MALËSI E MADHE ME HALLE TË MËDHA

Te “Hotel Rozafa” takova regjisorin e filmit artistik “Rruga e lirisë” Esat Mysliun dhe drejtorin administrativ Nikollaq Tajën. Ata kishin ardhur nga Qafë Lepusha në Shkodër, për të sjellë a për të marrë disa aktorë. Esati më pyeti nëse doja të shkoja në Qafë Lëpushë dhe të qëndroja disa ditë me grupin e tyre të xhirimit. Sipas traditës së krijuar nga Kinostudioja, sheshet e xhirimit janë të hapura për gazetarët dhe të afërmit e artistëve. E pranova ftesën pa mëdyshje, si rast ideal për të vizituar Malësinë e Madhe. Nga biseda me regjisorin mësova se subjekti i filmit trajtonte kontributin e grave gjatë luftës, deri në Kongresin e Beratit. Skenarin e ka shkruar poetesha e talentuar Natasha Lako, por përmbajtja m’u duk skematike.

S’kishte si të ishte ndryshe derisa vazhdojmë t’i planifikojmë filmat pas temave. “Na duhet një film për kufitarët,” “na duhet një film për gratë,” një për shoferët e kështu me radhë, sikur filmi do të zgjidhë të gjitha problemet që hasin gratë sot, apo sikur do t’i edukojë kufitarët të jenë më vigjilentë. Filmi “Rruga e lirisë” përkon me Kongresin e Grave që do të mbahet këtë vit në Berat, madje atje do të shfaqet për herë të parë si “dhuratë e partisë” për delegatet. Derisa artit i ngarkohen funksione që nuk i përkasin, s’ka si të lirohemi as nga konceptimet primitive, as nga skemat. Për tema të tilla konvencionale a të rekomanduara, Këshilli Artistik i ul kërkesat artistike duke parë vetëm anën utilitare, si të shlyejë një detyrim, a të plotësojë porosinë e ardhur nga lart. Lëpusha u zgjodh si mjedis natyral për të xhiruar përcjelljen e delegates malësore nga gratë dhe vajzat e Këlmendit.

“Gaz-i” i Kinostudios në dispozicion të grupit, ka të njëjtën moshë me shoferin, që po gatitej të festonte njëzetepesë vjetorin. Nuk ka shtet tjetër në botë t’i shfrytëzojë makinat kaq gjatë sa ne. Mirëmbajtja e secilës prej tyre kushton më shumë se të blihen të reja, por meqë thesari është shkundur nga valutat, ne e pranojmë këtë anomali.

Nisemi drejt veriut. Përtej Koplikut udhëtoja për herë të parë dhe peizazhi për mua ishte krejt i ri. Isha kureshtar ta shihja e ta prekja Malësinë e Madhe, zonën më të thyer malore, e ndoshta vizitoja edhe Vermoshin, pikën më të skajshme veriore në hartën e Shqipërisë. Paralel me xhadenë zgjatet traseja e hekurudhës Shkodër-Titograd, me synim që rrjeti ynë i veçuar të lidhet me Evropën. Ndryshe nga hekurudhat e tjera, këtu punojnë profesionistë me mjete të mekanizuara. Sipas llogarive, kostoja del më e ulët me punëtorë se sa me vullnetarë. E besoj plotësisht. Derisa një bulldozer kryen punën e 600 punëtorëve, ka më leverdi ekonomike të paguhet një punëtor, se sa të ushqehen 600 vullnetarë, të pajisen me rroba e mjete pune, të ndërtohen fjetoret, qendër zëri, veç personelit parazitar me rroga.

Punëtorit i duhet të përmbushë normën për efekt pagese, ndërsa vullnetarët loliteshin gjithë ditën me lopatë në dorë duke treguar barceleta, ose shullëheshin ledheve. Për hatër të emulacionit socialist dhe të frymës optimiste, në raportet ditore të aksioneve vullnetare, deklaroheshin shifra tre-katër fish më të larta se puna e kryer. Këto mashtrime i vura re në kohën e ndërtimit të hekurudhës Rrogozhinë-Fier më 1968. U bë modë; gënje të gënjejmë për të dalë të dalluar e të nderuar. Dhe ndërsa gazetat dhe propaganda mburrej me shifra tri njësish, punimet ecnin me hapin e breshkës.

Sipas planit hekurudha Shkodër-Titograd duhet të përfundojë më 1983. Ekonomia ka nevojë të ngutshme të eksportojë prodhime bujqësore, sidomos minerale për të mbuluar importet më të domosdoshme. Për shkak të ligjit që ndalon automjetet të transportojnë mallra paralel me linjën hekurudhore, minerali ngarkohet e shkarkohet katër a pesë herë nga minierat deri në portin e Durrësit. Ligji u miratua për të kursyer, por në fakt po sjell humbje kolosale dhe askush nga ekonomistët tanë nuk guxon t’u futet përllogaritjeve me kalem në dorë, nga frika se do të zemërojë udhëheqësit që kanë firmosur ligjin.

Fusha e Hotit mbuluar me aluvione zhavorri nga vërshimet e Kirit, qysh në kohët e hershme si pasojë e shkatërrimit të pyjevet, përhap trishtim me shkretinë e saj të hirtë. Ka më shumë gurë se fije bari. Kulturat bujqësore rakitike dhe të rrëgjuara vegjetojnë trishtueshëm duke premtuar korrje të varfëra. Tek-tuk dallohen blloqe me pemë frutore, mbjellë nga ferma ose nga ndonjë kultivator i apasionuar për të eksperimentuar çfarë lloji mund të përballojë mungesën e humusit. Sidoqoftë, pa ujë, asgjë s’ka për t’u rritur.

Rruga drejt Malësisë së Madhe ndahet nga xhadeja disa kilometra para Hanit të Hotit. Kjo rrugë u hap në mesin e viteve 60 dhe u quajt “dhuratë e partisë” për malësorët. Sot çdo ndërtim e çdo vepër quhet dhuratë nga partia, duke përmbysur raportet sikur ajo po e mban popullin dhe jo populli atë. Çfarë e detyroi shtetin të hapte këtë rrugë drejt alpeve? Po të lexojmë gazetat e kohës, duhet të besojmë se qëllimi ishte humanitar, t’u vihej në ndihmë fshatrave të thellë të malësisë, ndërsa në të vërtetë shtysat ishin ekonomike, sidomos shfrytëzimi i pasurive pyjore të Vermoshit dhe kërkimet gjeologjike për minerale boksiti. Sipas të dhënave statistikore, jugosllavët po nxjerrin sasira të mëdha boksiti nga minierat e Malit të Zi. Qarkullon edhe një legjendë sikur ata paskan hapur galeri e paskan hyrë kushedi sa kilometra brenda tokës sonë, duke na vjedhur mineralin e çmuar. Naivët e besojnë këtë legjendë të shpikur nga fantazistët e kohës sonë. Rrugës hasim vazhdimisht kamionë ngarkuar me trupa, ashra (degë vozash) ose dru zjarri që zbresin drejt Shkodrës, disa edhe me rimorkio pas. Në këto rrugë të ngushta me kthesa të forta, ku mezi ecin veturat, shoferët që vozitin kamionë me rimorkio, duhen çmuar për guximin e tyre.

