"Nuk ka krim më të madh sesa të injorosh përfaqësuesit e artit të popullit tënd"

-- nga Kadri Ukaj, Kritik letrar

Malësori që natyra e lindi në një cep mes malesh të Malësisë së Madhe dhe ai, pastaj me zërin e tij zaptoi gjithë Shqipërinë, si shumë vise, popuj e shtete anembanë rruzullit, për t'i lënë nam vetes, popullit të vet, gjithë Shqipërisë.
Kështu do ta vlerësonte artistin e përmasave botërore, zërin e papërsëritshëm dhe zemërmadhin Lukë Kaçaj, një ndër shokët e tij të parë të fëmijërisë e sa qe gjallë Luka, akademiku dhe Artisti i Popullit, profesor Tish Daija. Edhe pse mbi shpatullat e tij kolosi i belkantos, i pafati Lukë Kaçaj do të mbante për mjaft vite gurin magjik të Sizifit, vigani me zemër fëmije, do të përvëlohej sa herë që shihte e ndjente të vjellat dhe shtirosjet banale mbi thelbin e artit të vërtetë, mbi vlerat reale shpirtërore të kombit dhe mbarë njerëzimit, do të vritej në tërë qenien e tij, por nuk do të jepej. Kur Luka përjetonte monologun e madh të dhimbjes absurde: "Përse, përse gjithë ky helm e vrer ndaj meje", vetvetiu merrte së brendshmi përgjigjen kuptimplote: "Lisat e mëdhenj i rreh era". A s'qe vërtetë Luka një lis i tillë? Lis i shpirtit të jashtëzakonshëm artisti dhe lis me praninë e një bukurie mashkullore të llojit të vet. Se si më erdhi në mend ai vlerësim "prej lisi" që Bogdani i madh bënte për malësorët e trevës që lindi Lukën.
28 Maj 1973, arrestimi publik në prani të studentëve dhe pedagogëve, në hollin e Akademisë së Arteve të Bukura-Tiranë më ra si bombë... O Zot, Luka, armik i popullit, ky vigan i artit dhe i skenës lirike shqiptare, ky personalitet shqiptar e botëror, që kaloi prova tundimi ofertash dy herë në Pragë, një herë në Berlin dhe një herë në Varshavë, kume avion që posaçëm, special, do ta dërgonin në Londër, në "Konvergarden Teater", në Vienë, në "Skala" të Milanos në Itali, apo deri në Metropolitan Teater në Amerikë...!?!? Sot armik i popullit të vet, ai që e ngriti mbi Diellin popullin dhe vendin e vet me talentin e tij të jashtëzakonshëm!?!? Këto kujton pas vdekjes së Lukës muzikologu i shquar shqiptar Loro Sata.Personalisht pata rastin ta intervistoj Lukën më 2. 06. 2000, kur si gazetar televiziv pranë Shkodra TV1 po realizoja kolanën "Me qytetarët e Republikës së letrave". Në këtë kolanë personalitetesh të fushës së artit, Luka qe një i ftuar totalisht i veçantë, për vetë madhështinë e veprës së tij, tashmë të njohur botërisht. Me kameramanin e televizionit shkuam në apartamentin e tij në lagjen "V. Kushi" të qytetit tonë, Shkodrës. Jetonte në një apartament me qera artisti i përmasave botërore, kur kushedi sa injorantë të lloj-llojeve nga ata anonimë në lagjet e veta deri asish që mbajnë të bllokuara karriget e parlamentarit në botën shqiptare të absurditetit të llojit shqiptar, jetonin në lloj-lloj modele vilash nga skutat më të largëta të vendit tonë deri në rajone, apo riviera turistike jashtë Shqipërisë. Jetonte në këtë apartament fare modest nën kujdesin motëror të Lindës, motrës së Anës së tij të paharruar, kujtimin e së cilës ai na e shmangte, sepse kishte frikë "zhburrnimin" e karakterit të tij vigan përpara asaj humbje të një bashkëshorteje model i vërtetë respekti, përkujdesi dhe përkushtimi, që për së gjalli do të falte gjak nga gjaku i saj aq vite për hir të mbijetesës së artistit të madh.
