S T U D E N T Ë T

"Në Gjimnazin e Shkodrës vlon propaganda antikomuniste, na dërgoni sa më parë 100 (njëqint) konviktorë nga Jugu"... (Arkivi i M.M.Tiranë). Me këto fjalë i drejtohet Ministrit të Mbrendshëm në vitin 1949, kryetari i degës së mbrendshme të Shkodrës, i posa ardhuni krimineli i njohtun Hilmi Seiti. I duheshin 100 "konviktorë", 100 spijunë, 100 agjentë, 100 kriminelë, 100 komunistë, 100 kuadro të ardhëshme të Sigurimit! Pra, duheshin edhe 100 katilë të tjerë, përveç atyne qindrave që ishin në çdo skutë e kand të qytetit.

Ishte viti 1922, kur rreshtat e djelmënisë shkodrane mbushnin klasët e Gjimnazit të Shkodrës. Pa kalue pak muej mbarë rinia shqiptare do të drejtonte sytë nga qendra e përhapjes së dritës së arësimit dhe kulturës për mbarë Shqipninë që ishte Shkodra. Nga nuk erdhën për me studjue në këtë qytet të lashtë që për shumë shekuj ishte selia dhe principati i të gjitha qytetëve tjera, thonte Barleci e, ashtu do të vazhdonte me kenë deri në pushtimin komunist të vendit.

Këshilli i Ministrave me vëndim nr. 720 datë 11 gusht 1922, mbi propozimin e Ministrisë së Arësimit nr. 11878, datë 11 gusht 1922, vëndosi: "... të hapet në Shkodër një shkollë Gjimnaz i Shtetit, për me mujtë me ndjekë aty mësimet një shumicë e studentëve shqiptarë që nuk kanë me u dërgue ma jashtë e sidoemos nxanësat e atij qarku ..."

Kush nuk njihte emnat e nderuem të drejtorëve të këtij Gjimnazi, Profesorët Luigj Shala, Xhevat Korça, Mirash Ivanaj, Anton Deda e Skënder Luarasi? Kush mund të harronte breznitë e njëmbasnjëshme të luftës për liri e përparim të Atdheut, që u rritën dhe u edukuen në bankat e këtij Gjimnazi? Cili shqiptar mund të fliste për Shqipninë Etnike pa vue në Elterin e Kombit studentët e Gjimnazëve të Shkodrës? Kush ishte ai trathtarë që mund të guxonte me thanë se Liria e Atdheut, mund të shkëputet nga gjaku i Dëshmorëve të Gjimnazëve të Shkodrës? Vetëm Enver Hoxha me klyshët e tij, ministrat e mbrendshëm Haxhi Lleshi, Koçi Xoxe, Mehmet Shehu, Kadri Hazbiu etj. me Zoi Themelët, Lilo Zenelët, Hilmi Seitët, Feqorr Shehët e Rexhep Kollët, me lakejtë Çiril Pistoli, Dhori Samsuri, Nesti Haviari, Fadil Hoxha e Skënder Villa me shokë. Këta janë "nderi" i formimit të "njeriut të rij" të brezit komunist dhe, llomi e turpi i indeksit të Amzës së Gjimnazit të Shkodrës dhe mbarë arësimit e kulturës shqiptare.

Dy vjet ndërpremje për arsye lufte...
Vjen viti 1945. Dukej se lufta mbaroi!...
Pa fillue mirë më 5 mars 1945, pushkatohet oratori e publicisti Don Lazër Shantoja e fillë mbas tij më 25 mars, Poeti i Ambëlsisë Don Ndre Zadeja. Më 15 gusht, rinia shkodrane fillon ngritjen e monumentëve të luftës kundër komunizmit me Herojtë Ndue Pali e Caf Meta... Pra, pa mbarue mirë Lufta e Dytë Botnore, fillon një luftë tjetër edhe ma e përgjakëshme dhe e pafund ... Lufta për pushtimin komunist të mbarë Atdheut...me vrasje për mure përballë Bashkisë së qytetit.

"Çlirimtarët" Qamil Gavoçi, Rexhep Haka, Sadik Bekteshi, Mark Ndoja, Çiril Pistoli, Frano Jakova, Xhemal Selimi e Asllan Lici me shokë lajnë me gjak rrugët e Shkodrës e, marrin malët me zhburrnue malësorët e Alpëve deri larg në trojet kosovare, të cilët trathtisht e të preme në besë prej "vëllaut" i pushkatojnë e therin në bajonetë ndër brigje të Adriatikut, të Ilirisë së vjetër, që malazezët e serbët tash një shekull vetëm e njomin me gjakun tonë. E, këtë herë me dorën e të pabesëve komunistë shqiptarë...

Atëherë, çka do të vlojnë në damarët e gjakut të rinisë që asht ulë në bankat e Gjimnazit të Shkodrës? Cila propagandë veç asaj antishovinistës sllave e antikomunistës trathtare të aspiratave për të cilat kishte derdhë gjakun kjo rini, kundër okupacionëve të njëmbasnjëshme?
Shkodra e katër gjimnazëve në 1945, për pak muej në 1946 asht Shkodra e një Gjimnazi e 26 burgjëve ku, do të burgoset, torturohet, masakrohet, vritet e kalbet rinia e saj heroike!

Me datën 26 maji 1946 rinia shkodrane asht përballë Sigurimit të Shtetit totalitar komunist të Enver Hoxhës dhe do t'i tregojnë atij se nuk i trembet syni. Shumë studentë të Gjimnazit hudhen nga dritarët me marrë pjesë në funeralin e Argjipeshkvit të Shkodrës, Imzot Gaspër Thaçit. Vlojnë rrugët e Shkodrës, mbushet Kathedralia me qytetarët e të gjitha besimëve që kanë ardhë me i dhanë lamtumirën e fundit antikomunistit Thaçi. Ma shumë se funeral ajo ishte protesta e parë e rinisë shkodrane kundër zgjedhes komuniste.

Hakmarrja e komunistëve nuk do të vonojnë. Arrëstimet kishin fillue me kohë, por tashti jo ma vetëm me ishushtarakë të regjimëve të maparëshme, ballistë e zogistë të thirrun "tradhëtarë", po me studentë e intelektualë dhe kryesisht ata që janë të "lidhun" me Klerin. Udhëzimet i sjellë nga Tirana agjenti jugosllav Marian Zhagari, që drejtohej nga këshilltarët jugosllavë të qeverisë sonë kukull. Programet shkollore përjashtojnë At Fishtën e Zadejën me shokë. Fillojnë arrestimet e studentëve: Viktor Kujxhia, Gjon Kovaçi, Injac Serreqi dhe Çesk Hilgega. Vazhdohet me Tomë Sheldinë, Gjon Ljarën, Sulejman Qehanë, vëllaznit Xhevat e Remzi Quku, Ahmet Bushatin, Ernest Përdodën, Thabit Rusin dhe vajzat Terezina e Liza Pali, Ana Daja etj.

Pak kohë mbas vrasjës së Ndoc Jakovës, vritet edhe Asim Rusi, edhe ky ndër male kundër komunistëve. Arrëstohen mësuesit: Lec Bruçaj, Mehmet Daiu, Viktore Kuka, Abdyl Rusi, Qemal Draçini, Ruzhdi Çoba, Pjetër P. Pali etj. Ndërsa, në burgjet e qytetëve të tjera martirizohen profesorët: Mirash Ivanaj, Gjergj Kokoshi, Sali Butka, Kol Prela, Simon Deda, Prenkë Kaçinari, Arshi Pipa, etj. Në Kosovë arrëstohen e pushkatohen profesorët: Kol Margjini, Kol Parubi e Gjergj Martini bashkë me heroinën Maria Shllaku.

Në vitin 1946 nuk ka ma asnjë shkollë fetare në Shkodër. Edhe Instituti femnore "Donika Kastrioti", bashkohet me Gjimnazin e Shtetit. Pjesa ma e madhe e studentëve të këtyne shkollave vazhdoi mësimet në Liceun e Shtetit. Bashkimi i të gjithë këtyne studentëve solli me vedi atë që pritej. Të gjithë pothuej ishin te pakënaqun nga pushteti komunist. Një pjesë ishin të lidhun me ata që u pushkatuen e u arrestuen që në ditët e para. Një pjesë lidhej me të arratisunit mbrendë e jashta Atdheut. Një pjesë tjetër ishte shpartallue nga reformat e tatimet që iu vehëshin tregtarëve. Një pjesë ishin që nuk kishin simpatizue lëvizjen komuniste, që mund të dëshronin fitorën e "Ballit Kombëtar" ose "Legalitetit". Dikush pranonte ma mirë fashizmin se komunizmin. Kishte mashumë se të gjithë këta që nuk mund të shihnin me sy çdo ditë tue u pushkatue atdhetarë e klerikë, që deri dje ishin kenë mësuesit e tyne dhe sot vriteshin si "trathtarë" të Atdheut.

Sigurimi i Shtetit kishte krijue bazat e veta që në ditët e para të hapjes së Gjimnazit. Spijunët Ferit Mandia, Vehbi Çanga, Bardhyl Dushi, Feço Mandia, Vladimir Misja, Hajredin Çeliku, Iljaz Fishta, Agim Bejleri, Haxhi Pela, Jonuz Tuli, Sadush Kumbaro, Satber Jubani, Ilir Gjylbegu, Qemal Jashari, Emil Mborja, Jani Çomo e deri tek Bep Jubani në vitin 1956, të gjithë ishin në shërbim të diktaturës shoviniste sllave titste-staliniste dhe enveriane, me shkatrrue Rininë Shkodrane për me përfitue një bursë jashtë shtetit dhe me kenë gjithë jetën zagarë e spijunë të Sigurimit komunist.