Gazi ynë ndalon para gardhit me tela gjembaçë më se dy metra i lartë, mbi shtyllat e të cilit zbardhin izolatorët prej porcelani. Kloni, sistemi elektronik i alarmit, haset sapo shkel pragun e Malësisë së Madhe. Sapo telat preken diku, në postën kufitare tingëllon zilja e alarmit dhe kufitarët dalin me vrull të zënë shtigjet për të kapur ose vrarë atë që tenton të arratiset. Kloni u ngrit për të ndaluar hyrjet e diversantëve nga jashtë dhe arratisjet nga brenda dhe kufitarët kanë urdhër të qëllojnë pa paralajmërim këdo që guxon ta kalojë. Duket mjet i sofistikuar, veç ka një të keqe të madhe: i rraskapit kufitarët me alarme të rreme. Sapo gardhi preket nga breshkat që dalin për të kulllotur, nga lepujt që ndiqen, nga ndonjë sorrë që çlodhet mbi telat, posta alarmohet dhe ushtarët sulen më kot të kapin ata që s’janë, shkelësit e kufirit. Alarme të rreme ngjasin ditë për ditë ose edhe disa herë ditën.

Mëhalla e një katundi përfshihet brenda perimetrit të klonit. Praktikisht banorët e atyshëm mund të arratisen kur të duan, mirëpo familjet janë seleksionuar me kujdes prej Degës së Brendshme, këshillit të fshatit dhe komandës kufitare. Jeta e tyre ngarkuar me tensione dhe alarme është torturë e vërtetë. Ata janë ushtarë të përjetshëm pa uniformë, pa rrogë, pa shpërblim; ata hyjnë e dalin nga portat e klonit nën mbikëqyrjen e rojeve, sipas orarit strikt, ndërsa natën, po qe se dalin prej shtëpisë, duhet të ecin me fener të ndezur. Sa herë bie çanga e alarmit, marrin pushkën dhe rendin me vrap rrëzë kufirit. Të pajisur me pushkë gjermane “mauzer,” e mbajnë krenarisht krahqafë sa herë zbresin në pazarin e Shkodrës, sadoqë atje nuk u duhet hiç, veç për t’u mburrur e për t’i treguar gjithkujt se janë të besuarit e partisë.

Dyert e klonit në mënyrë figurative quhen “Porta e Kelmendit,” një portë e trishtuar me tela gjëmbi, si kamp përqëndrimi. Aty mbaron edhe asfalti. Më tej rruga çan mes lëndinave dhe prozhmeve, dimrit me baltë verës me pluhur. Rojet e kufirit verifikojnë lejë-hyrjet tona për të parë nëse korrespondojnë me letrat e njoftimit, pastaj hapin zgarën e derës prej hekuri. Kam mbresën sikur hapen portat e një kështjelle të lashtë, që nuk duket kurrkund, por ngjan sikur do të na përpijë. Kontrolli qenka bërë më i rreptë, qëkurse dy djem të rinj nga Shkodra tentuan të kalonin kufirin natën para disa javësh. I qëlluan dhe i vranë të dy sapo i diktuan brënda perimetrit të klonit. Njëri prej tyre nëntëmbëdhjetë vjeçar, ishte djali i një oficeri të Degës së Punëve të Brendshme në Shkodër.

Ngjarja tronditi autoritetet e Shkodrës, se zakonisht fëmijët e sigurimsave ndjekin gjurmët e etërve. Sidoqoftë humbja e djalit qe tragjedi për familjen, veç pasojave të tjera. Oficerin do ta çmobilizojnë duke dyshuar se djalin mund ta ketë dërguar vetë, për të krijuar lidhje me ndonjë agjenturë të huaj. Ka shumë të ngjarë ta internojnë familisht në ndonjë fshat të jugut. Ai nuk mund të jetë më efektiv i organeve të diktaturës; vëllezërit dhe motrat e të vrarit nuk do të kenë bursa, as të drejta studimi, atyre u duhet të mësojnë ndonjë zanat dhe të ulin kokën. Babai nuk e qan dot djalin edhe pse i dhimbset, madje edhe po të thotë se e urren, nuk e beson njeri, ose do t’ia marrin për hipokrizi. Rasti i arratisjes së djalit të një punonjësi të organeve të diktaturës tregon se shoqëria jonë ka filluar të gërryhet nga brenda në qelizat më kritike. Tani diktatura po kthehet si bumerang kundër atyre që i shërbejnë. Pyes veten a bëhen më të ndërgjegjshëm për realitetin tonë oficerët e sigurimit, këto çomage në duart e diktaturës, pasi e pësojnë vetë?

Kufiri i mbyllur është sot lubia mitologjike që ushqehet me jetë njerëzish, kryesisht me jetët e brezit më të ri. Te një pjesë e të rinjve arratisjet nxiten nga idea e gabuar e idealizimit të jetës së botës perëndimore, që merr për të vërteta reklamat e televizionit, apo skenëza të ‘ambalazhuara’ si reklama. Mënyra më efikase që të mos ndodhin tragjedi të tilla familjare dhe humbje jetësh, do të ishte organizimi i vizitave turistike jashtë shtetit. Në këtë kohë duket krejt e pakonceptueshme që njeriu të shkojë me kursimet e veta një javë turist, ashtu sikurse vijnë të huajt këtu. Pengesa më e madhe nuk është sigurimi i valutës së huaj, por thyerja e koncepteve dhe paragjykimeve të trashëguara. Nuk e di a ka ndonjë popull në botë veç nesh, të festojë me darka e ziafete nisjen e një pjesëtari të familjes për çfardo shërbimi jashtë shtetit?

Arrijmë te Leqet e Hotit. Çlodhemi e ndërkohë soditim panoramën. Xhadeja shkon zigzag faqes së malit si “Z” e gjatë e përngjitur. Duket se traseja ka ndjekur rrugën e mushkave ndër këto shkrepa malesh që kufizojnë horizontin frikshëm. Pak qiell e më pak tokë. Poshtë nesh, mes brigjeve shkëmbore, gjarpëron lumi Cem duke lëpirë pragjet e shtratit. Në shpatin kundrejt duket posta jonë kufitare, ara të mbjella me misër dhe duhan. Dikush më tregon një shtëpi të gjatë si vagon, të cilën vija kufitare e ka prerë në mes, çka më kujton filmin komik me Fernandelin dhe Totonë. Filmi i tyre ishte pjellë e fantazisë, kurse këtu është dramë. Vëllezërit e pjesës veriore janë nënshtetas jugosllavë me kombësi shqiptare, ndërsa dy të anës jugore nënshtetas shqiptarë me kombësi shqiptare. Te shtëpia e tyre nuk e kishin shtrirë rrjetin elektrik, nga dyshimi se do të përfitonin rrymë falas shqiptarët përtej kufirit. Për mendimin tim, ajo shtëpi duhej elektrifikuar e para, që vëllezërit shqiptarë të Malit të Zi të krenoheshin me atdheun amë. Më tej dy vila verore, pronarët e të cilave thuhej se ishin oficerë madhorë të ushtrisë jugosllave. Matanë kufirit shihen vetëm ara të mbjella me jonxhë, mbasi ajo kulturë qenka përjashtuar nga taksat. Kjo tregon se problemi i bukës andej është zgjidhur me kohë dhe ka të ngjarë që jonxha të kushtojë më shtrenjtë se gruri.

