I miri, i keqi dhe i shëmtuari*)

-- nga RIÇARD HOLLBRUK & BERNARD KUSHNER

Disa vjet më parë, në mes të viteve 1990, SHBA dhe Europa hynë në një përpjekje të fortë, sikurse të vonuar, të merreshin me problemin strategjik dhe politik më me presion që përballej atëherë Europa: shpërbërja e Jugosllavisë. Se kjo ngjarje u shoqërua nga krimet e luftës më të tmerrshme në Europë që nga koha e Holokaustit, dhe gjithashtu se shfaqte kërcënim për stabilitetin e pjesës tjetër të Europës e bëri përfshirjen amerikane thelbësore, ndonëse vonesat, nga 1991-95, ishin tragjike dhe të panevojshme.

Ndërhyrja me në krye Amerikën, e mbështetur fuqimisht nga Franca dhe Britania, përfundoi luftën në Bosnjë. Mbas një lufte nga ajri të shkurtër por intensive të NATO-s, serbët u detyruan të ulen në tavolinën e negociatave, që rezultoi me Marrëveshjen e Paqes së Dejtonit, firmosur në 21 nëntor 1995. Ndërhyrja e dytë e NATO-s gati katër vjet më pas, rezultoi në çlirimin e Kosovës nga shtypja serbe, por la krahinën me shumicë dërrmuese shqiptare me statusin e saj final ende të papërcaktuar, nën kontrollin e përkohshëm të OKB-së.

Të dyja, Bosnja dhe Kosova, u gjenden me vendosjen e trupave të shumta efektive të NATO-s të përcaktuara për mbajtjen e sigurimit ndërsa procesi politik shkon përpara. Nëse gjithë kjo tani duket si histori antike nga shekulli i kaluar, kujtoni se vetëm pak vite me parë, kjo luftë ishte historia më e madhe në botë, duke tërhequr njëkohësisht gazetarët dhe diplomatët, të cilët tani fokusojnë vëmendjen e tyre në Irak dhe Afganistan. Por ndërsa bota ndërroi nga këto njëherë e njëkohë çështje të faqeve kryesore, ato nuk ikën, dhe një vizitë në rajon sot nuk është e vlefshme vetëm për të drejtën e saj, ajo ndriçon në sfidat në Irak dhe Afganistan po aq mirë.

Të tilla mendime na sollën ne – një ish-negociator në Bosnjë dhe Kosovë, dhe një ish–kryembikëqyrës të OKB-së në Kosovë - përsëri në rajon për një vizitë, mbas një mungese prej tre vjetësh, për të parë si po ia çojmë. Përgjigjia e shpejtë është: Bosnja po shkon më mirë se sa pritet, ndonëse ka probleme masive; Kosova, një fletë raporti e paplotë sepse statusi i saj final, fatkeqësisht akoma nuk është adresuar; dhe Serbia – vendi ku e gjithë kjo filloi – ngadalë ka filluar të zgjohet në realitetet e Evropës moderne.

Bosnja tetë vjet mbas Dejtonit po shfaq shenja të pagabueshme se, nëse komuniteti ndërkombëtar i sheh ato drejtë, ky vend i torturuar mund të jetë në gjendje të bashkojë vetveten bashkërisht. Ndërsa politikanët e vjetër ende i shohin ngjarjet në terma etnike, shumë prej të rinjve duket se duan të kthehen në ditët kur, si një grua e re na tha ne, “Ju nuk e dinit nëse ishit serb, mysliman, apo kroat.”

Idealiste? Mbase, por Bosnja ka bërë më shumë përmirësim se pothuaj çdo predikim nga shumë cinikë në kohën e Dejtonit. Mbi një milion refugjatë janë kthyer në shtëpitë e tyre, dhe treguesi më i rëndësishëm 400,000 prej tyre janë kthyer në zona ku ata janë minoritet. Kjo ishte gjithmonë testi kyç, dhe kjo statistikë për t’u çuditur flet për vetveten. Njëlloj e rëndësishme, në një kohë kur forcat e koalicionit në Irak po sulmohen mesatarisht rreth 10 herë në ditë, dhe vriten në një shkallë shqetësuese, në tetë vjet që nga Dejtoni këtu nuk ka patur asnjë viktimë, të vrarë a të plagosur, në forcën e udhëhequr nga NATO-ja. (Në kontrast me mbi 70 ushtarë francezë të vrarë në Bosnjë gjatë fazës të tmerrshme të paqeruajtjes së OKB-së prej 1991-95).