Shoqnitë sportive të këtyne shkollave vazhduen me ruajtë lidhjet e tyne ndër fushat e vogla të lagjëve të qytetit si tek ajo e oborrit të Kishës së Madhe, Arës së Pashës në Ballabanë, fusha e Tigrit në Parrucë, etj. lamije që nuk mungonin ndër të gjitha anët. Ndër lagjet e vjetra të qytetit janë ndër ma të njoftunat ato të Ndocajve dhe Dudasit që lidhen me Zdralej. Tue marrë për bazë shënimet e botueme të Z. Xhevat Gjyrezit, i cili ishte kryetar i njenës prej këtyne shoqatave sportive, gjej vend me nxjerrë në pah cilësitë e mira dhe atdhetare të këtyne djelmëve që edhe vetësakrifikohen për një ideal të lartë, siç asht lufta për Liri. Pikërisht njena prej këtyne shoqnive asht bërthama e një organizate antikomuniste e quejtun Organizata "PËRPJEKJA SHQIPTARE".

Kjo organizatë formohet me studentët e Gjimnazit të Shtetit nga fillimi i vitit 1947 dhe Kryetar i saj zgjidhet Bardhosh Dani. Bardhoshi vinte nga një familje e vjetër shkodrane me tradita Atdhetare dhe kulturore. Një student i shkëlqyeshëm ndër mësime, aktivitete sportive dhe shoqnore. Nderohej për qëndrimin moral e qytetar. Ishte i rij ndër të 17-tat vjetë, por i pjekun para kohe. Fjalë pak dhe i vendosun, gja që e mbulonte guximin e madh që kishte për vepra burrnore. Ai rëspektohej edhe nga armiqtë që e rrethonin dhe e survejonin e që dita ditës shtoheshin ndër bankat e shkollës. Dy spijunë ishin të parët që filluen ndjekjen e këtij grupi, Isa Miloti dhe Faik Zeneli.

Mbas tyne Sigurimi organizoi një rrjet shumë të gjanë dhe të specializuem për këtë qëllim. Edhe grupi filloi me shmangë rrezikun me grumbullime ma të rralla ndër sheshët sportive mbasi tashti vëprimi antikomunist kishte marrë një rrugë ma aktive me mbledhje sekrete, trakte, parulla ndër mure dhe aktivizim të shumë studentave që sakrifikonin për këtë organizatë padallim feje, qëllimi i së cilës çfaqej në emnin e saj: "Përpjekja Shqiptare".

Mbrenda vitit numri i anëtarëve arrinë mbi 70 vetë. Lidhjet mes anëtarëve ishin shumë sekrete dhe korrekte, gja që e tregon jetëgjatësia e saj dhe puna që ajo ka zhvillue kundër komunizmit.
Në korrik të vitit 1948, gjurmimet e Sigurimit shtohen kryesisht në drejtim të Kryetarit të organizatës Bardhosh Danit. Nga gjysma e korrikut një person njofton Bardhoshin se shpejtë mund të arrëstohej, mbasi Sigurimi ka dijeni për aktivitetin e tij. Ai menjëherë vëndosë me u arratisë, por jo vetëm, mbasi rreziku i arrëstimit kërcnonte edhe Mark Cacajn dhe Brahim Dërgutin, të dy shokë antarë të organizatës dhe ndër ma besnikët e trimat. Kalimin e kufinit e zgjedhin nga Ana e Malit, në një kand ku lumi Buna ban një këthesë, vend i cekët e ma i ngushti për me kalue në tokën jugosllave.

Pika ku do të kalonin asht nga fundi i fshatit Samrish dhe quhet Samrishi i Poshtëm. Buna aty asht mjaft e maskueme me shelqe të larta dhe të rrëzueme me degët e tyne në lum. Një vend me të vërtetë piktoresk, por shumë i kontrolluem nga forcat e armatosuna të Sigurimit që ishin të shumta atë kohë, mbasi dy muej ma parë ishin prishë mardhanjet shtetnore me Jugosllavinë e druzhe Titos.
Atëherë jam kenë në Dajç të Bregut të Bunës, kur u bisedue se tre djelmë të rinjë prej Shkodrët, i kanë vra në ujnat e bregut të Bunës, në përpjekje me u arratisë. U kanë kërkue me u dorëzue, por ata nuk kanë pranue. Flitej se njenin uji e ka nxjerrë të vdekun nga toka e Jugosllavisë dhe ata trupin e pajetë e kanë dorëzue këndej. Buzë Bunës, nën degët e disa shelqëve, rojet shqiptare kishin hapë një gropë dhe aty janë varrosë të tre Heronjtë.

Dij se mbas pak ditësh Don Kolec Prennushi, famullitar i atyne katundëve, asht thirrë tek një i sëmurë në atë fshat dhe kur u këthye në shtëpi, tregoi se kishte kalue andej dhe kishte bekue "Vorrin e Tyne". Pak muej ma vonë, nga fundi i vitit 1948 aktiviteti i kësaj organizate do të rifillohet me disa mbledhje që bahën në shtëpi të studentave Alfons Radovani dhe Viktor Luka. Asht ajo kohë kur arratiset Lec Vasia, Fetah Myrtja, Zef Shllaku dhe Donat Rexha, të gjithë anëtarë grupi. Grupit të studentëve të arrëstuem maparë i shtohet edhe Xhevat Gjyrezi, Hilmi Hoxha dhe Mikel Muzhani, të cilët tue mos pasë lidhje me ta dhe tue u ndodhë në kohën e "ndryshimëve" nga politika e Koçi Xoxës, përfitojnë dhe lirohën por, pa të drejtë me vazhdue shkollën.
Grupi vazhdon aktivitetin e tij si dhe rritjen e numurit të anëtarëve që arrinë në 120 vetë.

Një ndër studentët trima dhe guximtare asht kenë edhe Zef Kaça. Ishte i ri atëherë rreth 16 vjeç. Ky djalë vëpronte vetëm. Kishte shtëpinë pranë shkollës "Jordan Misja" (shtëpia e Jakovëjve) në Rus. Disa herë kishte hy nga oborri mbas shkollës dhe kishte thye fotografitë e diktatorëve ndër disa klasa, derisa kupton se Sigurimi filloi me e ruejtë shkollën edhe natën. Atëherë, kishte ndrrue drejtim, kishte hy në shkollën "24 Maji" mu në mjedis të Fushës së Çelës. Edhe aty të njajtën punë. Mbas disa ditësh e përsëritë këtë veprim në shkollën "7 Nandori", përballë Gjimnazit, ngjitë me furrat e Bejnlikut. Me kalimin e kohës asht nxanës në Gjimnazin e Shtetit, në klasën e dytë në vitin shkollor 1949-50.

Dy herë gjenë mundësinë me hy natën në Gjimnaz, herën e parë në të gjitha klasat hjedhë trakte kundër diktatorit në pragun e ditëlindjës së tij, ndërsa, herën e dytë then xhamat e fotografive të diktatorëve që ishin në të gjitha klasat. Zhurma e xhamave ndigjohet jashtë, por Zefi shpëton për mbrekulli mbasi kur hapët dera e madhe e shkollës, ai asht i ikun nga dera tjetër e mbrapme që të nxjerrë nga kandi "Spartak". Mbas pak ditësh dikush e sheh tue i dhanë një trakt një shokut të vet dhe posa del në korridor e thërret drejtori, xhelati Skënder Villa. Në zyrën e tij. Zefi qëndron aty për dy-tre minuta derisa Skënderi shkon në zyrën e sekretarit të rinisë komuniste, ngjitë me zyrën e tij për me e marrë si dëshmitar të ngjarjes. Këthehet vetë i dyti me një nga anëtarët e komitetit të rinisë të cilin e urdhnon me e kontrollue Zefin edhe në trup, mbasi asht i sigurt se ky ka trakte.

E kontrollojnë të shkretin Zef deri ndër mbathje, por nuk i gjejnë gja. Skënderi fillon me vërritë si kafsha, ashtusi dikur në vitin 1945 kur ai ishte kenë anëtar i komisioneve hetuese pranë degës së mbrendshme të Korçës, por Zefi nuk trembët dhe nuk pranon se ka pasë trakte. Të nesërmen nana e Zefit shkon në drejtori të shkollës dhe njofton se Zefi asht i sëmurë dhe gjatë natës asht kenë i tronditun, nuk kishte fjetë. Prej asaj ditë braktisë shkollën, familjen dhe Atdheun ... arratiset. Në darkë forcat e Sigurimit kishin rrethue shtëpinë, por Zefi ishte i ikun. Ai e dinte se cili do të ishte përfundimi mbasi në kohën kur Skënder Villa, kishte shkue në zyrën ngjitë të sekretariatit të rinisë, Zefi, me shpejtësi 4-5 traktet që kishte pasë në xhep, i ka nxjerrë e i ka futë në xhepin e palltos bluh të Skënder Villës, i cili, me siguri i ka gjetë rreth orës 14.30 kur ka dalë nga zyra për me shkue në shtëpi...

U shkëputa pak, mbasi ky episod ngjanë pikërisht atëherë, kur në Gjimnazin e Shtetit "vlon propaganda antikomuniste" dhe ishin të ardhun "100 spijunët nga Jugu", të cilët përveç librave të Historisë Partisë Komuniste (bolshevike) të Bashkimit Sovjetik kishin një dhomë lart në katin e tretë të shkollës me arsenal armësh, përveç, armëve përsonale që mbanin në brez, për me i përdorë kundër "armiqve të popullit" 15-16 vjeçar, që shumica ishin edhe të uritun dhe të paforcë për me përballue rrahjet, masakrat e goditjet shtazarake te atyne hamajve katilë e vagabondë nga Skrapari, Devolli e Mallakastra që kishte sjellë Hilmi Seiti, në Gjimnazin e Shkodrës...