Tamara mbushur me gurgullima e zhaurima ujërash, në një luginë të gjelbëruar, rrethuar me male, ngjan si amfiteatër. Nga i ka mbetur ky emër kaq i bukur? Nga ndonjë hyjni sllave apo nga ndonjë gospodaricë që ka sunduar krahinën? Ura e Tamarës me hark gurësh ka finesë dhe elegancë ndërtimi, sa pa dashur admiron mjeshtërit që krijuan një mrekulli të tillë prej gurit. Sa njerëz kanë kaluar mbi këtë urë, sa drama mbart ajo mbi shpinën e saj? Malësorit i duheshin dy ditë për të shpënë një barrë dru në Shkodër dhe po aq për të sjellë një barrë kripë në shtëpi. Katër ditë rrugë mes honeve e shtigjeve të ngushta. Rruga automobilistike e shkurtoi kohën dhe lodhjen. Tamara, qendra e kooperativës së bashkuar përmbledh Selcën, Gropën, Lepushën, Nikçin, Vuklin dhe Brojën. Për shkak të mjegullës që bie shpesh mbi luginë, grurin e djeg vrugu, ndërsa patatet dhe misri rriten kudo. Në Tamarë, nga klima e butë dhe rrymat e ngrohta të detit që vijnë nëpërmjet grykës së lumit, fiqtë u rritkan për bukuri. Vazhdojmë t’i ngjitemi malit dhe së fundi arrijmë në Qafë Lëpushë, pranë masivit të hirtë të Bjeshkëve të Namuna. Megjithëse jemi në fund të korrikut, kumbullat donin edhe një muaj të piqeshin. Pasuria më e çmuar e Vermoshit, kumbullat, përdoren për raki, oshaf dhe si fruta. Lavdëronin veçanërisht një lloj kumbulle të zezë, gjatoshe të cilat në jug i quajnë dhamashqina, kurse gjetkë kumbulla italiane.

NDALOHEN DERRAT. Malësinë e Madhe e kishte pezmatuar urdhëresa qeveritare që ndalon mbajtjen e derrave. Atje çdo familje mbante së paku një thi, të cilin e blinin gic dhe e thernin për Kërshëndelle, kur arrinte peshën e gjallë 80-100 kilogram, duke siguruar mishin dhe yndyrën për dimrin e gjatë. Prej njëzet vitesh e tëhu të gjitha ligjet, udhëzimet, apo urdhëresat e qeverisë kanë karakter shtrëngues, kufizues, ndalues. Ku po vemi kështu? Arsyetimi se gjasme fshatarët i ushqenin derrat me prodhimet që përvetësonin nga parcelat e kooperativës, është qesharak, në mos pa logjikë. “Vërtet andej nga fushat banin dam, po këtej nga ne jo, se i mbanim pranë shtëpiavet, ” më tha një malësor. Asnjë prej tyre nuk e miraton urdhërin, apo udhëzimin, e megjithatë detyrohen ta zbatojnë. Le ta besojmë për një çast se derrat dëmtojnë pasurinë kolektive. Po kooperativa a nuk është pronë e tyre? Si pasojë e ligjit, tani do të kemi derra “ilegalë.” Mjerë ai derr që do të kapet i fshehur dhe lumëziu pronar ç’do të pësojë. Mirëpo e vlen të pyesim, a mund t’i furnizojë kooperativa me mish anëtarët e saj, a nuk do t’i duhet shtetit të importojë më shumë vaj për të kompensuar qindra ton dhjamë që siguronte secili fshatar? Atëherë ku qenka përfitimi? Ne jetojmë në një kohë të çuditshme, kur qeveritarët duan të gënjehen me shkencë, prandaj ndodh të gradohen ministra ekonomistët që gënjejnë më shumë.

Pranë Lepushës ndodhet një pikë gjeologjike me disa fjetore, zyra, mencë dhe klub. Pyeta një malësor si e kalonin dimrin dhe a binte shumë dëborë. “Shumë,” tha ai duke ngritur dorën mbi kokën e vet. “Afërsisht sa?” e pyeta sërish. “Tre, katër metra,” tha pa ngurimin më të vogël. Mirëpo meqë unë jam lindur e rritur në një vend malor, ku rreshjet e dëborës vazhdojnë pesë muaj në vit, replikova me të qeshur: “Atëherë ju gjithë dimrin ecni mbi kulmet e barakave dhe të shtëpive, apo jo?” Atij nuk i pëlqeu shakaja ime, por nuk pranoi ta ulte nivelin. Ekzagjerizmi ka tradita të lashta në malësi, çka lehtazi vihet re edhe në bisedat e rëndomta. Në folklor shembull të shkëlqyer kemi eposin e Kreshnikëve, ku përmasat gargantueske dhe ekzgjerizmat meritojnë studim të veçantë. Leshi në gjoksin e Mujit, “pyll me dushqe ku mund të fshihet lepuri me gjithë veshë,” gashtallat (kupat) e gjurit të tij “dy kunguj të mëdhenj,” xhungat në ballë “kodra malesh,” sytë sa “një pjatë,” etj. Besoj se këta shembuj mjaftojnë për të ilustruar mendimin.

TRADITAT. Regjisori Esat Mysliu shprehu dëshirën të blinte një kostum tradicional burrash për rekuizitën e Kinostudios. Shkuam së bashku te pronari që zotëronte atë veshje të rrallë. Kostumi ishte vërtet i bukur, mirëpo çmimi prej 25.000 mijë lekësh të vjetra Esatit iu duk tepër i lartë, prandaj e la aty ku ishte. Në malësi veshjet po rrallohen me shpejtësi, për shkak se tradita e do që meshkujt të varrosen me rrobat më të shtrenjta, më të mira. Kostumet tradicionale prej vitesh po i ha dheu, kurse të reja nuk qepen më, madje nuk ka as mjeshtër terzinj.

Për të fituar mjedise banimi, kullat e Malësisë përdorin edhe hapësirat e hatullave. Pullazet i kanë me dërrasa, mbasi ato e lëshojnë dëborën shpejt. Disa çati ishin me baxha, ndërsa tek kallkanet, (faqet ballore) dalloheshin dritare të rrumbullakta si obllo. Dhomat e shtëpiave, apo “odat,” sikurse i quajnë ata, janë të mëdha. Sipas traditës ato shërbenin edhe si vend tubimesh e bisedimesh për burrat. Ndër pajisjet e kullave tani vërehen krevate, dysheqe, jorgane, karrige, madje edhe divanleto. Nëpër mure shiheshin dollapë tradicionalë, sergjenë për sahanët e pjatat, kuti druri për lugët e pirunjtë. Dhomat me tavan e ruajnë mjaft mirë ngrohtësinë. Te një kullë soditëm një tavan druri me gdhendje artistike, çka dëshmon se të bukurën e duan kudo. Shqiponja e stilizuar dhe palloi ishin figurat më të preferuara te qilimat. Rrallë herë viheshin re edhe huazime etnografike, si për shembull dreri brilopatë, gjuetari me shigjetë. Edhe pse dyshekët kanë zëvendësuar tërësisht shtrojet me fier, jastëkët kërcurin prej druri, ose “jastëkun e nuses,” sikurse e quanin në mënyrë eufemike, varfëria ndihej kudo. Postiqet qenë të rralla, kurse televizorët sapo kanë filluar të hyjnë.

