Marrëdhëniet me Pirandelon dhe Cvajkun

Ka patur marrëdhënie të ngushta me Luixhi Pirandelon. Ky i fundit kishte mjaft dobësi për aktorin e madh shqiptar me famë botërore, Aleksandër Moisiun. Madje heronjtë e tij, ai donte t’i shihte në skenë vetëm nën interpretimin e tij. Po ashtu, një njohje duket se ka pasur dhe mes Aleksandër Moisiut dhe Stefan Cvajkut, i cili ishte përkthyesi i veprave të Pirandelos. Por Aleksandër Moisiu, aktori i njohur shqiptar, njihet prej një pjese njerëzish si një aktor i madh austriak. Në një email- dërguar në forumin e shqiptarëve brenda dhe jashtë Shqipërisë “Art Kafe”, Vitore Stefa Leka, rrëfen mbi një rast të tillë, kur i është dashur ta mbrojë origjinën e aktorit të madh nëpërmjet një artikulli mjaft interesant që flet për Aleksandër Moisiun.

Ajo rrëfen se ndërsa shëtisnin në Porte Roza, një nga qytetet më të bukura dhe turistike të Sllovenisë, vetëm 1 orë larg Triestes, asaj i kishte tërhequr vemendjen busti i Aleksandër Moisiut dhe shënimi përkatës: Aktor i madh, ditëlindja dhe dita e vdekjes. “Isha shkëputur pak nga grupi duke ndenjur më shumë para bustit, kur dëgjoj që më thërrasin...

- Ej, u thashë, hajdeni të shikoni bustin e një aktorit tonë të famshëm”, - shënon Leka, duke shtuar se pas kësaj ftese kishte ndërhyrë një prej mikeshave të saj, aktore e teatrit "Giuseppe Verdi,". “Aleksandër Moissi është Austriak. Edhe këtë shqiptar do të na e nxjerrësh ti”? - më tha. Vitore Stefa Leka shkruan se i kishte thënë aktores italiane: “Ky është puro shqiptar, më vjen keq se merresh dhe me art. Pse, si e keni mësuar në shkollë ju, për italian?”. Ndërsa aktorja italiane i është kthyer se nuk kanë bërë orë mësimi mbi Aleksandër Moisiun, por e dinte që ishte austriak, madje edhe që ka debutuar shume në skenat italiane, e se ka qenë dhe mik i ngushtë me dramaturgun e njohur, Luiggi Pirandelo. E ndërsa me aktoren italiane ishin bashkuar edhe dy miq të tjerë, Vitore Stefa Leka, rrëfen se i është dashur t’iu tregojë atyre revistën "Doruntina" ku ishte një shkrim i z. Mikel Prendushi, që flet pikërisht për jetën e aktorit të madh. Më poshtë po botojmë shkrimin e Prendushit, për aktorin e madh.

Nga Mikel Prendushi

Aktori i madh shqiptar me famë botërore, turneun e fundit e bëri në Itali. Ai kishte ikur nga Gjermania si i përndjekur dhe po kështu më 1934, u largua dhe nga Austria, i thirur nga sipërmarrësi teatror italian, për një turne. Në qytete të ndryshme të Italisë, ai interpretoi pjesët më të bukura të repertorit tij. Për suksesin e tij të merituar shkruajnë gjerësisht gazetat italiane, por dhe ato evropiane. Në kohën kur fama e Moisiut tonë kishte arritur kulmin, Musolini kërkoi t'i jepte shtetësinë italiane dhe ta aktivizonte nëpër podiumet kryesore për propagandën e tij, por aktori i madh, që ishte kundër diktaturave dhe kundër luftës, e refuzoi këtë propozim.

Kohët e fundit, janë botuar në Itali disa dokumente e kujtime në të cilat tregohet se si Musolini kërkonte ta afronte me çdo kusht Moisiun, duke i dhënë dhe rolin kryesor të dramës "Savonarola", që do të shfaqej në ditët e "Majit Fiorentin" me 1935, aktivitet ky i manipuluar nga fashizmi.

Vetë Mussolini, kishte parë talentin e mrekullushëm të Moisiut, në disa interpretime të kryeroleve dhe, megjithë dyshimet për të si pacifist, kërkonte ta afronte. Aleksandër Moisiu e refuzoi dhe këtë herë, duke vazhduar turneun e tij simpas kontratës, që kishte lidhur.
Gruan e tij Johana Terwin, e kishte lënë në Austri, me qëllim që të kthehej dhe vetë atje. Pas refuzimit që i bëri disa herë Musolinit, Moisiu, mendonte një orë e më parë të ikte nga Italia. Në ato ditë, dramaturgu i njohur Italian Luiggi Pirandelo, kishte shkruar një komedi me titull "Nuk dihet se si", ku rolin kryesor ia kishte caktuar aktorit famoz. Pirandelo e çmonte shumë aktorin si dhe ky Pirandelon. Vënia e kësaj drame do ta shtynte qëndrimin e Moisiut në Itali. Në letërkëmbimet e tyre në këtë kohë, shihet një farë ftohtësie, e deri kritikat e Moisiut, ndaj komedisë së re.

"Në këtë komedi, nuk ka asgjë për të qeshur apo për të qarë”, - i shkruante Moisiu Pirandelos, për të justifikuar refuzimin e tij. Më vonë në mes tyre, u arrit një kompromis. Komedia e rishikuar, do të vihej në skenë, si premierë jo në Itali, por në Austri (Vienë). Vetë Stefan Cvajgu, shkrimtar i mirënjohur mori përsipër përkthimin e kësaj komedie, siç tregojnë dokumentacionet e kohës. Eshtë interesante të theksohet se këtë komedi, ia kishte kërkuar Pirandelos teatri kombëtar i Parisit, po Pirandelo preferonte ta vinte në skenë, vetëm me Moisiun në rolin kryesor.
Në ditët e para të marsit, Moisiu lexoi nëpër gazetat Italiane rreth përgatitjeve për pushtimin e Abisinise (Etiopisë). Porsa lexoi këto lajme ai ka thënë: - U pa puna... Lamtumirë... Vendosi një orë e më parë të largohej.

Shfaqjen e fundit e dha në San Remo më 12 mars 1935. Aktorja Italiane Maria Fabri, në artikullin "Debutimi i fundit i Moisiut" ka shkruar:
“Atë mbrëmje u pamë për të fundit herë në debatimin tonë te "Kufoma e gjallë" e Leon Tolstoit, ku Moisiu kishte rolin kryesor atë të Fedias. Atë natë kishte ethe dhe ashtu siç ishte, një artiste e re, i propozoi të futeshin në det në ujin e akullt të Tirrenit. Të nesërmen pa zbardhur dita, ai do të merrte, trenin ekspres për Vienë. Gjatë rrugës u sëmur dhe më tepër. Mushkëritë e tij, të lodhura nga tuberkulozi, që kishte marrë gjatë luftës së parë Botërore në Francë, nuk duruan më dhe atij ju shfaq polmoniti akut. Porsa arriti në Vienë e shoqja e shtroi menjëherë në spital, por gjendja e tij sa vinte dhe rëndohej më tepër...