Me datën 10 maji 1950 arrestohen studentët maturantë: Alfons Radovani, Viktor Luka, Et-hem Bakalli, Njazi Uruçi, Mërgim Dani, Nexhip Osmani, Ferit Myftia, Pjerin Vata dhe Gjon Mark Ndoi. Me datën 11 maji përjashtohen nga shkolla (mbas arrëstimit) në një mbledhje të të gjithë studënteve në palestrën e Gjimnazit. Me datën 12 maji vazhdon lista e përjashtimëve me 78 studentë të tjerë të klasave të ndryshme të Gjimnazit, me motivacionin: "Nxënësi... me nr. Amëze... Është përjashtuar përgjithmonë nga të gjitha shkollat e Shqipërisë, se nuk pajtohet me frymën revolucionare të shkollës sonë të re..."

Drejtori: (Skënder Villa) d.v...
Fillojnë pushimet verore...
Një pusull e vogël ku shkruhej emni i A.R. në sofratasat e ushqimeve të tij, aty nga fundi i majit në një sipërfaqe 2X1 cm. katrorë, shkruhej: "Thoni Bepit IK", kjo, shpëton përjetësisht Bep Vilën nga arrëstimi i sigurt. Bepi arratiset jashtë shtetit...

Grupi i studentëve fillon hetimet me datën 12 maji 1950, me kryetarin e Degës kriminelin Hilmi Seiti. Mbasi i merr në pyetje të gjithë një nga një i shpërndanë me hetuesit tjerë, Ali Xhunga, Kasëm Troshani, Xheudet Miloti, Hamdi Ulqinaku, etj. kasapë që rjepin lëkura studentësh për tre muej me radhë derisa nga fillimi i shtatorit, në një shtëpi në rrugën Sumej, gjyqtarët dhe prokurorët e Ministrisë së Mbrendshme, shoqnue nga një grup oficerësh "avoketën" terroristë, japin dënimet e "merituara" ... tue lagë gojën me vilë rrushi të freskëta të tandës, që ishte mbi hajatin e shkallave të asaj shtëpije. (Dosja 2452 Arkivi M.M.Tiranë).

Me këtë grup edhe pse ata kapen tue u arratisë, dënohen edhe studentët Ismail e Olimpi Baruti ... vëlla e motër, të cilët mbajnë qëndrim burrnor. Ismaili dënohet me vdekje, por i falët jeta.
Në bazë të hetimeve të bame që me datën 12 maji me Hilmi Seitin grupi duket i paditun, prandej, edhe hetimet janë krejt formale mbasi me datën 7 maji janë thirrë nga Kasëm Troshani dy anëtarët e këtij grupi Njazi Uruçi dhe Pjerin Vata, të cilët kanë denoncue gjithshka. Ata mbas 24 orësh janë lirue për me u arrëstue prap me datën 10 maji. Kjo ishte vetëm një lojë për të mbulue spijunët e vet, gja e cila del gjatë hetimit.

Pjerini vazhdon me kenë spijun deri në vdekje, mbasi në vitin 1968 kur shkon në Tiranë me u ballafaque me Don Mark Hasin, që ishte i arrëstuem me grupin e klerikëve të Tiranës kërkon nga hetuesit e Ministrisë së Mbrendshme të asaj kohë, me të cilët njihej që në vitin 1950, nga Ali Xhunga dhe Elham Xhika: "...pushkatimin e këtij kleriku reaksionar..." dhe, ata i paguejnë shpënzimet e udhëtimit 113 lekë (të vjetra) bashkë me biletat e udhtimit që ruhen sot në dosjën nr. 2291.
Në fjalën e fundit të gjyqit të gjithë studentët kërkojnë "mëshirë", gja që tregon se ka luejtë dajaku, ndërsa Et-hem Bakalli, thotë: "Kërkoj drejtësi komuniste dhe dashni atnore" (Dosja 2452).
Kjo shprehje më dha me kuptue se me vrasjen e Bardhosh Danit, në Gjimnazin e Shkodrës ka vdekë edhe lufta kundër komunizmit...
PËRGJITHMONË...

INJAC BAQLI

Ka lé në Shkodër në vitin 1915. Ishte nëpunës në Bankën e Shtetit Shqiptar në Shkodër. Një burrë i madh dhe i shëndetshëm, kuqlosh, me flokë kaçurrela, i mbajtun dhe i kërpitun. Dukej edhe ma i pashëm se ishte mbasi gjithmonë shihej i buzëqeshun. I njohtun ndër rrethe të ngushta për humor të hollë. Paraqitja tregonte një intelektual të mirfilltë. Nuk e kam njoftë afër, dij, se kishte miqësi të madhe me Prof. Gaspër Ugashin, mbasi kishin edhe kumbari.

E shihshe shpesh nga Dugajtë e Reja mbasi andej kalonte me shkue në punë, në bankë. Më pat lanë një mbresë ndër ato ditë që nuk e pashë ma: Më kujtohej thanja e malësorve: "Mos me pasë shka me i ba as pushka!" por, kjo thanje, ishte para se të njihej në Shqipni komunizmi.
Até që të ban komunizmi, nuk t'a ban as pushka!
Injac Baqli me datën 22 dhetor 1952 arrëstohet nga Sigurimi i Shtetit. I kontrollohet shtëpia dhe në arkën e nanës gjindet një revolver. E mjaftueshme me fillue ndjekja penale. Kur fillon hetimet, duket, sikur çështja rreh nga armbajtja paleje, por nuk asht ashtu! Nana e Injacit merr përsipër se revolverin ia ka lanë me e ruejtë avokat Paulin Pali, para se të tentonte me u arratisë, mbasi ai ishte nipi i saj.

Hetimet fillojnë me 26 dhjetor 1952. Gjatë zhvillimit të proçesit çështja e revolverit sa vjen e ngatrrohet. Marko Markoja, ish kryetar i lagjës atëherë, deklaron: "Injaci ka pasë një revolver të bukur në kohën e Italisë që e mbante në brez dhe, me sa kujtoj unë, ky revolver që asht këtu nuk më duket se asht revolveri që ka pasë Injaci." Krijohet mundësia e kenjes së një revolveri tjetër tek shtëpia e Injacit. Kontrollohet shtëpia së dyti, por nuk gjindet gja. Injaci pranon se revolverin që kishte në kohën e Italisë e ka dorëzue kur janë dorëzue armët, prandej ai që kujton Marko, nuk asht në të vërtetë ky që asht këtu, mbasi ky nuk asht i emi. Hetuesi, nën/toger Fahri Kraja tue u ndodhë para një kokforti, fillon kërkimet në pistën e "agjitacionit e propagandës kundër Pushtetit", pistë shumë e njohtun ndër hetuesitë komuniste, me të lanë mbrendë edhe pa asnjë fakt.

Një listë rreth 80 vetësh, janë personat me të cilët ka bisedue Injaci. Aty rreshtohën të gjithë banorët e lagjës simbas rënditjes së dyerve të oborrit, kryetari i lagjes, antarët e këshillit të lagjes, sekretari i patisë, shokët e punës, ish shokët e shkollës, plakat e mahallës që rrinin në darkë ndër stola tek dyert e oborrit etj. Hetuesi ndigjon me vëmendje sësi po "zbërthehej" Injaci, por kur e pyet se çka janë gjithë këta emna, Injaci përgjigjet: "Ju më pyetët me kë ke folë, unë ju tregova të gjithë njerëzit që përshëndes e flas me to përditë".

Nuk ishte e thjeshtë puna në financë. Njëherë në fillim kur njerëzit fillonin punën, dukej, sikur këta përsona ishin të privilegjuem, por në fakt mungesat e mëdha të kuadrit patën lejue që disa përsona me hy në punë në mjaft ndërmarrje si financierë. Kur filluen me dalë disa kuadro që ishin ma të besueshëm se ata që u morën për nëvojat e tyne, atëherë, u mendue zëvendsimi i kuadrit të parë. Në shumë raste shkarkoheshin nga puna për shkelje ligji, sëpse ligjët ndryshonin përditë. Por, kur kishin të banin me njerëz të respektuem, atëherë, vëprohej ndryshe. Rastët në Shkodër nuk kanë kenë të pakta, p.sh. Kel Abati, edhe ai nëpunës në bankë, dihët se asht pushkatue vetëm nga ndonjë përson që donte eleminimin fizik të Kelit.

Pokështu asht veprue me Zef Darragjatin e Çezar Shllakun, që mbasi janë dënue me pushkatim për "difiçit", në fund të kërkesave për falje jete, shënohej: "... rrjedhë nga një familje që nuk e don Pushtetin, prandej t'i epët dënimi kapital ... etj." si, në rastin e Zef Darragjatit që ruhët edhe sot shënimi i Aranit Çelës. Si duket kjo po ndodhte edhe me Injac Baqlin, edhe ky ishte kushrini i avokat Paulin Palit, pak vite ma parë i mbytun në Sigurim. Ishte edhe kushrini i At Aleks Baqlit i arrestuem si Françeskan e i dënuem me shumë vite burg.

Me datën 4 mars 1953, mbas katër muejsh në hetuesi, hetuesi njofton kryetarin e Sigurimit të Shkodrës, kriminelin Hilmi Seiti: "I pandehuri Injac Baqli nuk nënshkruan proçesin."
Me datën 22 maji 1953 Injaci shënon në fund të një proces-verbali: "Nuk jam dakord me përmbajtjen as si formë, mbasi nuk janë thanjet e mija. I pandehuri: Injac Baqli d.v."

Gati mbas një viti në tortura, nga fundi i vitit 1953 asht Petraq Janko që nxjerr hetuesin nga situata, tue deklarue se në vitin 1952, Injaci ka dashtë me u arratisë me Petraqin. Madje, kanë ba plane dhe pregatitje për këtë qëllim të dy bashkë.
Përveç arratisjes, Petraqi e ngarkon Injacin edhe me biseda politike, tue paraqitë Injacin si një person të paknaqun nga Pushteti etj. Akuzat sa vijnë e randojnë çështjen. Injaci vazhdon me qëndrue i vëndosun në mohimin e të gjitha thanjëve të Petraqit. Hetuesi organizon një ballafaqim me hjeke Injacin duarsh.