LUFTË KLASASH PËR NJË FSHESË. Me ndërgjegje të qetë pohoj se nuk po u shtoj kurrgjë atyre që pashë vetë, apo dëgjova prej shokëve të mi. Një pjesë e grupit të Kinostudios u strehua në fjetoret e gjeologjisë, ndërsa një pjesë tjetër te një ndërtesë e boshatisur, e cila nga jashtë dukej si vilë. Me dy kate, katër dhoma, dy korridore dhe një banjë ishte ideale për një familje. Drejtori administratv i filmit, Nikollaq Taja, pajtoi pastruesen e pikës gjeologjike për të fshirë dhomat dhe për të larë banjën. Gruaja çalonte pak kur ecte, por punët i kryente me kujdes dhe merak, madje edhe jashtë orarit. Shpesh merrte me vete edhe vajzën e saj, nxënëse në shkollën tetëvjeçare, për ta ndihmuar. Çdo gjë kaloi qetë, derisa u muar vesh se Kinostudioja paguante për pastrimin e godinës. Për t’i rrëmbyer fshesën dhe kovën pastrueses fatkeqe, u përdor lufta e klasave. Brigadieri i Lepushës i tha Drejtorit të filmit se nuk mund t’i besohej detyra e pastrueses një gruaje me burrin në burg, një të deklasuare. Esat Mysliu dhe Nikollaq Taja u habitën nga denoncimi, se zakonisht për punë të rëndomta nuk duhej garanci politike. Si e pa që argumenti i tij, nuk u pëfill, brigadieri i sulmoi nga krahu tjetër, duke thënë se pastruesja ishte futur në punë pa lejën e këshillit të fshatit(!) gjë që binte në kundërshtim me udhëzimet, prandaj duhej zëvendësuar, etj. etj.,

Pas dy ditësh brigadieri solli shkresën nga Këshilli i fshatit me emrin e pastrueses së re. Po atë ditë u muar vesh se ajo ishte e shoqja e brigadierit. Pse të rropatej parcelave të kooperativës për 30 lekë të vjetra për ditë pune, kur aty merrte 75 lekë pa u zoritur? Vazhduan edhe allishverishe të tjera. Brigadierin e shpërblyen me katër a pesë ditë-pune për mundimin që hoqi, duke rekomanduar figurante me biografi të pastër. Ditën që grupi do të largohej, brigadieri lajmëroi artistët se mund të blinin patate me çmim të lirë drejt nga magazina. Aktorët, pasi peshonin patatet në plastinkë, i paguanin magazinierit kundërvleftën, ndërsa shefat, me një gjest të brigadierit, i morën falas thasët me patate. Ata u treguan bujarë me paratë e shtetit, ndërsa ai i shpërbleu me mallin e kooperativës. Pa dyshim katër pesë kuintalë patate nuk ngrehin ndonjë peshë për sektorin e Lepushës, po se mos janë vetëm këto që ikin në rrugë dhuratash? Prona e grupit sot shpërdorohet nga ata që janë zgjedhur ta mbrojnë e ta drejtojnë. Kryetarët e kooperativave u dërgojnë bulmet, fruta, mish, lesh, sidomos lesh, sepse kushton shtrenjtë dhe mezi gjendet autoriteteve lokale, ministrave, gjeneralëve, madje dhe anëtarëve të Byrosë Politike. Asnjë burrë shteti deri tani nuk i ka kthyer mbrapsht “dhuratat” që i venë me mënyra e rrugë të ndryshme. “Djemtë e popullit” pranojnë çdo mall që u vjen nga “populli.” A mund të mos i lejojnë të shprehin dashurinë e tyre me dhurata?

“Në fillim nuk po na afrohej askush dhe na zuri frika se nuk do të gjenim asnjë figurant. Të gjithë na e dridhnin, se e pandehnin punë vullnetare,” më tregon Esati. “Sapo morën vesh që figurantët paguheshin sa dy norma të plota në kooperativë, filloi përzgjedhja klasore. Të vinin ata që e meritonin, jo sidokudo. Na duheshin disa vajza sa për dekor dhe natyrisht i donim të reja dhe të pamshme, mirëpo zgjedhjen e bënte shefi i sektorit me sekretarin e partisë në bazë të kritereve biografike. Kulmi qe kur po xhironim një skenë duke patur sfond një pjesë të fshatit Lepushë. Panoramëm e kishte zgjedhur operatori për merak. Dukeshin livadhet e gjelbër, kodrat me pyje anës, nja dy kulla dhe tej Bjeshkët e Namuna. Vjen me vrap sekretari i partisë dhe i tërheq vërejtjen operatorit se po fotografonte shtëpinë e një të arratisuri. Qe e kotë t’i shpjegonim se planin e parë e zinin aktorët dhe shtëpia as që do të binte në sy. U detyruam ta ndërronim këndin, se përndryshe do të na akuzonin se po përkrahnim armikun e klasës.”

Në grupin e figurantëve bën pjesë edhe një nga djemtë e Kolë Marash Pepës, më i moshuari ndër ta, rreth të gjashtëdhjetave, i gjatë, i shëndetshëm, me lëkurën bardhekuq, i veshur me çakçirë të rinj, me brez të gjerë, me silah, shami me lule rreth qafës, me qeleshe të bardhë mbi krye dhe me …a mund ta gjeni? Revole! Po, besa, me një alltije turke në brez. Gjithë ditën mrizonte pranë grupit të xhirimit duke treguar historira, ngrihu këtu e ulu atje, kthehu në një krah e pastaj në tjetrin, fut e nxirr koburen nga brezi, merr shenjë trungjet e pishave, hiqe gishtëzën e shkrap e shkrup në të thatë, se fishekë për të s’ka kurrkund. Revolja qe sendi më i çmuar në atë trup, madje dukej se ai ekzistonte për të. Krenohej se revolen gjasme ia kishte falur Kolës udhëheqësi me dorën e vet. Me gjithë respektin që kemi për të atin dhe birin e tij, nuk dukej si revole e falur, por si relike e mbetur nga shekulli i kaluar. A mund t’i falte udhëheqësi një revole për të cilën nuk gjendeshin fishekë, sikur të rrihje dheun me pëllëmbë? Sidoqoftë ai e gjeti një mënyrë për t’ia rritur vlerën revolen dhe vetes. Kolë Marashit i atribuohet thënia e stërpërsëritur: “shqiptarin s’e ka qitur nana nga barku, po huta nga çarku.”