Problemet e Bosnjës nuk duhen nënvlerësuar. Ekonomia është e vakët, papunësia e lartë dhe një përqindje e papranueshme e GDP-së kombëtare, mbi 60%, është në sektorin shtetëror, e cila është një licencë vjedhjeje për partitë politike keqas të korruptuara, që dominojnë sektorin publik vigan. Gjithashtu, Marrëveshja e Dejtonit la një shtet me tre ushtri, secila e bazuar etnikisht, dhe vetëm tani komuniteti ndërkombëtar, drejtuar me zotësi dhe fuqishëm nga Përfaqësuesi i Lartë, Lordi Pedi Ashdoun, ka ardhur me një plan për të zgjidhur këtë çështje; një vend të mos ketë tre ushtri. Forcat e NATO-s nuk do të jenë të gatshme të largohen përderisa kjo çështje të zgjidhet. Dhe Radovan Karaxhixh dhe Ratko Mladiç – Sadam Huseini dhe Osama bin Ladeni i Europës – janë akoma në lirim. Dështimi për t’u kapur ata përgjatë tetë vjetëve i ka bërë të kushtueshme përpjekjet për të ndërtuar një vend të ri mbas një lufte të tmerrshme.

Por, edhe pse me një punë vigane përpara, Bosnja me arsye mund të përshkruhet si një histori suksesi. Kjo gotë nuk është më gjysmë plot apo gjysmë bosh; ajo ka tre të katërtat e mbushura. Çështja e vetme më e madhe që duhet kaluar është të mbarohet puna, jo largimi prej saj kur fundi duket me sy. Në këtë shikim, është shqetësuese të dëgjosh fjalë se Uashingtoni dëshiron të tërheqë 1700 trupat e mbetura në Bosnjë. Pa rëndësi sa shtypës është nevoja për forcat e SHBA-së në Irak apo Afganistan, kjo prezencë e vogël por shumë e rëndësishme nuk duhet të tërhiqet parakohe.

Presidenti Bush dhe sekretari Puell iu premtuan përsëritshëm europianëve, që bëjnë ngarkesën e forcave në Bosnjë (dhe në Kosovë), se “Ne erdhëm bashkë, dhe ne do të largohemi bashkë”. Ky premtim duhet mbajtur. Për të shtuar, Lordi Ashdoun po lëviz shumë shpejt, sipas shikimit tonë, të kthejë Zyrën e Përfaqësuesit të Lartë, që ai drejton, në një Zyrë të Përfaqësuesit të Bashkimit Europian. Një aksion i tillë, që ai shpreson ta kompletojë në fillim të 2005, mund të rezultojë me mbarimin e mbështetjes së Kongresit Amerikan për Bosnjën, dhe sigurisht do të dërgojë sinjal të gabuar në popullin e rajonit, se amerikanët po tërhiqen. Ne nxisim Europën dhe Uashingtonin të mos prishin partneritetin që ka punuar aq mirë në Bosnjë.