Pëtraqi përsëritë akuzat përballë Injacit tue vërtetue me firmën e tij proçes-verbalin.
Injaci deklaron: "Në kjoftë se del kush dhe provon tue me thanë ndër sy, se janë të vërteta thanjët e Petraq Jankos, pranoj pa asnji kundërshtim edhe dënimin kapital.
Kjo asht arsyeja që nuk firmoj proçes-verbalët, mbasi nuk asht asgja e vërtetë për shka akuzohem."
Injac Baqli d.v. (Dosja nr. 1989)

Hetuesi Fahri Kraja prëgatitë akuzën:
- Injac Baqli ka dorëzue armën e vet, ndërsa kjo që asht gjetë ka qenë e Paulin Palit, kushrinit të tij (i pushkatuar).
- Ka qenë spijun në shërbim të fashizmit.
- Ka folë kundër Pushtetit Popullor, sëpse ka pikëpamje armiqësore.
Akuzat e sipërme vërtetohën edhe nga thanjet e dëshmitarëve: Zef Berdica, Pashko Shoshi, Ndoc Deda, Marko Marko, Petraq Janko.
Poshtë dokumentit shënohet:

Pëlqehët: N/kol. Hilmi Seiti d.v.
Pëlqehët: Kryetari Degës hetuesisë (N/kol. Nëvzat Haznëdari) d.v.
Pëlqehët: Komandant i Rep. 2111 (Dhimitër Gjoni) d.v.
Trupi Gjykues i Gjykatës Ushtarake Shkodër, i përbërë nga: Kryetar, Faik Spahija, antarë: Rexhep Haxhiu e Marko Dëmiri dhe prokuror Njazi Zjarri, japin vëndimin ndaj të pandehurit Injac Baqli, me 6 vjet heqje lirije.
Gjykata e Naltë Tiranë, vëndosë përsëritjen e gjyqit, mbasi proçes-verbalët nuk janë firmuar nga i pandehuri Injac Baqli.
Përsëritet gjyqi me datën 18 koriik 1953, tue shënue: "... për krimin e armbajtjes (revolver gold amerikan, me 5 fishekë) deklarohet i pafajshëm. Akuzat tjera mbesin ...

Me datën 29 janar 1954 Injaci ban këtë kërkesë:
"Kërkoj prishje vëndimi dhe rikthim aktësh për rishqyrtim dhe rigjykim. Injac Baqli d.v.".
Prej datës 22 dhetor 1952 e deri më 29 janar 1954 vazhdonin proçes-verbalet tue u sjellë sa andej këndej ndër dosjet e Seksionit katolik në Degën e Mbrendshme të Shkodrës dhe, në podrumet e mëshefta të Ministrise së Mbrendshme në Tiranë, vetëm tue shënue "pëlqehët" kriminelët e pashoq Hilmi Seiti, Nevzat Haznëdari e Fahri Kraja me shokët e tyne.

Mjaftonin çpifjet me torturue të pafajshmit dhe çështja vazhdonte pa fund .... Nga përdorimi i elektro-shokut Injaci, u keqsue me shëndet. Zemra nuk duronte ma. E dërgonin formalisht në podrumet e spitalit civil të Shkodrës, por , përgjigja e mjekve ishte: "Pse e sillni kot, përderisa ju vazhdoni punën tuaj?".

Infermjerë Angjelina Martini më tregonte sësi njëditë, tue mos pasë jastekë me e mbështetë mbasi Injacit po i merrej fryma, u ula në shtratin e tij dhe e mbështeta për parzmin tem. Zemra e tij e shkatrrueme nga torturat donte me dalë nga kafazi i krahnorit kur jepte ndonjë rrahje si shenjë jete. Ishte në agoni, vetëm më shtërngonte dorën, me të cilën u mundoja me e qetsue tue i fërkue gjoksin. Ai fliste me një shok të tij Mikel Gulin, me të cilin i dukej se po lonin pokër. Dikur ra në një farë qetësie dhe, dha Shpirt. I bana Kryq e dola nga dhoma. Erdhën dy policë dhe ashtu të mbështjellun në batani e çuen në dhomën e të vdekunve. Mora vesht se e kishin nisë për Tiranë.

Atje, e kishin dërgue në morg dhe simbas një dëshmisë së Dr. A. D, që atëherë ishte student në fakultetin e mjeksisë dhe tashti asht mjek në Shkodër, Injac Baqli asht coptue nga studentat për studim, mbasi ai e ka pa me sytë e tij kokën e Injacit, të cilin e njihte shumë mirë. Kështu u mbyll edhe dosja nr. 1989, me shënimin "pëlqehët" Nën/kol. Hilmi Seiti d.v.

MARTIN SHELDIJA

Ish oficer me origjinë familjare nga Sheldija e Shkodrës. Në vitin 1915 ka krye tri vjet në gjimnazin e Jezuitve, mandej në 1917 ka krye një vit kurs ushtarak në Austri. Në vitin 1942 ka kenë në Çorovodë, oficer me gradën toger në polici. Deri atëherë ishte mësues. Në prill e deri në korrik të vitit 1944, ishte Komandant i gazermave të Tiranës. Në muejn korrik vjen në Shkodër dhe punon me Mato Muratin, deri në nandor të atij viti. Me datën 20 nandor 1944 bashkë me policin Gjon Ganjolla shkojnë në Sheldi, mbasi "nuk do të vonojnë dhe do të zbarkojnë anglezët". Ishte vëllai i Dr. Sheldisë, mjek i zoti dhe burrë i nderuem në inteligjencën shkodrane.

Në Sheldi takohet me Kol Ashikun dhe bashkë me Shuk Gjokën dalin në mal me vazhdue rezistencën kundër komunistëve. Disa ditë kalojnë në shtëpinë e Shuk Nushit e Simon Kolës. Prej aty bashkohën me Gjergj Vatën, Zef Mirashin, Don Alfons Trackin, Ndoc Jakovën, Zef Agostinin, Kol Mark Tomën (që asht kapë i gjallë pa ndjenja, nga plagët e marruna në një përpjekje), etj. gati 20 vetë që jetojnë në një shpellë në Stenë, nën kishën e Shllakut. Fatin e keq të Kol Mark Tomës e ka pasë edhe Kol Ashiku, i cili në një përpjekje me Ndjekjën lufton derisa i mbarohen fishekët, në fund nxjerr nagantin dhe me katër fishekët e fundit tenton me vra vehtën. Mbeti pa ndjenja nga hemoragjia, e kapet nga Ndjekja. Mbasi e mjekojnë, e torturojnë si rrallë njeri dhe e pushkatojnë.

Ndër të pakët njerëz që kanë mbijetue nga ky grup heronjësh asht kenë edhe Loro Vata, i cili ka vdekë në vitin 1999. Ishte mjaft në moshë, por me një kujtesë të mbrekullueshme. Kam pasë fatin me ndejë disa herë me të dhe me ndigjue shumë nga veprat heroike të atij brezi njerëzish, që nuk u tutej syni. Tregonte pak gjana për vëllain e tij Gjergjin, dhe aspak për vedi. Një modesti pak ma shumë se duhej, mbasi unë dishroja me dijtë edhe për Loron, që për fat të keq pothuej nuk di asgja, mbasi thashë, fliste pak e aspak për vehte. Fliste me respekt për Palinën që u kishte çue bukë e duhan në shpellë dhe po me aq nderim kujtonte sakrificën e Lena Prendushit, nusja e nipit Palinës (nuk gabohem, emni i burrit të saj ishte Gjon Puka). Kjo, thonte Loro, na ka shpëtue jëten se kishte vërejtë se jemi të rrëthuem, e kishte thirrë: "Delni burra, se ju kapën!".

Martini bashkë me Gjergj Vatën (me pseudonimin "Cukali"), përpilojnë një letër të cilën e shkruen Tracki, për mikun e tij Don Pjetër Tushën në Juban, ky me ia dërgue Imzot Vinçenc Prennushit në Tiranë, për misionet Përendimore. Imzot Vinçenc Prennushi në proçesin e tij nuk pranon se e ka marrë këtë letër. Ndoshta kështu asht e vërteta, tham ndoshta, mbasi Imzot Prennushi me pranue se e ka marrë këtë letër do të implikohej me të arratisun, gja që do të randonte shumë akuzën kundër tij. Nëse Imzot Prennushi e ka çue deri në fund porosinë, nuk kishte nevojë me ua tregue zorrët e barkut hetuesise në Sigurim.

Gjergji e Martini e përsërisin prap letrën më 4 janar 1946, por me ton ma të fortë. Këtë herë në drejtim të Don Shtjefën Kurtit, po në Tiranë për misionet e hueja ku ndër tjera shkruajnë:
"... tue mos dashtë me iu shtrue terrorit të Enver Hoxhës, kemi marrë malët. Na do të vazhdojmë përpjekjet për liri.
... t'arratisunit e Veriut, të organizuem në çeta për t'i dhanë grushtat e fundit qeverisë terroriste, që si këtë nuk njofti historia."

Martini vazhdon rezistencën ndër male deri në vitin 1949. Me datën 12 mars 1949, mbas shpalljes së anmistisë "për faljën e jetës së atyne përsonave që dorëzohën", dorëzohët dhe i shtrohet hetimëve. Ai deklaron: "Mbas vrasjës së Gjergj Vatës që e kishim si komandant, prej Prelë Nikës, edhe ky i arratisun dhe i ardhun diversant nga Jugosllavia, për këtë qëllim, humba çdo shpresë për me vazhdue me qëndrue ndër male. Trathtia e vrasjës së Ludovik Saraçit më 11 janar 1948, tek Përroji i Gjadrit, më dha me kuptue se asnjë ndërhymje nga jashtë nuk ka ndër mend me u ba në Shqipni. Të gjithë ata që na premtuen, vetëm na rrejtën, mbasi në një mënyrë apo në një tjetër, ata e lanë me u forcue rregjimin e Enver Hoxhës, tue vra e zhdukë të gjithë kundërshtarët që ishim ndër male. Kështu që e pashë se ishte kot me vazhdue ..." (Dosja 1417)

"... Shaban Abdullahi e Zyber Hysejni nga Rragami, na kanë njoftue për Lëvizjen e Postribës. Ata ishin në Rragam e Kryethi, Tish Pashuku në Sheldi, Shuk Gjoka në Ganjollë, Spathar e Juban. Jemi mbledhë në Juban, kemi ra nga livadhet e Shaban Matit dhe jemi nisë me i ra Shkodrës bashkë me Pjetër Dedën, që ishte në mal bashkë me gruen e tij. Tek Ura e Kirit, kemi shkrepë pushkët, e pamë së nuk asht gja dhe kemi ikë edhe njëherë andej..."