Bjeshkët janë të pasura me mite, legjenda, rapsodi e përralla. Duket se vetmia e izolimit në dimër, i shtynte njerëzit ta mbushnin boshllëkun me qenie të hajthme dhe eterike si shtojzovallet, apo me gjigandë si kreshnikët e eposit. Të dyja botët shprehin fantazinë e malësorit për femrën dhe forcën fizike. Në shtypin e paraluftës kam lexuar shkrimin e një studiuesi folklori i cili kishte takuar një malësor që betohej se kishte parë në bjeshkë shtojzovalle duke vallzuar në dritën e hënës. Mitomanë ka patur në çdo kohë. Te rrëfimet e pinjollit të Pepajve vendin kryesor e zinte gnoseologjia e fisit, trimëria e të parëve që nga kohët më të hershme deri në ditët e sotme. Po e riprodhoj një prej tyre. “Në kohën e luftës, baba im strehoi nja 7 a 8 partizanë, midis tyre edhe një a dy të plagosur.” (Kohën dhe vendin ku qenë plagosur, nuk e tha.) “Kapidani e mori vesh prej spiunëve të tij dhe erdhi menjëherë te kulla jonë. Ai i kërkoi babës, zotit të shtëpisë, t’ia dorëzonte partizanët. Kola, megjithëse çalonte pak, arriti ta kapte pushkën, (ku ndodhej pushka dhe pse e pengonte këmba nuk u tha) dhe vrik i qe përgjegjur Kapidanit se pa u derdhur gjaku i tij dhe i robve të shtëpisë, nuk i dorëzonte partizanët. Kapidani u kthye mbrapsht tok me mercenarët që kishte marrë pas, pasi e kërcënoi se do të hakmerrej.”

Ky episod tipik si qindra të tjerë të “ndorjes, ” se miku nuk dorëzohet, as nuk pritet në besë, bazohet te ngjarje që kanë ndodhur vërtet diku gjetkë, ndërsa tani transplantohen sipas qejfit për të ngritur lart vlerat patriotike të familjes. Episode të tilla dëgjohen në çdo odë e në çdo klub. Ndërkohë që revolja turke kalonte dorë më dorë, i zoti komentonte cilësitë e saj. “Vallahi, kjo asht ma e mirë se pushka, se të shkep deri në njëmijë metra!” Dhe nuk përtonte të ngrihej nga vendi për të treguar me thoin e vogël shkallën e metrave në shqekëz. E mbante veten si përfaqësues i Kelmendit dhe si familje e lidhur qysh në fillim me lëvizjen, mirëpo kur e pyeta a qe anëtar partie, i dredhoi përgjigjes. Megjithatë e vërteta dilte nga ndonjë frazë e thënë kalimthi gjatë bisedës, si p.sh. “kur hyri partia në dyzetepesën…” Vdiste të dilte në fotografi me ngjyra, hipur në kalë me pushkë në krah dhe revole në brez, me silah e me qeleshe, me çakçirët e rinj dhe këpucët e zeza futur në mamuze, që t’ia dërgonte Enver Hoxhës, sikurse i shprehej regjisorit. Nuk e di nëse shpresonte të çmoheshin meritat e tij prej fotografisë, apo donte t’i tregonte udhëheqësit ç’fatosa kishte malësia. Se ç’legjendë do të thurte rreth fotografisë kur të kthehej në fshat, mbetej të zbulohej nga ndonjë folklorist amator në vitet e mëvonshme. Qe një lavdakot i thekur, fodullëku i të cilit nuk pajtohej aspak me gjendjen ekonomike.

Isha dëshmitar i një skene që e bëri copë e grimë burrninë e tij. E thërriti pagatori të firmoste fletën e shpërblimit në të holla. I tha se po i jepte një 25 lekëshe e një 10 lekshe të re dhe ai duhesh t’i kthente 5 lekë që të shlyhej llogaria. Pinjolli i Marashëve e futi dorën në xhep sikur po rrekej të prekte me gishtrinj të thyerat, pastaj, sa për të ruajtur burrninë, tha se nuk i ndodheshin aq të shkoqura. “E rregullojmë ndryshe,” i tha pagatori. “Unë po të jap një 25 dhe dy 3 tre lekshe. Më kthe një lek dhe qe ku i ke të hollat e tua.” Ai futi dorën sërish në xhep për të nxjerrë gjasme të hollat, mirëpo xhepi nuk iu përgjegj. I ndodhur ngushtë, duke u përskuqur deklaroi të vërtetën: “Vallahi, kurrnji lek nuk e kam!” Me mustakët sa një bisht dashi, me gjithë atë alltie në brez dhe pa një kokër leku në xhep. Papritur më erdhi keq që burrnia e tij u shkërmoq aq keq. Nuk kanë faj për varfërinë e tyre… Fajin e ka tjetër kush. Mjaft malësorë vinin te pagatori dhe bëheshin qesharakë me pretendimet e tyre se ishin aktivizuar më shumë nga sa shkruhej në regjistër.

Për 150 lekë të vjetra e linin krejt mënjanë krenarinë, ndershmërinë dhe sinqeritetin. Më keq akoma kur rropateshin të zhvatnin të holla kot, si rasti i kuzhinieres. Ajo nuk u drojt të kërkonte shpërblim për vete dhe për të shoqin, për ato dy-tre ditë që inspektori i shëndetësisë e bllokoi mencën e punëtorëve si antihigjienike dhe grupi u detyrua të hante te menca e kooperativës. “Po a nuk pagoi sikush me para në dorë ushqimin që konsumoi?” e pyeti Drejtori. Ajo s’donte të dëgjonte nga ai vesh dhe pretendonte se kishte gatuar më shumë se ditëve të tjera, për shkak të grupit. “Njeriun e ri,” për të cilin flitet aq shumë nëpër tribunat tona, nuk po e hasim asgjëkundi, as në zonat më të thella. Nuk do ta harroj pikëllimin e P. Pepës kur zbriti prej atobusit në Tamarë për t’u kthyer në fshatin e tij. Ditët më të lumtura të jetës së tij, kur paguhej për llogot trimërore, mbaruan, ndaj mbeti si jetim në rrugë duke shikuar me përmallim grupin që po largohej. Ndërsa autobusi u nis, dikush i tha me shaka se do t’u duheshin disa figurantë në Shkodër dhe atij i shkreptinë sytë nga gëzimi, sa qe gati të na ndiqte pas në këmbë.

SKRAPATUSHA. Për të hyrë në Vërmosh duhet kaluar edhe një klon tjetër, një postbllok i ruajtur nga ushtarët e kufirit. Këtu kontrolli është më i rreptë për shkak të afërsisë së kufirit. Vija që ndan dy shtetet, më sakt vija që përgjysmon krahinën shqiptare të Plavë-Gucisë, shihet vetëm në hartë, në tokë s’ka asnjë shenjë; mali është mal dhe lumi lumë. Më të djathtë na tregojnë një mal me shkrepa e pak rudina, tek-tuk i veshur, nga maja e të cilit duket Gucija. Dy kufitarë të rinj, njëri nga Korça tjetri nga Fieri na ftojnë të ngjitemi në postën verore, te piramida Nr. 9 a ndoshta 10, për të soditur panoramën matanë. Në asnjë vend kufitar nuk kam patur ftesë kaq bujare dhe të sinqertë. Më pëlqeu ideja të soditja Gucinë. Të nesërmen qe e diel dhe isha i përgatitur shpirtërisht t’i ngjitesha malit dy a tri orë në këmbë, mirëpo shoku im ia përtonte, tha se i dolën disa punë të papritura dhe ftesa mbeti e pakonsumuar. Gjithsesi ushtarët e meritojnë falënderimin për mirëbesimin që rrëfyen ndaj nesh.