Sapo hymë në apartament Lukës i qeshi gjithë qenia e tij. Nuk e di, tha, po ju jeni të parët që po më gjeni në këtë përvjetor. Ju faleminderit ju si televizion, si dhe atyre të TVSH, që për hir të së vërtetës kishin bërë një emision mjaft serioz dedikuar jetës sime. Linda na solli kafe e raki, kurse Luka u angazhua plot gjallëri nën vëmendjen tonë, edhe pse kish mjaft kohë që lëvizte me mjaft vështirësi. Jetonte në kushte fare të zakonshme, madje deri edhe zhurma e tubave të ujit në atë apartament, apo mungesa e telefonit kabllor në familje, sikur na akuzonte të gjithëve. Sa pak, oh sa pak vëmendje po tregojmë ndaj vlerave tona madhore kulturore në ditët tona! Zëri i artistit të madh, zëri i qytetarit Lukë Kaçaj nuk kishte arritur të impenjonte vëmendjen e burokratëve modernë për t'i normalizuar një kërkesë fare minimale: Telefonin në apartamentin e tij të banimit. Intervista zgjati mbi një orë, por Luka nuk fliste kurrë me dufe, inate, gulshe, apo urrejtje nofkash që janë aq për modë për më të përkëdhelurit e të gjitha regjimeve, apo për mediokritetin qytetar e krijues. Ai nuk pranoi të bashkëbisedonim publikisht rreth faktit të hidhur që në vitet e burgut Ana e tij, shoqja e mrekullueshme e jetës do të investonte me gjakun e saj në jetën e Lukës duke hequr ditë të panumërta nga jeta e saj e dhimbshme dhe e gjallë kjo saqë kur Luka tregonte, shpirti i dridhej dhe të dyve mishi na ngrihej kokërr. Por këto dridhje të shpirtit, këtë dramë në familje Luka kurrë nuk pranonte ta debatonte me gjoksnxjerrje martiri në mediat publike të shkruara, apo elektronike. Jo, jo, bënte me dorë madhështori Luka. Le t'i dijë zemra, shpirti, Zoti vetë. Robi ka për borxh të jetë i fortë. Luka thërriste kështu për qëndresën, qëndresën qytetare, qëndresën civile, i neveritur deri në shpirt ndaj atyre që dërdëllisnin persekucionizma shtirëse të tyre.. Luka thërriste për qëndresë jo në emër të heshtjes, apo të injorimit të vuajtjes që lamë pas disadekadëshe, por qëndresë në emër të asaj që presim të ndërtojmë. Unë nuk kam patur kurrë armiqësi me njeri, thoshte Luka.. Armiku i tij i vetëm ishte shterpësimi i artit të vërtetë, injorimi, lënie në harresë e qëllimshme e artit të madh, kinezërimi i vlerave reale shpirtërore të kombit nga vitete 60 e këtej, kujtonte ai, lënia në errësirë e dritës që duhet të merrte arti ynë nga gjenitë e mëdhenj të artit botëror. Dhe në klimën persekucioniste të bollshme, si zhurmë tellallësh, apo të disidentalizmave artificialë si kërpudhat pas shiut deri edhe nga ata që qenë zëdhënës, gazetarucë, të organeve e strukturave të nomenklaturës së djeshme, nderimi dhe veneracioni për gjithçka të mrekullueshme të veprës së Kaçajt të madh vjen si mesazhi më kuptimplotë, vjen si një ndriçim dritëmadh në rrugën e vëmendjes dhe të respektit ndaj vlerave reale kulturore e artistike të trashëgimisë sonë të së kaluarës, qoftë edhe ajo më e afërta, si një premisë e suksesshme e konsolidimit në vazhdimësi të qytetërimit tonë