"... unë lajmin për me sulmue Shkodrën e kam marrë më 8 shtator 1946".
"Luftën e Postribës e ka fillue Seit Duli të fusha e aeroplanave..."
"Nuk mbaj mend ku jemi përpjekë me forcat e Ndjekjës, mbasi janë kenë të shumta, as nuk dij ke kemi vra mbasi shpesh përpjekjet baheshin natën. Mbasi prante pushka nuk rrinim me pa të vramit, por çanim rrëthimin dhe ndrronim vend, mbasi Ndjekja shtonte forcat kundër nesh. Na kemi luftue kundër jush, mbasi për mue ju jeni shtet terrorist." Kështu, deklaron Martin trimi në hetuesi.

Më 4 tetor 1949, Gjykata e Naltë Ushtarake e Tiranës me kryetar nën/kol. Bilbil Klosin, aprovon vëndimin për Martin Sheldinë "me dënim të përjetëshëm në burg".
Ministri i Mbrendshëm Mehmet Shehu shënon:
"... ti jepët dënimi i përjetëshëm edhe pse nuk e parashikon neni 28. Të aplikohet tek 32, mbasi duhej me vdekje.
Martin Sheldija ka rrezikshmëri shoqërore shumë të theksuar."
Tiranë, 29 qershor 1949
Ministri i Mbrendshëm (Mehmet Shehu) d.v.

Ky motivacion i kriminelit Mehmet Shehu që nuk zbaton ligjin e anmistisë, tue e dijtë mirë se neni 28 nuk e parashikonte këtë dënim, kërkon aplikimin e nenit 32, mbasi duhej me vdekje, e ndjekë fatkeqin Martin Sheldinë gjithë jetën.
Martin Sheldija dërgohet në burgun famkeq të Burrelit. Atje ai kaloi gjithë dënimin mbasi dosja ka edhe datën e lirimit nga ai burg: Burrel, 14 shkurt 1966.

Dokumentat e Martinit janë pasqyrë e kjartë e pabesisë së katilit Mehmet Shehu. Pabesinë këta mizorë e kanë fillue ndër male tue vra shoqi-shoqin, dhe tue i ba të nesërmen "dëshmorë". Vepra e tij trathtare nuk asht varrosë me kufomën e tij të përdhunueme, ashtusi e ka meritue ai "komandanti legjendar i Brigadës I Sulmuese", që, atë çka i bani shqiptarëve për 50 vjet, e gjeti nga "shokët e armëve", ashtusi shumica e komunistëve dhe ua la trashigim "brezave të rinj" komunistë, të cilët po i qëndrojnë besnikë idealeve të tyne ... deri një ditë.

Dosja e Martinit, e këtij martiri që mbijetoi për aq shumë vite në një ndër burgjet ma të mnershme të diktaturës komuniste asht shembull i qëndresës së patundun të këtij atdhetari, që për aq kohë të gjatë nuk bani asnjë lutje për lirim të parakohshëm.
Qëndrimi burrnor i Martinit ishte shkaku kryesor që më shtyni me pa dokumentacionin dhe asgja tjetër. Asht e vërtetë se ka pasë shumë si Martin Sheldija, por ka pak e aspak nga ata që duhet te kërkojnë me kujtue me nderim e respekt shokët e Martin Sheldisë.

Anglezi A.Glen, shkruan: "... Ato që i përcaktuan ngjarjet kanë qenë armët, të cilat iu dhanë Enver Hoxhës, e partizanëve... Na bëmë shumë pak me u shpërblye besnikrinë miqve tanë (nacionalistëve e Abaz Kupit). Në vend të kësaj, pa qenë nevoja na lejuam që ata të mundëshin dhe disa të trathtoheshin." ("Albania's National Liberation Struggle" fq. 363)
Për mue ma i sinqerti asht Lokharti, i cili po aty shkruan:
"Shqipëria është në fund të listës për prioritetët tona në Evropë"
( faqe 68).

Aty asht e shkrueme edhe një porosi e dhanun prej tyne në vitin 1943:
"Shërbimi më i madh që mund ti bëni armikut në vendi tuaj, është që të nisni ... një luftë civile ".

Edhe këtë e kemi ba! ... Madje, asht e vetmja porosi, që jemi edhe sot tue e vazhdue!

DON DEDË MALAJ

"E Premtja e Zezë në Shqipni ka fillue më 29 nandor 1944, dhe ka me vazhdue derisa të mbarojë komunizmi".

Rigonte pak shi.
Altoparlantet e rrugëve të Shkodrës ishin të lidhun me kinema "Republika". Transmetohej gjyqi i "armikut të popullit" Don Dedë Malaj, me grupin e tij. Ishte data 24 prill 1959. Fillimi i gjyqit gati nuk merrej vesh prej duertrokitjesh dhe virrmave si në 1945-46, nga gjeneralët e oficerët e lartë të Ministrisë së Mbrendshme të ardhun nga Tirana, për këtë gjyq, nga servilët dhe rrogëtarët e komitetëve si dhe, nga një mori spijunësh në sallë e jashta sallës të shpërndamë në katër anët e Shkodrës, për me vërejtë si po reagon populli ndaj këtij gjyqi aq shumë të pritun. Hymja në sallën e gjyqit e gjeneral Hilmi Seitit bashkë me ambasatorin jugosllav, u përshëndet nga të pranishmit si ngjarje me rëndësi të madhe, për mardhanjet "e mira" mes dy vendëve tona e, në mënyrë të veçantë, kur bahej fjalë për Klerin Katolik. Porsa, filloi gjyqi prokurori Rapi Mina, mbasi lexoi akt-akuzën e prëgatitun me aq kujdes, iu drejtue të parit kryetarit të grupit Don Dedës, me këtë pyetje: "Që, kur, je armik i komunizmit?" Në sallë ra një heshtje...

Don Deda iu përgjigj: - "Qysh se jam kenë 9 vjeç pikërisht, atëherë, kur, kam shkue ndër bankat e shkollës së mësuesit tem Don Alfons Tracki, aty mora vesht prej tij këtë emën dhe prej asaj dite nuk kam dashtë me ia ndigjue zanin kurrma komunizmit. Gjithë jetën e kam urrejtë dhe kam punue me të gjitha forcat e mia, aqsa më ka lejue Feja, kundër tij." (Dosja D.D.Malaj)
Ushtima dhe duhija e fjalës së Don Dedë Malaj, ra si një ortek në atë sallë gjyqi, me turr e gjamë e rrebtë si rrëfeja që zbriste tue shkrepë shkëndia nga Selca e Kelmendit, nga gjiu i Bjeshkëve të Nemuna, ku gurgullon qumështi me shkumbë e gjak përzi, e, ku nana Lulë përkrah burrit të saj Keq Lucës (Malaj), që i vringëllonin armët ndër mote e, që, më 16 nandor 1917 i kishin falë Shqipnisë një vigan drangue malesh.

Ndërsa, At Konrrad Gjolaj po të njajtës pyetja, i përgjigjet:
"Qysh se fillova me marrë mend ndër bankat e shkollës së Don Alfonsit kam kuptue çka asht komunizmi dhe, prej asaj kohe nuk kam dashtë me ia ndigjue emnin. Kurrë nuk e kam dashtë atë ide!"
Nuk ishin vetëm këta dy burra, po, ishin një grup burrash që nuk u trembej syni e, nuk i lonte çerpiku përballë kriminelëve, që nuk janë ngopë asnjëherë me gjak malësorësh e trimash të atyne visëve krenare. Ndër ato banka qëndronin me ballin nalt vëllaznit Lazër e Gjon Simon Parubaj, Vlash Zefi e Gjeto Luc Budashi. Ndërsa, në një qoshe strukej si langue Lulash Toma.
Në Shkodër nuk bisedohej tjetër veç për këtë gjyq që kishte fillue e shumë vetë nuk besonin se janë tue ndigjue me veshë, atë çka asnjë njeriu nuk i shkonte në mend se mund të flitej.

Cili mujte më folë kundër Bashkimit Sovjetik? Kush mujte me tregue se çka ka ba Stalini për me formue kolkozët? Kush mund të fliste për hekrat e ndryshkun që sillnin sovjetikët në Shqipni, të bojatisun sipër tue u krenue për "ndihmën e madhe" që po i jepnin Shqipnisë? Kush, deri atëherë kishte mujtë me folë, se ku shkojnë mineralet e metalet e nëntokës shqiptare dhe kush e merr valutën e tyne? Cili ka mujtë me u thanë fshatarëve hyni ndër kooperativa, se ky sistem të qet fare mos me iu bindë urdhnave dhe ligjve të tija? Kush ka mujtë me folë për punën, mundin, djersën e fshatarit dhe të punëtorit e për shpërblimin që paguen shteti? Kush ka mujtë me i thanë Enver Hoxhës, e klyshve të tij, se, ju jeni shfrytëzuesit ma të egjër të mundit dhe djersës së popullit shqiptar që njeh historia? Kush ua ka përplase ndër sy terroristëve komunistë, se, ju kërkoni me më pushkatue vetëm e vetëm se jam Prift Katolik dhe asgja tjetër, mbasi, une as nuk jam trathtar i atdheut dhe as spiju i popullit tem?

