Koment për një poezi dhe një novelë të Migjenit

Detyrën e mësueses së letërsisë, për një komentim letrar me pjesë nga vepra e shkrimtarit bashkqytetar shkodran Migjenit e prita me një emocion të veçantë. S’afërmi do të mbushen 50 vjetë nga botimi i një libri, "Migjeni, Vepra, mbledhë dhe shpjegue nga Gjovalin Luka", që ka qenë gjyshi im. Migjenin e çensuruan në botimin e vitit 1936, i lanë vetëm paksa vend, "sa me thanë", në antologjinë shkollore të vitit 1941 (shkruar nga E. Koliqi dhe K. Gurakuqi) dhe më në fund e çensuruan dhe madje as nuk ia botuan shumë vjersha e proza në botimin e vitit 1944.
Librin e shkodranit Gj. Luka, "korrektorët" letrarë, ortografikë e politikë si dhe dashakeqësit xhelozë, bënë çmos qysh në fillim ta sabotonin, duke e mbushur mbarë e mbrapsht me "gabime shtypi" e ndonjë shkurtim në "Ndërmarjen Shtetërore të Botimeve" si dhe në shtypshkronjë. Jo vetëm kaq, por fill mbas publikimit çensura e neodiktaturës e ndaloi dhe mbuloi me kritika e harresë. (Pretendohej se Gj. Luka kishte pikpamjen se gjuha e Migjenit, nuk ishte aq e arrirë etj dhe në anën tjetër se ai vetë e kishte "korigjuar", falsifikuar etj këtë gjuhë, ndër të tjera me 200 copë gabime shtypi në vetëm një novelë. A ka autor në botë që do ta bënte këtë?!)
Por, nëqoftëse në kohën e diktaturës së Zogut, diktatuturës fashiste e të diktaturës socialiste-hoxhiane, çensurimet e ndalimet ishin ndodhi "normale", çfarë na mbetet të themi për paradoksin se edhe në "demokracinë pluraliste shqiptare", po vazhdon prej 13 vjetësh inercia e "harresës, çensurimeve e madje edhe e denigrimeve"?!
Në librin "më të kompletuar" për veprat dhe jetën e Migjenit, i sapobotuar nën kujdesin e ministrisë së Kulturës, në bibliografinë e autorëve që kanë shkruar për Migjenin (libri i shkruar nga Angjelina Luarasi Ceka dhe bibliografia nga J. Kastrati e M. Zeqo) mungojnë E. Koliqi e K. Gurakuqi dhe libri i Gjovalin Lukës. Përse duhet të ndodhë kështu edhe tashti në pluralizëm?!
(Në bibliografinë e librit "Migjeni" të R. Idrizit, bot. 1992, f 283, sado pa emër libri i Gj.L. figuronte)
A i ka hije demokracisë mendimore pluraliste, kur në një shkollë rekomandohet: "Migjeni nuk ka qenë besimtar, por ka qenë një shkrimtar ateist i pa fe" dhe i ndalohet komentimi i psh "Parathania e Parathanieve" apo "Të çelen arkapijat"!
Mos janë jashtë ligjit njerëzit dhe shkrimtarët që mendojnë si Migjeni?! Duam të shkojmë drejt një demokracie moderne evropiane apo drejt një neodiktature e shteti injorant, sepse kështu po na duan Oso Bakallët e rinj?!