europian.Po kaq kjo vjen si sfidë edhe ndaj atyre komplekseve narcistike të skorjeve nordike, në veçanti, që me të cacurit e tyre në mendimin kritik e letrar, si një ulluk i oborrtarizmit modern, të pastakuar ende nga ekstaza e stinës së piramidave sipas filozofisë: a doni më për Belulin, me ciklime autorësh të vetëshpifur, si dolën huq si bashkëpunëtorë të "Albanies", të "Pavarurës" kombëtare, me tablo sinoptike të llojit "Bisedë në eter e diçka më tepër" kushtuar vehtes, "vazhdon të krapullisë profka të urrnekut" mbi arkazimin e Migjenit, një ndër përfaqësuesit e mëdhenj të poezisë botërore të shekullit të 20-të, me arkaizmin e Koliqit, novelistit të parë modern të letërsisë shqipe,të Fishtës më të madhit poet epik të shekullit 20-të në "letrat" tona, bardi i qëndresës kombëtare, të cilin Luka ynë, jo vetëm e konsideronte si një ndër mësuesit më të mëdhenj, por sipas muzikologut të njohur shqiptar Loro Sata "epizmi dhe lirizmi fishtjan qëndronte njësh me zemrën e tij".
E nëse synimi i këtij shkrimi nuk është të merrem në detaje me banalitete e absurditete nga më absurdet e ditëve tona kur flasim për vlerat kulturore e letrare të kombit, po aq sa nuk mund të mos dënoj me ndërgjegjen time heshtjen e pafalshme të specialistëve të fushave përkatëse, që nuk i mungojnë metropolit verior, dua të konfirmoj me krenari të ligjshme se krahas Fishtës, Mjedës, Migjenit, Gurakuqit, Prenkë Jakovës, Tish Daisë, Tonin Zadejës etj., në panteonin e vlerave të metropolit dhe të kombit tonë zë vend nderi edhe basi shqiptar i papërsëritshëm, Lukë Kaçaj, për të cilin: "Nuk ka krim më të madh sesa të injorosh përfaqësuesit e artit tënd".

(Në76-vjetorin e lindjes)

Lukë Kaçaj një artist i përmasave botërore i lënë në heshtje...

Intervistoi: Kadri Ukaj, Kritik letrar

Pyetje: Si lindi dëshira dhe kush janë inspiruesit tuaj të parë që të pajisën me vullnetin për t'u marrë me artin muzikor - muzikën klasike?
Përgjigje: Në moshën 10-vjeçare, d.m.th. fëmijë më prunë në Shkodër në gjimnazin "Ilirikum". Aty kam filluar të merrem me muzikën në sajë të punës me pasion tëkompozitorit të parë shqiptar profesionist At Martin Gjokaj, autor i operës së parë shqiptare "Juda Makabe" në 1926, opera me vlera historike në historinë e muzikës dhe artit shqiptar. Bash për këtë arsye edhe sot kjo opera jepet si mësim në lëndën e historisë së muzikës në Institutin e Lartë të Arteve, në konservator.Qysh 10 vjeç duket se Zoti më ka pasë falë njëfarë talenti, për këtë unë s'kisha nevojë në fakt për asnjë institucion. I kisha të gjitha perfekte. Një zë të mirë, tepër të jashtëzakonshëm, siç e ka cilësuar edhe At Martini, një zë kapte kulminacionet e tingujve më të lartë të fëmijëve të tërë botës. Mua më pëlqente shumë muzika, një cilësi që as unë s'e shpjegoja ndryshe vetëm ia dedikoja instinktit, me po ato ndjesi që ka njeriu natyrshëm ndaj të ushqyerit, pa të cilin nuk jeton dot, kështu unë nuk ndjehesha jashtë këtij instinkti për muzikën. Që fëmijë fillova