Na dukej andërr, po ishte një e vërtetë! Fliste Don Dedë Malaj!
Nuk i lente gja mangut as miku i tij, At Konrrad Gjolaj ...
Me datën 27 prill 1959, Kryetari i gjyqit Mustafa Qilimi, dha vëndimin:
Don Dedë Malaj, me vdekje, me pushkatim. At Konrrad Gjolaj, me 25 vjet burg. Lazër Simon Parubaj, me 20 vjet burg. Gjon Simon Parubaj, vëllau i Lazrit, me 10 vjet burg. Vlash Zefi me 15 vjet burg. Gjeto Luc Budashi me 10 vjet burg dhe Lulash Toma me 5 vjet burg.
Atë mbramje, kur doli nga gjyqi Don Deda, e hypën në një kamjon "zis", një turmë policësh e ulën galuc. Ndërmjet dy rrypave të drrasës mbi spondë kujtoj dy sytë e tij të bamë kuq. Nuk shihej as e bardha e as bebja e synit e kaltërt, vetëm dy njolla gjaku, që asnjëherë nuk mund ti harroj ...

Me datën 12 maji 1959, u ekzekutue vëndimi. Don Dedë Malaj u pushkatue në një fushë buzë liqenit të Shkodrës. Pra, 14 ditë para vizitës së Nikita S. Hrushovit në Shkodër!...
Për fat të keq nuk kam pasë mundësi me lexue fjalën e fundit, para pushkatimit.
Me datën 10 tetor 1991, asht ba rivorrimi i eshtnave të tij në vorret e Sukave të Dajçit të Bregut të Bunës, të famullisë, ku ai ka shërbye me pjesmarrjen e mijra e mijra fshatarëve të atyne krahinave dhe të shumë qytetarëve të Shkodrës, që nuk e kishin harrue gjyqin e tij historik.

Fjalën e rastit, me lot për faqe dhe me ndërpremje të shpeshta përmallimi e ka mbajtë shoku dhe miku i paharrueshëm i tij deri në ditën e fundit të jetës At Konrrad Gjolaj. Fjala e tij u mbyll kështu: " ...Ti ishe lajmëtar i fjalës së Krishtit! Armiqtë Tuej me britma e virrma që kanë me i ndjekë edhe përtej vorrit, kërkuen me mbulue vrasjën Tande të pafajshme, në atë breg liqeni.... Nuk pat kush me të mbulue atë gjoks të zgaqun dhe të shpuem me plumba prej dorës mizore të tyne, veç, atë nade, herët, ra si vesa avulli i gjakut Tand, mbi Ty, o i bekuem! ..."

Në vitin 1997, At Gjolaj, botoi librin "Çinarët", vepër të cilën ia kushton: "Misionarit prej Breslaut, Mësuesit tonë në Velipojë, Don Alfons TRACKIT. Shokut e Mikut të përjetëshëm Don Dedë MALAJ". Kur kam mbarue daktilografimin e këtij libri dhe ia dorëzova, At Konrradi, më pyeti: "Po, parathanja, ku asht?", unë nuk kishe marrë parathanje me materialin që më kishte dorëzue. Ai, me buzë në gaz dhe me ton të premë më tha: "Parathanjën e due prej teje!". Unë, kam hezitue pak çaste, mandej, pranova. Në vitin 1998 mbasi pata rasë me pa në arkiv dosjët, jam takue me At Konrradin, dhe e kam përgëzue për saktësinë e fakteve që ka shkrue mbas aq shumë vitësh në librin e tij "Çinarët". Kjo asht arësyeja që në këtë material që kam shkrue unë, nuk jam zgjatë në shpjegime të hollësishme, mbasi në librin e At Konrradit asht gjithshka e plotë dhe e saktë, megjithse, At Konrradi nuk ka pasë në dorë asnjë material arkivor, përveç, kujtesës së tij të mbrekullueshme, mendjës së hollë dhe dashnisë së pakufi për mësuesin dhe shokun e vet.

E vetmja gja që më ka ra në sy në shtjellimin e këtij proçesi asht kenë dëshira e madhe e Sigurimit të Shtetit me zhdukë këtë përson. Pse u punue kaq shumë vite kundër Don Dedës e At Konrradit? Ku fillon mënia e shtetit kundër Don Dedës? Urrejtja e Sigurimit të Shtetit fillon në vitin 1950, me qëndrimin e tyne të vëndosun dhe kundërshtar, ndaj kërkesës se vjeter të shtetit për nënshkrimin e Statutit të Kishës Katolike Shqiptare.

Lidhja e Don Dedë Malaj, At Konrrad Gjolaj, Don Ejëll Kovaçit, At Zef Saraçit, At Marin Sirdanit etj. me Don Kolec Prennushin për mos me aprovue nënshkrimin e këtij Statuti dhe mënyra sesi këta e kanë kundërshtue haptas atë, ka hapë menjëherë dosjen konsultative të Sigurimit: "Çfarë dhe si duhet bëjmë ti zhdukim këta klerikë?" Mbas nënshkrimit të Statutit në vitin 1951, përveç tre të parëve që nuk kanë firmue, në konferencën e Paqes në Tiranë në vitin 1952, u përcaktuen edhe ata klerikë që ishin në kapërcyll, as andej as këndej. Ata që nuk u bashkuen me turmën as në këtë konferencë edhe pse kishin firmue Statutin, mbetën armiqë, shumica e të cilëve përfundoi ndër burgje.

Deri në vitin 1956 duket, sikur, ka një qetësi! ... E vërteta asht ndryshej! Nuk kishte sesi të dënohej kulti i Stalinit tue pushkatue Priftën! Mardhanjet me Bashkimin Sovjetik kishin marrë ngjyra të tjera mbas vdekjës së Stalinit. Hrushovi kërkonte mënyra tjera qeverisje. Ai diktaturën stalinjane kërkonte me e zëvendsue me asfiksimin e armiqve të tij. Nuk ishte për pushkatime, por për vdekjen e natyrëshme të imponueme me mjete paqësore, me "izolime" ose.... Edhe satelitët e sovjetikëve do të mbanin qëndrime të "moderueme" si padroni. Kuadri i rij që i nëvojitej klerit, tashti merrëj nga bankat e shkollave socialiste, ku filozofia marksiste-leniniste kishte pushtue edhe mendjet e njerëzve në skutat ma të largëta të vendit. Dukej kohë zbutje, por në të vërtetë ishte kohë grumbullimi energjie për ofensivën përfundimtare, për "triumfin e plotë" të sistemit socialist.

Në vitin 1956, arrëstohet At Rrok Gurashi, një "dhelpën e vjetër"(siç e quen At Çiprian Nika), që në grupin e klerikëve në 1946 kur u ka dalë dëshmitar të gjithë shokëve të vet.
Tregohet si anekdotë, kur njëditë nade, po veshej e rregullohej At Rroku, Don Ejëll Deda, edhe ky në burg me të, i thotë: "A po bahësh gati me shkue me rrejtë edhe sot Padër Rrok?"...

Kam lexue proçes-verbalin prej 67 faqesh, që At Rroku ban për disa ditë në hetuesi, këtë radhë me Xheudet Milotin. Xheudeti ishte shefi i Seksionit Katolik në Degën e Mbrendshme të Shkodrës. Ishte ndër specialistët e torturave çnjerëzore dhe katil i prëgatitun për Klerin Katolik. Ka pasë dëshirë me tregue se urrej katolikët në përgjithësi. Këtë e ka tregue me hetimet që ka krye kundër tyne. Kujtohet nga shkodranët kur ka arrestue At Pjetër Meshkallën, dhe mënyrën si i ka ra shtjelm tue e shtye me e futë në gjipsin e Sigurimit. Mbas vrasjës së gjeneralit tij "të dashtun"u trasferue në Ministrinë e Mbrendshme në Tiranë dhe mbas 1990, për këtë kontribut "të vyer" kundër Klerit Katolik, me ndërmjetësinë e Sofokli Lazrit e Spiro Dedës, edhe këta "miqë të klerit", e gjejmë në shërbim të "Caritas-it", në Romë! ...

Proçesi i At Rrokut për mue ka një rëndësi të madhe, mbasi aty asht folë nëpër gojën e At Rrok Gurashit, krejt projekti i vëprimeve të ardhëshme të shtetit komunist, si gjithmonë, me dorën e Sigurimit të Shtetit. Të duket fantazi në leximin e parë por, kur vazhdon me kujtue ngjarjet e ndodhuna mbas atij proçesi, rrjedhëshmëninë e tyne, kohën dhe lidhjet e atyne ngjarjëve njena me tjetrën, përsonat e ngarkuem me ato shpifje e rrena tue u pushkatue, sa të tjerë me vite të tana ndër kampe shfarosje, të bahët me mendue "mos jam në andërr"! Jo, jo, aspak në andërr, por zgjandërr, madje, edhe të zbatueme me përpikmëni ato trillime që ndoshta, kur i ka shprrallue At Rroku, asht kenë edhe me tas çaji e tue ndukë cigare. Shpesh, përsëritë: "... kam harrue me thanë dje!" dhe shton diçka të re, që ia ka kujtue Xheudeti... ose fantazmat e Sigurimit me të cilët flente natën...

Aty, gjenë emnat e të gjithë klerikëve që janë pushkatue mbas 1956 tue fillue nga Don Ejëll Kovaçi, Don Dedë Malaj e, deri tek Don Zef Bici, Don Mark Dushi e Don Shtjefën Kurti. Pothuej të gjithë janë arrëstue për motivet që shpreh atëherë At Rroku. Edhe Imzot Ernesto Çoba asht në atë proçes, me ato akuza për të cilat asht dënue 20 vjet mbrapa. Flitët për karakterin e këtyne klerikëve si, dhe, për mardhanjet e At Rrokut me ta. Shpjegimet ma të hollësishme i jep për klerikët e Tiranës, vëprimet e tyne në kohën e Statutit dhe lojën dyfishe që kanë lujtë ata bashkë me At Rrokun. Për këtë arsye gjyqi i tij u zhvillue me dyer të mbylluna, mbasi kështu vëprohej me "agjentët" e Sigurimit, gjoja me ruejtë sekretet dhe At Rroku u dënue 25 vjet burg, ku, edhe vdiq.