Si njëri ndër lëvruesit e kritikës letrare, Gj. Luka kishte shkruar: "Disa përcaktime që janë bërë deri më sot për Migjenin, janë shumë të lëvizshme. Atë e kanë quajtur si një shkrimtar i thjeshtë kritik, si një admirues i Niçes, si simpatizant i mbinjeriut, si ateist i pa fe, ndokush edhe si simpatizant i fashizmit e deri edhe si "shkrimtar komunist e i realizmit socialist".*)
(Dikush kishte thënë se edhe Hitleri deshi t’i bënte një gjyq Jezu Krishtit)
Cili është vendi i Migjenit në rrymat letrare evropiane, si duhet ta përcaktojmë vendin që zë ai në letërsinë shqipe, sa duhet vlerësuar si vlerë e përgjithshme vepra e Migjenit?
Mendoj se Vepra e Migjenit është një vepër me vlerë të madhe e realizmit kritik, me pozita mjaft të përparuara për kohën. Migjeni shkonte deri te thirria për revoltë e përmbysje të regjimit zogollian, porse ai nuk e kishte të qartë se çfarë do të dilte pas kësaj revolte përmbysëse, shpesh këto "thirrje" janë të errëta, individualiste, pa prespektivë e madje nganjëherë edhe të lëkundëshme. Migjeni e ka paraqitur më mirë se asnjë shkrimtar tjetër bashkëkohor, shkatërrimin dhe degjenerimin e shoqërisë shqiptare, ka nxjerrë në shesh me një sy kritik e tallës të fuqishëm të gjitha kalbësitë e saj. Demaskimi i pakompromis i realitetit të kohës, kritika e fuqishme që ai i bëri asaj, këto janë elementet esenciale dhe të planit të parë, në veprën e Migjenit. Paraqitja e portreteve në mënyrë realiste dhe me mjeshtëri të madhe artistike është çështja qendrore në vlerësimin e veprës së tij, e cila duke u lidhur pastaj edhe me ato të pozitave të tija më të avancuara, na jep figurën e një shkrimtari të madh realist kritik e të revoltuar.
Pa një preçizim të tillë, jo vetëm dëmtohet e vërteta historike, por edhe vetë figura e Migjenit, sepse do të nxitej lexuesi të kërkonte tek Migjeni parulla, figura e mendime të cilat ai as nuk i ka dhe as mund t’i kishte në rrethanat e zhvillimit të tij. Migjeni nuk ka qenë një shkrimtar komunist e as shkrimtar i realizmit socialist edhe pse e kanë quajtur si ateist etj edhe pse së fundi është propozuar që të përdoret termi si "shkrimtar i militantizmit realist revolucionar". Edhe për këtë termin e fundit mendoj se mund të jetë i papërshtatshëm dhe jo realist, sepse edhe përdorimi i këtij termi, siç edhe "shkrimtar komunist e i realizmit socialist", do të implikonte doemos kërkimin te Migjeni të një prespektive më të madhe se ç’e kishte. Një botim i plotë dhe studimet e ardhshme do ta ndriçojnë dhe nderojnë në vendin e duhur shkrimtarin e talentuar, jeta e të cilit u mbyll në mënyrë tragjike.

Lagjia e Varfun

Shtysën dhe idenë fillestare mendohet se Migjeni e ka marrë nga lagjia e magjypëve të kresë së pazarit, e cila quhet dhe shqiptohet pikërisht kështu nga ata si "lagjia e varfùn". Por, Migjeni e përgjithsoi atë edhe për lagje të tjera të varfëra të shtresave të vegjlisë puntore të Shkodrës. Së pari kjo vjershë u botua në vëllimin e vitit 1944. Shkrimtari zëmërohet edhe me vetë njerëzit e vorfën, sepse sheh tek ata një lloj nënështrimi ndaj realitetit të varfërisë, madje ne revoltim e sipër i quan edhe si "njerëz të lanun". Lagjia e varfun përkundet ndër ëndërra dhe njerëzit e saj mjaftohen vetëm të tregojnë varfërinë dhe vuajtjet. Diku edhe ndihet "një gjel kryengritës", por zëri i tij nuk dëgjohet nga lodhja e madhe e ditës dhe lodhja trunore shekullore e traditës shtypëse që e ka kapulluar lagjen. Në atë realitet me sa duket edhe Migjeni pajtohet me një farë fataliteti: "Këtu nuk zbardhë drita e ditës…i gjikuem je me ngordhë n’u". Pra revolta e Migjenit, në këtë vjershë justifikohet deri tek dy vargjet e fundit.