Shkuam deri në Skrapatushë, pika më veriore e Vermoshit, gjasme për “kërkim vendesh xhirimi,” sikurse e shënuam për justikim në fletë-shërbim, edhe pse këtej nuk ka kontroll rrugor. Skrapatusha, me disa baraka mes një lëndine të gjelbër, në anë të pyllit, qe e bukur në vetminë e saj, si sektor pyjor. Tej duken shkëmbenjtë e hirtë të maleve të zhveshur, gjithmonë të kredhur në mejtime enigmatike. Nuk e di pse, por njeriut në këto anë i lind vetvetiu dëshira për të zoomorfizuar çdo gjë. Malet e hirtë po më duken si qenie të gjalla që kanë rënë në mendime. Te menca e sharrëtarëve provova një gjellë karakteristike të krahinës. I thonë “dra ” me theks hundor, përndryshe mbeturina gjalpi gatuar me miell misri, një mëmëligë e lyrshme që hahej mirë me bukë e që mund të përdorej edhe si meze.

SHKOLLA FILLORE E LEPUSHËS, një ndërtesë e ulët, shkatarraqe, duket si kërpudhë e mbirë mes misrave, a si papafingo e lëshuar përtokë. Pajisjet tepër të vobegta. O tempull i dijes, në ç’duar kujdestarësh ke rënë! Deri më 30 gusht, sa qëndroi grupi i xhirimit, asnjë arsimtar nuk u duk nga ndonjë anë e horizontit. Mund të vijnë edhe pas 1 shtatorit. S’kanë pse t’ia kenë frikën Seksionit të arsimit të Shkodrës se mund t’i transferojë më larg. Edhe sikur të dojë, nuk mund t’i transferojë në Pejë, ose në Plavë-Guci. Po mund t’i pushojë nga puna për mosparaqitje në detyrë. Mundet. Mirëpo ku të gjejë arsimtarë për t’i zëvendësuar? Kush vjen në këto zona të largëta mes malesh me dëshirën e tij? Edhe po t’i lirojë nga detyra, ata gjithsesi do ta gjejnë ndonjë punë afër qytetit. Brezi i sotshëm nuk e ka dashurinë e mësuesve të rilindjes dhe pavarësisë, të cilët shkonin kudo nga pasioni të përhapnin dritën e dijes. Mendja më shkon te priftërinjtë katolikë që jetonin në këto zona të thella, mes një populli në gjendje të mjerueshme ekonomike. Pas studimeve në shkollat teologjike të qyteteve evropiane, ata i përshtateshin mjedisit nga përkushtimi për misionin e tyre fetar. Kohën e lirë ia kushtonin studimeve për folklorin, legjendat, gjuhën, këngët, ligjet popullore, traditat. Me studimet e tyre fretërit e pasuruan kulturën shqiptare në shumë fusha.

Shkolla 8 vjeçare mbahej më mirë. Flitej se sivjet do të fillonte ndërtimi i një shkolle të re. U dhëntë Zeusi mendjen e mirë ta ndërtojnë së mbari, me të gjitha mjediset që të mos lindë problemi pas një a dy vitesh t’i shtohen “xhepa” anës.

XHUBLETA. Dijetari Ramadan Sokoli, i apasionuar pas antikitetit, veglave muzikore dhe veshjes, ka shprehur mendimin se xhubleta e ka origjinën nga koha ilire, çka e vërtetojnë figurat e një stele varri ku dukeshin dy gra të veshura me rroba të tilla. Kjo qe dëshmi konkrete e lashtësisë së saj mijëvjeçare, të cilën s’mund ta kundërshtojnë as më skeptikët. Si ka mundur të jetojë kaq gjatë xhubleta, pse nuk pësoi ndryshime, pse nuk u la mënjanë si shumë modele të tjera? Sekreti zbulohet me deduksion. Xhubleta i përgjigjej shijes estetike të arbërit për femrën. Xhubleta e rëndë, madhështore, impozante në përmasat e saj, qëndron e derdhur në trupin e femrës duke e treguar të bëshme, robuste (dërdënge), të fuqishme. E shëndetshme dhe e bukur qenë identike për konceptin e shqiptarit.

Femra e fortë kryen çfardo punë dhe lind një tog fëmijësh. Xhubleta ka vetinë e rrallë ta tregojë edhe vajzën më të hajthme të mbushur e të plotë, vithegjerë, këmbë shtyllë dhe trupdrejtë. Pafkat e sermajta, arturinat, zinxhirët, rruazat në gjoks, së bashku me petinaturën e veçantë, shamia me lule, ndihmojnë evidentimin e hijeshisë femërore. Dimri ishte stinë ideale për ëndje, thurje, tjerrje, qëndisjesh të imta e zbukurime veshjesh. Ja pse xhubleta u ruajt më se 2000 vjet. Ndërsa tani më vjen keq që xhubletat po rrallohen dhe mjeshtëria po humbet. Importi ynë nuk i ushqen traditat e vyera të identitetit tonë kombëtar, nuk sjell disa gjëra të domosdoshme si temina, xhixha, kuvaristra me ngjyra dhe bojra që nuk kushtojnë më shumë se një tub çeliku. Tradita po jep grahmat e fundit para syve tanë indiferentë dhe pas një çerek shekulli do të jenë të rralla gratë që do të dijnë të sajojnë një xhubletë.

PRENG CALI KUJTOHET PREJ TYRE. Emrin e krahinës së Këlmendit e dëgjova për herë të parë nga fundi i vitit 1946, sapo u ngrit posta e kufirit në fshatit tim. Shumica e kufitarëve ishin kelmendas që kryenin shërbimin ushtarak. Djem shtatlartë, përgjithësisht bjondë, ose qëlluan të tillë se këtu nuk po i ndesh më ato tipare antropologjike. Ushtarët delnin te sheshi i shkollës, hidhnin duart te supet e njëri tjterit dhe këndonin duke vallzuar. Te një valle e këduar përmendej emri i Preng Calit.

Ku i ke ngritun çadrat, o
O Preng Cali,

Teksti dëftente se partizanët e kishin rrethuar çetën e tij, shpartalluar dhe atë e kishin lidhur “porsi dru.” Më vonë u cilësua reaksionar dhe u la në harresë. Këtu te vendlindja e tij, përditë dëgjohen episode a histori të ndryshme për të. Vendasit flasin me respekt për veprimtarinë e Preng Calit që mbrojti trojet shqiptare me zgjuarësi dhe pushkë kundër pretendimeve malazeze gjatë luftrave ballkanike dhe më vonë. Në sytë e tyre ai është hero dhe njëkohësisht patriot. Flitet se ai e shpëtoi Vermoshin nga aneksimi malazes më 1924, kur çështja diskutohej në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë. Sllavët e kanë dinakërinë në genet e tyre, madje shumë shkrimtarë rusë e numërojnë si virtyt, krenohen me të. Prenga i shpërbleu me të njëjtën monedhë. Ai nuk u tut të bënte be të rremë për një kullotë ndaj së cilës kishin pretendime të dy palët dhe pasi u betua, shtoi: “Kush bën be të rreme, Zoti e dënoftë!” Pastaj duke iu afruar malaziasit buzë një honi, e pengoi duke i vënë stërkëmbësh dhe ai u rrokullis në hon. U hap fjala se malaziasi e pësoi nga beja e rremë.