Në bazë të thanjëve të At Rrokut, asht dënue edhe Don Mikel Koliqi. Mbas tij në 1958, Don Ejëll Kovaçi. Don Ejëlli asht viktima ma e dhimbëshme, mbasi ngarkohët me akuza aq të shumta, sa nga të gjitha çpifjet "ka mbetë diçka", sa me errësue pafajsinë e vërtetë të tij. Projekti i Ministrisë së Mbrendshme aso kohe u zbatue nga kolonel Mehdi Bylbyli, i cili ka shkue në Pukë, ka vra Markun, buzë një përroni, pra kryetarin e këshillit popullor të fshatit Qelzë, ku shërbente Don Ejëlli, mandej, e ka çue në qelë te priftit tue e akuzue Don Ejëllin për dijeni të kësaj vrasje. Proçesin e vazhdon Hilmi Seiti, si kriminel i regjun që ishte dhe arrine tek gjyqi tue mbajtë revolverin e tij në gojën e Don Ejëllit, për me pohue. Kështu, pushkaton Don Ejëll Kovaçin e shkretë të pafajshëm.

Hilmi Seiti mundohët me të njajtat metoda me veprue edhe me Don Dedë Malaj e At Konrrad Gjolaj, tue i kalue ndër duert e kriminelëve të njoftun: Nevzat Haznedari, Ali Xhunga, Hamdi Ulqinaku, Shyqyri Qoku, dhe tragjedia mbyllët me Xheudet Milotin që mban me cigare dhe ilaçe shkatërrimi të sistemit nervor të shkretin Don Dedë Malaj, deri që asht dhanë vendimi. Plot 2 vjet mbasi Hilmia pushkatoi këta dy priftën, më 27 prill 1961, hangri plumbin kokës ai vetë nga shokët e tij. Ishte shpërblimi i Partisë për veprat e kryeme kunder klerit inteligjencës dhe shkodranve të ndershëm. Vajtojcët e Teatrit "Migjeni" me vela të zezë, e kjanë deri ndër vorre të "dëshmorëve". Aty e lanë...

Don Dedë Malaj me gjyqin e tij, hyni në vazhdën e lëgjendave të trojeve shqiptare që brezat e ardhëshëm do të këndojnë me "lahutën" e tyne, ndër vargje të pafund ...
Edhe pse kanë kalue ma shumë se 40 vjet nga vrasja e DON DEDË MALAJ, ai mbetët i pavdekëshëm në historinë e salvimit e martirizimit të KISHËS KATOLIKE SHQIPTARE.
Don Dedë Malaj asht ndër klerikët ma të torturuem dhe mbetët ndër ma të sakrifikuemit për triumfin e idealit të Fesë së Krishtit në Shqipni. Ai vdiq për Kishën Katolike dhe Papën!
Tue vdekë për Fè e Atdhé,
DON DEDË MALAJ, U PËRJETËSUE NDËR SHEKUJ!
6 SHKURT 1967

"Diskutimi i Hoxhës ngjan me qenin të cilit i japin bukë, kurse, ai kafshon dorën e atij që e ushqen! ..."
Dolores Ibaruri
Moskë, 1961.

Më 6 Shkurt 1967, Fjalimi Programatik i Enver Hoxhës, ... asht surrati i vërtetë i tij por edhe i idealeve të Partisë së Punës (Komuniste) dhe i Sigurimit të Shtetit komunist totalitar që ai ka drejtue dhe përfaqsue për 40 vjet. Shprehja e tij asht e saktë dhe pa asnjë mangësi: " ... pa frikë dhe me shkronja të mëdha ... TË DJEGIM ME ZJARR!..."

Po, dhe vetëm kështu, mund të realizohej ai qëllim i diktatorit që do të quhej "Revolucion Kultural" nëpërmjet të cilit me emnin ma të bukur të historisë REVOLUCION, do të kryej veprën ma të shëmtueme e ma të ndytën ndaj popullit të vet dhe kulturës kombëtare. Pra, simbas zakonit të komunistëve ai do të vepronte si gjithmonë tue gënjye e mashtrue, vetëm e vetëm me përforcue pushtetin gjakatar përsonal bashkë me përkrahësit e tij, anëtarët e Partisë së Punës, të mbrojtun dhe të përkrahun si gjithënjë nga kriminelët e spijunët e Sigurimit të Shtetit, KUNDËR GJITHË POPULLIT SHQIPTAR.

Ky, "Revolucion", do të realizohej prej organëve terroriste të specializueme të Sigurimit të Shtetit, të drejtueme nga Partia. Na do të shohim me sytë tonë, për fat të keq, sësi mburreshin këta autorë të kësaj vepre makabre të pashembull në historinë botnore, pikërisht, në Shqipninë e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, Mbrojtësit të Krishtënimit Evropian. Atdheu i Nanë Terezës, mishnimi i idealeve dhe i virtyteve të Nanës së gjithë Botës, do të shpallej me "Kushtetutën e Republikës Popullore të Shqipërisë - PA FE". Në 1967, simbas dekretit nr. 4337, anulohet çdo pjesë e ligjës në lidhje me mardhanjet ndërmjet Shtetit dhe Kishës tue shvlefsue çdo statut mbi besimet. Partia e Punës së Shqipërisë dhe Qeveria Shqiptare deklaruen me mburrje se SHQIPNIA asht "i pari Shtet me të vërtetë ateist në botë". Harrohet me dashje se Kushtetuta, si gjithmonë vetëm me fjalë, kishte "garantue lirinë fetare". Mbas këtij dekreti hapet rruga e pritëshme e vitit 1976, për "Kushtetutën e Re" që proklamoi artikujt 37 dhe 55, ku, SHTETI NUK NJEH MË ASNJË FE. Ajo ndalon çdo veprimtari fetare dhe inkurajon ateizmin si parim marksist-leninist.

Artikulli 37: "Shteti nuk njeh asnjë fe dhe inkurajon zhvillimin e propagandës ateiste, për të krijuar ndër njerëzit një botëkuptim shkencor e materialist.".
Artikulli 55: "Ndalohët formimi i çdo organizatë fashiste, antidemokratike, fetare e antisocialiste. Janë të ndaluara veprimtaritë e propaganda fashiste, fetare, luftënxitëse, antisocialiste, si dhe urrejtja ndërmjet njerëzve dhe racave.".
Po, do të digjej me zjarr "Kanuni i Lekë Dukagjinit", se kështu përdhosej martirizimi i At Shtjefën Gjeçovit i vramë trathtisht nga serbët, kështu, u shkelnin të drejtat zakonore të malësorëve të Veriut. Kështu, dhunohej Maja e Bratilës bashkë me vorrin e Ded Gjo' Lulit. Vetëm kështu, do të përdhoseshin të drejtat dhe liritë thëmelore të njeriut se, kështu, Shqipnia izolohej nga kontinenti dhe, vetëm kështu, diktatori i përsëriste Evropës se këtu: "Ligjin e bëjë unë!".

Metodat e Sigurimit të Shtetit do të ishin të "reja" dhe jo ato të vjetrat. Tashti do të zbatohej eksperienca e marrun nga Kina e Madhe e Mao Ce Dunit. Njerëzit duhet të kuptonin dhe të bindeshin se çdo mospërputhje me idetë e këtij "Revolucioni", ishte me pranue një torturë të re dhe të vazhdueshme: "Frikë dhe vetëm frikë", që secili maparë pranonte me qejf vdekjen se këtë rrugë Kalvari të stërgjatun dhe shpesh, pafund ... ku, kryqëzimi në fillimin e saj ishte shpëtim i vërtetë, ndërsa pushkatimi në minutat e para të arrestimit ishte si me lindë së dyti sidomos, për ata që i kishin provue me kohë torturat mizore psiqike dhe fizike në qelitë e Sigurimit të Shtetit komunist shqiptar.

Jo, kurrë, nuk harrohej publicisti i njohtun Don Lazër Shantoja me kambë të këputuna me sharrë druvari ... Cili harronte Imzot Gjinin, Volaj, Bonattin, V. Prennushin, Nikoll Dedën dhe Ernesto Çobën të masakruem dhe të futun në thes, apo, etnit: Mati Prennushi, Çiprian Nika, Donat Kurti, Pal Dodaj, Frano Kiri, Aleks Baqli, të varun ndër pemë me ditë të tana, e, Hafizët: Ali Tarin, Dërgutin, Najpin, Muftinë, tue u torturue me folë kundër klerit katolik. Nuk ishin mbyllë ende gropat e zeza të hetuesisë së Koplikut, ku kalbëshin martirët Sirdani e Çuni. Ndër kalldramet e shtëpive shkodrane të kthyeme në hetuesi vlonte gjaku i Kolec Dedës, Simon Darragjatit, Muzafer Pipës, Paulin Palit, Qemal Draçinit, Kol Prelës, Ndue Palit e Caf Metës, Pal Thanit e Loro Vatës, Gjok Dodës e Zef Jakoviqit, Kol Kurtit e Ahmet Koplikut e sa të tjerëve të mbetun në tortura e të tretun si coftina në Zallin e Kirit. Ende vajtonin shelqet e bregut të Bunës studentët Bardhosh Dani, Mark Cacaj e Brahim Dërguti.

Vazhdonin me ushtue muret e kinema "Republikës" nga zani i paharrueshëm i trimit Don Dedë Malaj. Fusha e Çelës ishte ende me pështymët e pathame të Mark Ndojës e Gac Lecit, në fëtyrat e pastërta të Martirëve Fausti, Dajani, At Gjon Shllaku e Mark Çuni me shokë. Nuk harrohej studentja burrneshë Drita, motra e Ibrahim Sokolit tue ua përplasë në surrat spijunve Çiril Pistoli me shokë: "Turp për ju, se, as në mesjetë nuk janë pështy të burgosunit rrugëve si tashti!...". Anë e kand qytetit kishte vetëm kujtime të pashlyeshme mjerimi, vuajtjesh e vrasjesh në breznitë shkodrane.