të shkruaj nota muzikore. Shkruaj-shkruaj-shkruaj sa munda, se sot nuk shkruaj dot më, edhe pse kam mjaft mall të shkruaj. Dhe kush i shihte këto shkrime qoftë edhe pedagogët e Institutit të Lartë të Arteve thonin nuk ka mundësi me i shkrue dora e njeriut. Kush e di se sa të tilla kam lanë jashtë që m'i kanë marrë si dhurata, nga që m'i kërkonin: I duam me shkrimin tënd! Kështu tek unë At Martini dhe të tjerë po shikonin një fëmijë të çuditshëm. Fillova me studjue. Për këtë prirje unë nuk dija gjë fare. Prandaj në mënyrë banale po them këtë ia lë vetëm instinktit. Duket kisha lindur për atë punë. Kështu ndjeja me vetvete se isha i dhënë vetëm për këtë punë, për muzikë. Mandje fillova me i rënë disa instrumenteve mes të cilëve organos, 8 vjet i kam rënë violinës. Më 1947 në Tiranë mar pjesë në orkestrën e Radio Tiranës si violinist. Insprimi i At Martin Gjokajt bëri që unë që fëmijë të këndoj solo me një zë të jashtëzakonshëm siç mund ta dëshmojnë dëshmitarë okularë të tillë si T. Zadeja, Tonin Daija. Çuditeshin si ka mundësi të shkojë deri në rangje kaq të larta të artit. Liceu "Ilirikum", shkollë e mesme, të cilin e mbarova më 1944, kishte në programin e saj të mësonim tre gjuhë t huaja. Ishte një lice klasik me françeskanët e Shkodrës tepër seriozë, rigorozisht u tmerrshëm, që frymën na e mori duke studjuar latinisht 10 vjet, greqishten e Homerit 6 vjet. Programi kërkonte shkrim, lexim, përkthim dhe koment. Italisht kemi bërë 8 vjet, siç ishte programi i çdo liceu klasik në botë. Greqishtja dhe latinishtja ishin ndër këndet më serioze.

Pyetje: Z. Lukë, dimensionit Tuaj, si artist i madh padyshim nuk u përgjigjeshit kushtet ekonomike etj., në të cilat jetonin e punonin artistët shqiptarë për vetë gjendjen që dihej. Ju nuk keni ëndërruar ndonjëherë se do ta gjenit veten më mirë po të largoheshin nga Shqipëria. A mund të na spjegoni raste konkrete të ofertave nga të huaj si jugosllavë, anglezë, etj., kur aktiviteti dhe niveli i sukseseve tuaja i kishte kaluar me kohë kufijtë e Shqipërisë?
Përgjigje: Unë dua t'ua faktoj në mënyrën më të sinqertë që mund të ekzistojë. Bazuar kjo në dokumente që si të tilla ato mbeten vetëm dokumente, të cilave u jam referuar edhe gjatë izolimit në burg.Një ditë, pa pritur e pa kujtuar, ditë e diel, vjen në burgun ku vuaja dënimin, hetuesi e më thotë: Bëhu gati, vishu mirë. Unë vesha kostumin, ata më hapën derën, dola. Luka, - më thotë hetuesi im. - Ka ardhur kryetari i hetuesisë së Ministrisë së Punëve të Brendshme Kapllan Zako. Kërkon të bisedojë me ty. Mirë, - i them, hetuesi kësaj radhe nuk po më drejtohej me i pandehur. Hymë në dhomë. Që atij i kishte lindur një respekt për mua po e tregonte biseda më vonë. Ulur në karrige m'u drejtua: - Tani do të më kallzosh jetën tënde, - vazhdoi folësi i pranishëm, - pa e zgjatur shumë, e do të më tregosh pse kanë ndodhë këto punë, (ishte fjala për arsyen e dënimit të L. Kaçajt për agjitacion e propagandë - shën. ynë).Ia shpjegova të gjitha