kryesore te administratës se një qyteze te vogël, tek tregimi “Shoferi i autoambulancës.”

Duke ndjekur krijimtarinë humoristike te autorit Prifti ne rrjedhën e vet kohore, nuk mund te lihen pa përmendur vitet 1970 deri 1972 kur ai ka drejtuar botimin e buletinit ?Estrada? dhe ku ka dhënë një kontribut te çmuar ne përmirësimin e repertorit te estradave te vendit dhe ngritjen e nivelit artistik te shfaqjeve. Naumi kujton punën e vështire për zgjedhjen e skeçeve dhe te materialit humoristik, te cilat duhet te ishin edhe te partishme, edhe me humor te arrire, gjera qe ndonjëherë kundërshtonin njëra-tjetrën.

Si dramaturg dhe kritik i artit skenik, Prifti, me studimet dhe përvojën e tij, e pasuroi ketë zhanër, mblodhi mjaft materiale, shkroi kritika e tregime, te cilat do ta shihnin dritën e botimit shume vjet me vone. Drama e tij ?Rrethimi i bardhe? (1962), qe u cilësua e gabuar nga organet e larta te pushtetit te kohës, u be shkak qe shkrimtari te transferohej si mësues i thjeshte ne një fshat te Myzeqesë. Por edhe aty ai nuk “e humbi” humorin. Përkundrazi, shkroi komedinë “Dasmë pa nuse” dhe një numër tregimesh te mrekullueshme humoristike.

- Me përvojën e tij te gjate te tregimtarit dhe te humoristit, shkrimtari ka dhënë një kontribut te vlefshëm edhe ne fushën e tregimit humoristik për fëmije. Shume nga tregimet e vëllimit për fëmijë “Ere mali ere fushe” janë tregime humoristike ku ndërthuren e marrin jete edhe marrëdhëniet mes personazhesh jo vetëm fëmijë por edhe te rritur. Kritika letrare i ka vlerësuar këto tregime si një hap i pare ne rrugën e re qe po hapej ne tregimin për fëmijë, i cili ne atë kohe ishte ende ne një shtrat te ngushte te subjekteve.

Një arritje qe meriton lavdërim për autorin, është botimi i librit me përralla e legjenda shqiptare “Nena e Diellit”, i cili mori çmimin “Penda e argjende” për letrat shqipe te vitit 2000. “Nena e Diellit”, mund te konsiderohet si boshti rreth te cilit rrotullohet krijimtaria e hershme dhe e vonshme e Naumit. Ne kete liber autori i rindërton përrallat e legjendat e trashëguara brez pas brezi nga rrëfimtarët popullore, me stilin dhe narracionin naumjan, duke marre vlera te reja te një krijimtarie te mirëfillte, qe lexohen me endje nga te gjitha moshat. Ne librin “Nena e Diellit” disa nga legjendat, përrallat, rapsoditë dhe fabulat si “E bija e perandorit te Bizantit”, “Gicat e arte te Bunës”, “Shortari i tempullit”, “Ciganet”, rrëfenjat për kreshniket etj. përshkohen nga një humor i holle popullor, nga përdorimi me vend i ironisë, hiperbolës, sarkazmës dhe paradoksit. Nuk mungojnë as te papriturat metaforike, indet e çdo rrëfenje, te cilat e befasojnë lexuesin, qofte ky i rritur apo fëmijë.

Vlerësohet si krijimi me i mire humoristik i këtij vëllimi “Takimi i fundit me kreshniket.” Ne ciklin e kreshnikeve mjetin e humorit Naumi e përdor me mjeshtëri e me një mozaik te madh ngjyrash e figurash. Ne këtë tregim hiperbola është ne funksion te ironisë. Malësori Prenç Vuthaj gjendet papritur ne pyll, para gjigantit Muj dhe kreshnikeve te tjerë. Hiperbola e përdorur nga autori gjate shtjellimit te tregimit: madhështia trupore e kreshnikeve, oreksi i tyre etj. vjen ne kontrast me njeriun e vogël Prenç, i cili “noton” midis lojës shakatare dhe seriozitetit te situatës.

Në tregimet mistike te kreshnikeve stili dhe mjeshtëria naumjane i shtrijnë kapilaret e narracionit popullor deri ne fokusin e mendimit bashkëkohor. Tek “Nena e Diellit”, si ironia e fjalës, dhe ironia e situatave ka ne vetvete një element te kontrastit qe shkrimtari e ka përzgjedhur nga rrëfenjat popullore ose ngandonjëherë e ka imagjinuar vete duke e vendosur artistikisht ne funksion te idesë. Po te shtohet edhe gjeografia e tregimit, gjuha e pasur krahinore e cila është zgjedhur me një shije te veçante, përdorimi i metaforave, krahasimeve e hiperbolave, ky libër behet një krijim unikal. Nga këndvështrimi artistik, historik e gjuhësor ai do te zërë vend ne letërsinë shqiptare.

Qe prej vitit 1992 shkrimtari Naum Prifti ndodhet ne Amerike e vazhdon me sukses edhe krijimtarinë e tij. Një pjese te kohës e kalon ne aktivitete te ndryshme kulturore te komunitetit shqiptaro-amerikan, gjithnjë i papërtuar e i nderuar kudo. Ai shkruan vazhdimisht, përpunon, boton. Ai bën një ekspoze para te pranishmeve ne salle mbi tematiken e vëllimit me tregime humoristike qe ka çuar për botim “As Miço - as Muço.”

Duke përfunduar fjalën e tij, Naumi kapet ne befasi nga gjindja. Një torte me qirinj te ndezur e vendosur mbi një tavoline te vogël me rrota, futet ngadalë ne sallën e restorantit. Pranë ëmbëlsirës qëndrojnë zoti Anton Athanasi dhe Julika Prifti, e bija e shkrimtarit. Janë çaste prekëse dhe emocionuese për te gjithë, sidomos për Naumin. Te ftuarit përplasin duart dhe këndojnë këngën tradicionale “Happy Birthday” (Ditëlindje të lumtur). Zemra dhe dora e lodhur e shkrimtarit e meriton një nderim e respekt te tille!

Darka vazhdoi me këngë e valle nga krahinat e Shqipërisë ku, disa here u duk mes valltareve edhe zoti Anton Athanasi. I duartrokitur nga pjesëmarrësit, ai i uroi ditëlindjen shkrimtarit Naum Prifti dhe shtoi se rralle janë organizuar ne restorantin e tij te tilla ceremoni.

I urojme jete te gjate e shëndet Naumit tone, qe është një bashkëshort, baba e gjysh i lumtur, i urojme edhe suksese ne punën e tij te palodhur për te na dhënë akoma me shume vepra te reja ne te ardhmen.