Nuk duhet harrue me iu kujtue predikuesve të "emancipimit të grues" vitët e mnerëshme të rinisë, kur lidheshin ndër vargoj nga krimineli Ahmet Suji vajzat e reja të Shkodrës: Maria Tuçi, Angjelina Marku, Terezina e Liza Pali, Ana Daja, Drita Kosturi, Agime Pipa, Viktore Kuka, Frida Sadedini etj. atëherë, kur ndër prroje shkonte rrëkajë gjaku i Maria Shllakut e Maria Zojzit... Këneta, fusha, brigje, kodra, kanale e gjithkah vorre të humbuna me të interrnuem, pa shenj tek kryet...
Vetëm në një lagje të vogël si kjo e emja, rreth 4000 banorë numëron: 29 vetë të pushkatuem, 97 vetë të burgosun, mashumë se 49 vetë të internuem, të gjithë për motive politike.

Po në gjithë qytetin e salvuem të Shkodrës?
Shifrat për ne janë tronditëse, ndërsa për botën e qytetnueme janë të pabesueshme. E, pra, mbi të gjitha këto vorreza që mendohën rreth 45000 vetë, të pushkatuem e të vdekun ndër burgje, kampe e intërrnime, asht ndërtue gërmadha që shihni ju sot që thirret "socializëm" e për me shkatrrue edhe atë që mund të kishte mbetë si traditë, zakon e kulturë, ishte i domosdoshëm i qujtunim "Revolucion Kultural", që do të përfshinte cilindo që ka lutë Zotin, kjoftë edhe njëherë gjithë jetën.

Do të përshkruej shkurt si u zhvillue ky "Revolucion", në qytetin martir të Shkodrës:
Për çudi, njerëzit ato ditë nuk i ndiqte as hija e vet. Gjatë ditës drita ishte si e marrun mbasi i mungonin vezullimet e rrezëve të diellit. Qyteti dukej në pragun e një eklipsi, me pamje të zymtë e të trishtueshme. Vransina e kohës kishte depërtue deri thellë në shpirt. Në rrugët e lagështituna kishte pak lëvizje. Ndër rrugica as fëmijët nuk lonin si gjithmonë me topat e vegjël prej leckash. Diçka pritej... Ndonjë kalimtar i mbërthyem deri në fyt strukej nën pallton ose gazhupin e vet. Në kryet e krrusun ka ngjeshë një kasketë që kushedi ku e ka gjetë në ndonjë skutë të musandrës dhe ecë pa shikue e përshëndetë njeri, veç tue mendue si të gjithë të tjerët: "Ishalla, me mue nuk kanë punë!...".

Të gjithë ndrrojnë hapat si me komandë 1-2, 1-2 ... të vogjël e të shpejt si kinezët, por me shumë kujdes që të mos u ngatrrohen mangjetat e shkyeme të pantallonave që njerëzit veshin për mos me ra në sy për "modën". Mbizotnon ngjyra grih e mbylltë ose kafe e murrme që përzihet lehtë me pluhun të rrugëve ose baltën mbas shiut. Kjo i jep qytetit edhe ma shumë pamjen e një zone të zymtë konviktoresh që veshen me urdhën nga eprorët e tyne dhe jo simbas qejfit. Aty-këtu shihët edhe ndonjë veshje grih e çelët që e ban edhe ma të trishtueshme kohën derisa mund të shkëputesh prej tij dhe, vetëm kur i largohësh asaj siluete të frikëshme, qetësohesh për pak çaste sa me u mbushë me frymë e, atëherë ke mujtë me thanë me vedi: "Si dukët, nuk e paska pasë me mue!...". Secili këte formulë mendonte rrugës...

Në rrugët kryesore me shtëpi të jargituna nga rrëkajtë e ulluqëve të kalbuna e të palyeme që në vitin 1959 kur pat ardhë për vizitë Hrushovi, janë paksue njerëzit. Edhe ajo karakteristikë e jona shëtitjet ndër pjaca nuk bahej pothuej fare, kudo mbizotnonte frika. Terrori zyrtar kundrejt disa "përsonave" të konsideruem "pakica" por, ku, përmblidhej gjithë populli, u kishte hy për palc: "Tue më pa në pjacë, a thue po i kujtoj gja këtyne!?..." Sigurimi i Shtetit si "i mirë" i kudondodhun, po e realizonte detyrën kryesore që i kishte vue Partia: "Pasiguria e përherëshme e popullit" tue e mbajtë në kushte servilizmi dhe mjerimi, tue depërsonalizue mundësisht çdo njeri për me e mbajtë të shtypun e gojëmbyllun".

Gratë e pa krehuna dhe me shamia të mbështjelluna rreth kokës si mumjet e dikurshme, e vazhdojnë punën e përditëshme tue u çue në orën 03.00 të mëngjezit, vrapojnë tue çue mahallën me krizmën e shisheve të qumeshtit ndër strajca për me zanë radhën e pafund me shpresë të ardhjës së furnizimit para orës 05.30, mbasi po erdhi ma vonë mbetën pa gja, nuk i pret koha se do t'i hypin biçikletave dhe me vrap u duhët me shkue në qendrat e punës me ba "gjimnastikën e mëgjezit". Rrugës me shpejtësi hullin si zhele fëmijte e posa zgjuem në dyert e kopështeve, të mbështjellun ndër batanijat e leshta të kombinatit "Stalin" dhe të mbuluem me celofona sikur donë me i tretë të shkretit e vogjël, "revolucionarët e ardhshëm", të cilët edhe ata trajtohën e priten tek dera e kopështit prej edukatorës simbas "biografisë". Prej asaj moshe fillon plotësimi i "karakteristikave përsonale" ose, ajo që quhet "dosje" e që nuk do ti ndahët gjithë jetën...

Burri që pret me u ba babë, veç rrin e mendon si me përçudnue emnat e prindve të vet, si e si me kombinue emni i bebës së vogël me listat e miratueme nga komitetët e Partisë në zyrat e gjëndjes civile. Për emnat jashta liste pritej vëndimi i kolektivit që do të vendosë: a me vazhdue punën ose jo... Diskutohej biografia e stërgjyshave dhe a kanë pasë "shfaqje të hueja"?... Pikësynimet i jepte organizata e vendit të punës që këshillohej me organët e Partisë ma lart por, pa asnjë mëdyshje ajo konsultohej me Sigurimin e Shtetit, i cili i tregonte rrugën si me vëprue me këtë përson. Me këtë problem merrej organizata e rinisë e shkollës 11 vjeçare "Jordan Misja", e cilësueme ndër ma të flaktat organizata "revolucionare" të qytetit, ku përsoneli i devoçëm i asaj shkolle zbatonte pikë për pikë porositë e Partisë dhe të Sigurimit simbas parullës së "vijës së masave": "Çka don populli bën Partia dhe ç'thotë Partia, bën populli!".

Të rinjtë shpejtonin me u mbledhë ndër shkolla, palestra, klasa, auditorë, koridore, podrume e kudo për me lexue kolektivisht gazetat dhe me njoftue "shtabët" për kryemjen e detyrave. Kudo në buletine speciale dhe për përdorim "të mbrendshëm" partie, lajme radjoje dhe vesh në vesh, flitëj për "Fjalimin Programatik", kryesisht, si po vëprohej anë e kand vendit deri ndër skajët ma të largëta. Edhe atje mblidhej "paria e re" e fshatrave të kooperativizueme dhe merrte edhe ajo vëndimet e veta, si me kthye Kishat e Xhamitë në "vatra kulture", depo grumbullimi ushqimi për kafshët apo stalla. Pleqtë e disa fshatrave të "mërzitun" nga zakonet "prapanike" i drejtonin edhe një telegram "shokut" Enver për gjithë ato "të mira" që u kishte sjellë në katund... Kishte familje fshatare me nga 3-4 fëmijë, që merrnin 150 gr. qumësht në ditë nga kooperativa dhe i ushqenin fëmijët e tyne me "pikatore"...

Mbas mbledhjeve të mëshefta të Partisë që ato ditë në Shkodër i drejtonte nga Instituti i Lartë Pedagogjik Ramiz Alia, "shokët": Xhemal Dini, Musa Kraja, Prenk Sokoli, Halit Isufi, Hilmi Habovija, Angjelin Kumrija, Jovan Vujoshi etj. etj. si këta besnikë të Sigurimit, vëndimet ia përcillnin rinisë mbasi tek "njeriu ynë i ri" ishte mbështetja e tyne. Në mbledhjet e rinisë ma të besueshmit u ngarkonin me detyrat e Partisë dhe vazhdohej me brohoritje: "Parti, Enver, jemi gati kurdoherë!"... Fillonte aksioni i rinisë... me të padiskutueshmen fjalën "vigjilencë" që në gjuhën shqipe ka disa kuptime, por për ne që jetuem atë kohë të mjerueshme, ajo fjalë ka vetëm kuptimin e spijunllëkut me të cilin u formue ajo "rini servile" siç e ka cilësue At Meshkalla, "vepra më e shkëlqyer e Partisë së Punës", ku prej kësaj rinie e deri tek ma plaku "të gjithë njerëzit janë të lidhun për kafshatën e gojës", përkufizimi ma i sakt e plote i fjalës "socializëm".

Ndokush mendon me të drejtë, a thue me të vërtetë "vetëm" ky ishte "Revolucioni Kultural"?!...
- Jo, në asnjë mënyrë, jo!...
"Revolucioni Kultural" në Shqipni nuk ka fillue në vitin 1967, ai ka fillue "kur kanë hi këta" pikërisht, atëherë, kur Qamil Gavoçi me shokë shkrepnin armët e "fitorës" mbi kokat e "armiqve të popullit", ato ishin sinjalët e para të terrorit komunist që do të vazhdonin për 50 vjet pandërpremje.