Nëse Bosnja është dhe e lirë dhe e pavarur, Kosova është vetëm e lirë. Dhe për sa kohë statusi i saj final është lënë i papërcaktuar, komuniteti ndërkombëtar, i përfaqësuar nga NATO-ja për sigurimin dhe OKB si administratore civile, duket ka ngecur. Nëse u shtangëm të kënaqur nga Bosnja, ishim të papërgatitur për sa pak përparim ishte bërë në Kosovë në lidhje me dy çështje për t’u kaluar: kthimin e pushtetit popullit të Kosovës, dhe përcaktimin e statusit të saj final. Ndonëse rezoluta qeverisëse e OKB-së, 1224, flet për “autonomi substanciale” shumë pak është bërë për t’i dhënë popullit të Kosovës, mbi 90% shqiptarë, kontroll mbi punët e tyre të brendëshme. Secili, përfshi edhe kryeadministratorin e OKB-së Harri Holkeri (ish-kryeministër i Finlandës) e pranojnë këtë pikë, por ende kjo nuk po ndodh. Një rrugë e hartuar qartë për vetëqeverisje duhet shtruar përpara me shpejtësi, ashtu si u kërkua nga çdo shqiptar me të cilin ne folëm.

Por çështja dominuese e statusit final, është ajo që mban trupat dhe OKB-në të lidhura. Shqiptarët, mbas shekujsh shtypjeje nga serbët, janë të vendosur të fitojnë pavarsinë. Ky është një qëllim legjitim, por nëse 20.000 trupat e NATO-s në Kosovë largohen tani, pastrimi etnik në të kundërt ndaj serbëve të mbetur, do të zërë vend menjëherë, dhe ai do të jetë i përgjakshëm. Do të jetë vetëm java e ardhshme, 14 tetori, ku bisedimet e para midis shqiptarëve dhe serbëve më në fund do të fillojnë, nën kujdesin e OKB-së në Vjenë – të paktën një vit më vonë se sa ato duhet të kishin filluar, dhe të kufizuara në katër fusha teknike.

Megjithatë, kjo është fillimi i diçkaje që do të jetë shumë e rëndësishme, dhe ajo kërkon mbështetje të nivelit të lartë si nga BE dhe nga SHBA. Në vetë kryeqytetin e Serbisë, Slobodan Milosheviçi, tashmë i shkuar në qelinë e tij të mirështruar në Hagë, nuk vajtohet. Por rrëmuja që ai la pas – një ekonomi e shkatërruar, katër luftëra të humbura, dhe ajo që një ministër iu referua si një “shoqëri parapolitike” – më së shumti shtypte çdo serb që ne takuam. Por, atje është fillimi i realizmit - dhe, mbi të gjitha, tronditjet e para të një dëshire prej shumë serbëve të largohen prej të shkuarës mitike, që i kishte kapur ata, drejt një të ardhmeje në të cilën Brukseli, dhe jo Kosova, është qëllimi.

Është e qartë: Serbia nuk mund t’i ketë të dyja dhe Kosovën dhe Europën dhe qëkur ata nuk mund ta marrin përsëri Kosovën në asnjë mënyrë, ata do të fillojnë t’i përballen realitetit. Pak serbë guxojnë ta thonë këtë në publik, por ata e dinë se Kosovën e humbën. Ata janë, në fakt, vërtet duke pritur nga bota e jashtme - BE, SHBA, dhe OKB, të mbarojë punën që nisi me luftën e 1999. Vonesat burokratike dhe politike në tre vitet e fundit janë ta pafata, por nuk është ende vonë ta çosh këtë anije me kryet në drejtimin e duhur.

Suksesi në Ballkan, dhe akoma më shumë problemet shtypëse në Irak dhe Afganistan, kërkojnë atë lloj bashkëpunimi transatlantik që ekzistonte në pesë vitet e fundit të shekullit të shkuar. Të jemi të qartë, ka pasur argumente pafund përmbi çdo detaj të politikës ballkanike – çështja më e vështirë me të cilën përballej atëherë partneriteti atlantik. Por ato ishin mosmarrëveshje burokratike, të zgjidhura përmes diskutimeve të durueshme, argumentit, dhe merr e jep në secilin nivel deri lart përfshirë dhe vetë kreun. Ne e dimë, ne ishim atje, një francez dhe një amerikan, që besojnë se një bashkëpunim i tillë nuk është vetëm i mundshëm por i nevojshëm, që besojnë se kur partneriteti atlantik punon saktësisht, asgjë nuk e ndalon atë.

*) Marrë nga gazeta “The Wall Street Journal”
Përktheu: Ylli Stefanllari