Këtë veprim të bajraktarit e admironin të gjithë. Mirëpo a ka ngjarë vërtet kështu? Në këto mjedise gjithmonë fantazia plekset me realitetin, legjenda me historinë dhe personave u përngjiten episode të pangjara, ose që u kanë ndodhur të tjerëve, prandaj rezervohemi ta marrim si fakt. Rrëfimet për Preng Calin dhe bëmat e tij njiheshin edhe nga brezi i ri, po ndërkohë ata e dinin se partia e konsideronte armik, prandaj gjenin njëlloj kompromisi. Sipas tyre, Prenga e kishte prishur në fund, si lopa që përmbys me shqelm vedrën e qumështit pas mjeljes. Preng Cali organizoi dhe udhëhoqi kryengritjen e Malësisë së Madhe më 1945, me synimin të shtinte në dorë Shkodrën dhe të rrëzonte regjimin komunist. Batalioni partizan që tentoi të hynte në grykat e Këlmendit, hasi rezistencë të ashpër, pësoi humbje të rënda dhe u detyrua të zbythej. Shumë kufoma partizanësh notonin të zhveshura në lumin Cem ato ditë.

Pas disa ditësh, Këlmendi u sulmua nga tre drejtime të ndryshme dhe kryengritësit me Preng Calin u shpartalluan. Përmendet egërsia mizore e një komandant batalioni me emrin Baba, i cili kontrolloi një për një robërit e zënë dhe atyre që u gjeti rroba, xhaketa, këpucë apo armë të partizanëve, i urdhëroi të dilnin mënjanë dhe pastaj i theri me thikë duke u prerë gërmazin. Kufomat i hodhi në lumë. Skena makabre nuk u pëlqeu as partizanëve, as Shtabit. Sa vajti në Shkodër komandantin e transferuan, ose e çmobilizuan dhe më nuk u dëgjua për të. Ky variant qarkullonte aty, po mund të qe edhe propagandë komuniste për të zbutur zemërimin ndaj terrorit të kuq. Një burrë rreth të pesëdhjetave na rrëfen se ai së bashku me vëllain ishin gati t’i përgjigjeshin kushtrimit të Preng Calit, por babai i tyre nuk i lejoi. “Po qe se ka ardhur i huaji te portat tona, e keni bekimin tim, po qe se shkoni të luftoni kundër shqiptarëve, paçi veten tuaj në qafë!” u kishte thënë. Me ato fjalë babai ua kishte shpëtuar nderin dhe jetën.

SI KRIJOHEN LEGJENDAT? Një fill si lindin legjendat dhe si merr rrugë përhapja e tyre, e mësova prej Kolë Dragës në Lepushë të Malësisë së Madhe. Ngjarjen na e rrëfeu vetë. Bjeshkët e Namuna këtu janë aq afër sa preken me dorë; kepi jugor i vargmalit vjen deri afër Lepushës dhe sfondi gri bën kontrast të fortë me gjelbërimin e thellë të bjeshkëve në anët e tjera të horizontit, ndërsa ana veriore e tij arrin afër Pejës. Pse quhen bjeshkët “të namuna,” si u ka mbetur ky emër, a kishte ndonjë legjendë për to? Një paradite të bukur vjeshte, ndërsa po rrinim në oborrin e një kulle duke pritur të niste xhirimi, pyeta disa vendas nga rridhte ky emër. Kola u la radhë të rinjve, por asnjë prej tyre nuk e dinte prejardhjen e toponimit. “Atëherë po ua rrëfej unë ashtu si e di. Thuhet se në kohët e lashta ite pasë martue ni burrë plak me ni cucë të re. E kjo nusja e re kur po kalonte shtegut të malit, tha: ‘o si nuk u ndodh ni kafshë a zog, ni pemë a çufërr ndër këto bjeshkë! O si nuk u ndodh ni gjuetar që ta vriste plakun e të më mirrte mue!’ Ni gjuetar ite ndollun aty e kite pas qillue plakun, e la dekun në tokë e muerr nusen e re.” Legjenda që rrëfeu Kola nuk ka të bëjë me Bjeshkët e Namuna, po me dy vëllezër gjuetarë të cilët Zana e malit i fton të vrasin plakun e të martohen me të, pastaj vëllezërve u hyn grindja për nusen e bukur dhe së fundi vrasin njëri tjetrin. Pas kësaj tragjedie Zana thotë: “O s’kam kenë nuse me u martue, kam kenë Zanë me zanue.”

Një aktor nga Shkodra rrëfen një variant tjetër, krejt të ndryshëm, të cilin e pata lexuar diku, pastaj Lec Shllaku tregoi legjendën më të bukur që kam dëgjuar për Bjeshkët e Namuna. Qe historia e dhimbshme e një familje vetëm me vajza. Pas fëmijës së nëntë që lind vajzë, i ati dëshpërohet aq shumë sa e shkëput njomzaken prej gjirit të nënës dhe shkon e tret në pyll si gjë të tepërt që s’i duhet askujt. E shoqja tmerrohet kur dëgjon rrëfimin e tij dhe menjëherë niset të gjejë njomzën e saj në bjeshkë. Pasi e kërkon tre ditë me radhë e nuk e gjen, i mallkon bjeshkët të thahen ashtu sikurse u tha vajza e saj e porsalindur. Nuk ka legjendë tjetër që të nxjerrë në pah me aq bukuri idenë filozofike se femrat janë ato që përtërijnë jetën, se janë ato që bëhen bashkëshorte e nëna trimash. Në një shoqëri patriarkale si e jona, ky kontrapunkt më pëlqeu shumë, prandaj sa u ktheva në Tiranë nisa të skicoja imazhet e legjendës që do të shkruaja.

Gjatë bisedës Kola filloi të na rrëfente ndodhi nga jeta e tij. Disa vite të shkuara kishte pasë ardhur një shkrimtar, të cilin e takoi rastësisht në Nikçaj. Fjalën “shkrimtar” Kola e përdor me kuptimin shkrues, pa e ditur nëse ishte gazetar apo etnograf. I ardhuri, i interesuar të mësonte diçka rreth toponimit “Shtegu i Ali Pashës,” pyeti malësorët pranë tij. Kola priti të fliste ndonjë prej fshatit të Nikçit, mirëpo askush prej tyre s’e çeli gojën, atëherë për të mbajtur lart dinjitetin e krahinës, ai iu përgjegj: “A e di pse, o burrë? Se aty ka pasë dalë Ali Pashë Gucija me gjuejt, mbasi shtegu i pëlqente ma fort se të tjerët. Që m’atë kohë i mbeti Shtegu i Ali Pashës.” Lec Shllaku, i cili luan rolin e bajraktarit te ky film, e ngacmon: “ Ti ia mbyte kot, a po jo?” Dikujt tjetër Kola mund t’ia merrte për keq ose të prekej, kurse “bajraktarit” i përgjigjet sinqerisht. “Kot fare, se më erdhi marre prej tij. I huaji s’ka si ta dijë, por ti që je prej këtij vendi, të takon… Më pas, kur pyeta disa pleq, ashtu kite pasë kenë vërtet ajo ngjarja për shtegun,” shton Kola. Mbase këtë e thotë që të justifikohet a të përligjë gjetjen e vet, prejardhjen e emrit të shtegut. Natyra ta shtoftë jetën Kolë Draga që më dhe një fill si lindin, a si krijohen legjendat etiologjike, si bashkohen disa elementë historikë me fantazinë e rrëfyesit, (shpikësit) dhe si përvetësohen e pasurohen pastaj nga dëgjuesit e rastësishëm, derisa kthehen në të vërteta të padyshimta.