Të çelen arkapijat

I imponuar nga opinioni përparimtar i botës së brendëshme shqiptare, për të forcuar përshtypjen si një "reformator perendimor" dhe për t’i bërë disi qejfin me servilizëm Kemal Ataturkut dhe Duçes (tek i cili mbreti A. Zog ishte zhytur kokë e këmbë në borxhe), mbreti Zog I nxori një dekret për heqien e ferexhesë nga femrat myslimane. Në realitet edhe vetë ky xhest thjeshtë si dekret nuk ishte i lehtë e pa vlerë, sepse i binte ndesh një dogme, e cila trajtohej dhe trajtohet ende si një dogmë e pandryshueshme dhe e detyrueshme.
Së pari një ligj dhe praktitë heqie të ferexhesë, shoqëruar edhe me masa imponuese (siç edhe heqien e halifatit nga Turqia etj.) e kishte bërë Kemal Ataturku dhe pasuesit tij përparimtarë në Turqi. Padyshim këto masa përparimtare, sado nën moton "masa të rrepta kundër injorancës dhe mbrapambetjes", patën jehonë dhe ndikim edhe në Shqipëri. Mund të themi se kjo rrethanë ka pasur edhe një ndikim të favorshëm e lehtësues edhe tek Migjeni.
Por, "reforma" e A. Zogut ishte më shumë një manovër e çastit, që përmbante brenda edhe demogogji, me qëllim që njerzit e regjimit të mbulonin fytyrën e tyre të vërtetë, sepse ata realisht nuk mendonin të ndryshonin gjë me këtë "dekret" të thjeshtë demostrativ. Pak kohë më vonë, në fakt u bë gjithçka e qartë dhe "dekreti" në fjalë u hodh në shportën e harresës, duke ecur gjithçka si më parë. Megjithkëtë, në fillim, shumë njerëz përparimtarë e pritëm me simpati këtë masë, duke menduar se mos dilte ndonjë gjë prej saj. Nga këto pozita e shkroi tregimin edhe Migjeni, i cili prap se prap e pau me sy prej shkrimtari me talent se si njërëzit e kallëpit si Oso Bakalli me shokë e bënë menjëherë të pa fuqishëm "dekretin".
Të alarmuar fillimisht, burrat dhe gratë fanatike nxituan të rikthenin ish-arkapijat e demoduara që i përdornin lagjet myslimane për komunkimet e grave nga oborret e bahçet. Si një aktivist i shquar kundra këtij dekreti përparimtar, tregohet tipi i Oso Bakallit, të cilit Migjeni me ironi ja kishte zgjedhur edhe këtë mbiemër. Migjeni ka përshkruar me mjaft simpati dhe realizëm aspiratat dhe përpjekjet për emancipim të vetë femrës së re të civilizuar myslimane. Këtë aspiratë përparimdashëse, sidomos brezi i ri e tregoi me dinjitet gjatë luftë nacional-çlirimtare e antifashiste dhe pëgjatë gjith shek XX. Mendoj se novela ruan aktualitet edhe sot, kur po shihet edhe një farë përpjekje rikthimi fiktiv në të vjetrën e ferexheve, nga Oso Bakallët e rinj, të cilët nuk kanë shanse të kenë sukses.

*) Shën: materialet që ne disponojmë u plotësuan dhe ballafaquan edhe me një material që pati mirësinë të na i dërgonte z. P. Luarasi, të cilin me këtë rast e falenderojmë. Na rezulton se datimi i këtij diskutimi lidhet me studimin e V. Bala, "Millosh Gjergj Nikolla – Migjeni", bot. në "Buletin" i Shkencave Shoqërore", 1954, Nr. 1, f 55-79 etj.