“BAJRAKTARI” I FILMIT. Vija re se Kola qëndronte pranë Lec Shllakut i gatshëm të përmbushte çdo urdhër të tij. Kjo pajtohej plotësisht me rolin që kishte në film si shoqërues i bajraktarit, por s’qe vetëm aq. “Bajraktari” qe personazhi më i rëndësishëm i filmit, prandaj Kola e ftoi në shtëpi dy herë për drekë, nder që nuk ia bëri as regjisorit, as operatorit, as drejtorit të filmit. Lec Shllakun e respektonin të gjithë, madje edhe e kundronin me simpati sikur të qe vërtet bajraktar i ardhur nga ndonjë krahinë tjetër për vizitë. Kola e ndiente veten të flatruar që gëzonte besimin e tij si roje personale, çka e vendoste në një rang më të lartë se bashkëfshatarët e tjerë. Mirëpo skenari përfundonte ashtu siç e donte realizmi socialist. “Trimi” për të shpëtuar lëkurën e vet, e braktiste bajraktarin në çastet më kritike, sipas shprehjes “këmbët e lehta e faqja e bardhë,” larg shijeve të Kolës dhe botëkuptimit të tij. Kjo sjellje e padenjë e ulte keq në sy të malësorëve dhe ne, duke e ditur mendësinë e tij, e ngacmuam si besëçartur, nga që e linte bajraktarin në baltë. Kola ndenjti menduar, derisa gjeti një shteg për të ruajtur dinjitetin e njëkohësisht për të respektuar traditat. “Shif, ka edhe raste kur detyrohesh me ikë. Nëse ti nuk ke armë a t’u mbaruen fishekët, atëherë s’ke ç’ban ma, se me gurë nuk liftohet…” Pra e kishte braktisur jo prej frikës, por nga që i ishin mbaruar fishekët.

Vajza e tij Zina, ishte një nga figurantet që përcillnin delegaten nga Vermoshi për në Kongresin e grave, ende pa u çliruar Shqipëria, gjë që as s’ka ngjarë, as mund të ngjiste asaj kohe. Sidoqoftë, ky film do të jetë më i dashur për Kolën, sepse prej tij fitoi para kot, si t’i binin nga qielli. Një paradite u ndodha në shtëpinë e tij. Më duket se Kola na ftoi për një kafe e një gotë dhallë. Ndërkohë vajza e tij hyri në kuzhinë duke mbajtur në dorë 300 lekë të vjetra, të cilat sapo i kishte marrë nga arkëtari i filmit për dy ditët e fundit si figurante. Kartmonedhat po i vërtiste nëpër duar sikur mëdyzej t’i fuste në xhep, apo t’ia dorëzonte babës. E këshillova t’i mbante për vete, se në fund të fundit ato ishin të ardhura suplementare. Nuk do ta harroj kurrë përndezjen e syrit të vetëm të Kolë Dragës nga ndërhyrja e një të huaji në llogaritë e shtëpisë. Nuk më foli, u përmbajt, por po më shihte me aq inat, sa kisha mbresën sikur drejt meje po vinin shkëndija të ndezura që po më digjnin. Vajza bëri dy hapa përpara, ia dorëzoi paratë dhe ai, pasi i ngjeshi në qesen e tij të lëkurtë, u qetësua menjëherë. Sigurisht i zoti e di se ku i pikon çatia. E pyeta Zinën për emrin e saj të plotë, duke hamendësuar se do ta kishte Terezina apo Zinaida, por u befasova kur m’u përgjegj se quhej Rexhina. Vështirë të orientohet njeriu me shkurtesat e emrave tanë, tmerrësisht të kokolepsur, pa respektuar asnjë rregull.

Temat e bisedave për luftërat kundër malazezve, për armët, besën dhe thyerjen e besës janë më të shpeshta. Malësorët kanë respekt për ushtarakët, sidomos për oficerët. Komandantët e postave kufitare në veri janë personat më të njohur dhe më të dashur. Ata ftohen në mbrëmjet shoqërore dhe në festat familjare, i qerasin në klub dhe në mencë; kushdo e quan veten të nderuar të jetë mik i tyre. Për gjendjen e kooperativës nuk fliste kush, ose mua nuk më ra rasti të dëgjoja ndonjë fjalë gjatë pesë ditëve që isha me grupin e xhirimit. Një pjesë e të rinjve janë punësuar te sharrat ose te ekspeditat gjeologjike si mëditës të thjeshtë, ndërsa përgjegjësit, shefat, teknikët, llogaritarët, shoferët, janë të ardhur prej Shkodre, çka kuptohet menjëherë nga emrat dhe dialekti.

Kelmendi nuk është lidhur ende me sistemin energjitik. Rrjeti ushqehej nga një central i vogël me naftë; dritat ndizeshin në orën 14 dhe fikeshin në orën 23, pastaj kishte vetëm yje dhe hënë, sipas rastit. Edhe te pika gjeologjike, e diela qe fare e ngordhur. Nëpunësit dhe punëtorët shkojnë në qytet të shtunave dhe kthehen të hënave. Transporti urban është i rrallë; autobusi vjen të hënave dhe të shtunave, me sa duket për t’u shërbyer shkodranëve. Ditëve të tjera duhet t’u lutesh shoferëve të kamionëve ngarkuar me lëndë druri, t’i pyesësh nëse kanë vende bosh dhe të presësh miratimin. E ndien nga vështrimi i ftohtë si ulet vlera dhe dinjiteti, kur të mat me sy dhe të peshon nëse do t’i futësh njëqind lekshin në dorë, apo do t’i qash hallin se je nëpunës dhe të duhet bileta e udhëtimit për dietat.

Kaluam një mbrëmje të këndshme me shoferët shkodranë te Qafa e Bordolecit. Ata paguanin, shefat pinin dhe të dy palët ishin të kënaqur. Një vajzë e re, e bukur, sapo kishte futur këmbët si kamariere. Disa pijetarë i bënin korte dhe lajka. Si do të vejë filli i asaj vajze të re që ngjan si qengj mes lukunisë së ujqëve? E keqja është se do t’i mësohen veshët me zhargonin e tyre të shthurur.

Malësia e Madhe ka halle të mëdha; atë e ka dënuar natyra me relievin e thyer malor, me dimrin e ashpër dhe të gjatë, me të ardhurat e pakta nga bujqësia, me papunësinë, me prapambetjen e trashëguar. Ata presin të zgjidhen problemet e tyre, po ndonjë mrekulli nuk shpresojnë.

Lamtumirë Malësi e Madhe! Të priftë e mbara më tej, se deri tani boll e varfër je!