një për një. Gjithçka ka filluar që më 1965 që u ndaluan veprat muzikore të gjenive të botës, - theksova në atë bisedë. U ndalua gjithçka me ligj, mos të interpretohej, kur e tërë bota artistike frymëzohej nga këta gjeni të muzikës. Tek ne gjithçka u ndalua. Unë tjetër prirje, as të keqe - nënvizimi ynë, nuk ka patur me shtetin. Vetëm këtë dëshirë dhe pasion adhurues pas gjenive të botës muzikore. Dhe kjo më bëri të bie këtu ku jam. Ndoshta edhe kam gabuar duke folur, sepse u dhashë pak edhe pas pijes më tepër. Këto kanë qenë arsyet kryesore, Arti, vetëm Arti. - Tani më kallzo edhe një herë para meje, - më tha. - Këtu nuk je më në hetuesi, Lukë, kam ardhur të bisedoj unë me ty. - Dakord, - i thashë. - Çfarë të di do t'u përgjigjem, por ndoshta mund të ngatërrohem se çfarë kam shkruar dhe të kallëzojë hetuesi se ç'kam shkruar. Ju e dini për çfarë jam brenda, - vazhdova. Të më qesin në vijë për kam shkruar hetuesi. Ky i fundit i tha: e ndihmoj unë.
- Tani do të më kallëzosh ofertat ndërkombëtare, - vazhdoi i pranishmi, si mbaroi fjalën e vet hetuesi. Ç'oferta keni patur për t'u blerë nga të huajt? - Më 1947 kam qenë në Pragë, - vazhdova në përgjigje të interesimit të folësit, - një muaj në festivalin e parë botëror të rinisë, që zhvillohej në pijacën e Pragës, ku sot është parlamenti. Në një dyqan aty vinë dy njerëz të panjohur dhe më drejtohen: Ju jeni shqiptari Luka? Më falni, u thashë! Edhe pse anglisht nuk dija, e kapa fjalën e tyre ku synonte. Atëherë ata më folën italisht ku unë i kuptova krejt mirë. Ftesa ishte kjo nga ana e këtyre dy të panjohurve: Brenda dy orësh a dëshironi të niseni për Londër? Kemi evionin dheme të gjithë të tjerët nisemi brenda dy orësh. Unë i kam thënë, ju falenderoj, nuk kam nevojë. Kjo është oferta e parë. E dyta ka qenë në tetor 1955 gjatë një koncerti që dhamë në Berlin para një publiku në formë amfiteatri qëzinte 5000 vetë. Për mua nuk kishte ndonjë vështirësi, aty këndova në 4 gjuhë të huaja. Më duket se atëherë s'ka qenë bërë Muri i Berlinit, ky i fundit i takon vitit 1958. Kur dal nga koncerti të shkoj tek shokët e mi, dy vetë të panjohur ma bënë me dorë: Hajde urdhëro! Ishin tëveshur me kapele republike, me pardesy, se ishte fresk tetori në Gjermani. Në koncert unë këndova në gjermanisht. Nuk e dija gjuhën aq fort, por me shqiptue e shqiptoja bukur. Kam kënduar me dhjetëra pjesë në gjermanisht dhe e studjoja për hir të stilistikës. Filluan të panjohurit me më folë në gjermanisht: Unë u përgjigjem: Nichts verstehen (nuk kuptoj asgjë). E panë shpejt se e kanë të kotë me bisedue me mue. Atëherë hapën xhaketën, me nxorën çekun prej 150. 000 markash të vitit 1955. Sot kjo vlerë i kalon 25-30 milion. Mandej thonë, ke të tjera. U kamë thënë të vetmen fjalë: Faleminderit në gjuhën e tyre. Dhe vazhdova, nuk jam unë për këtë punë. Jam nisur të përfaqësoj shtetin tim. Kjo ishte në tetor 1955. Kurse në 1960 kam qenë në turne me Avni Mulën dhe Ibrahim Tukiçin në Poloni. Sapo mbaruam koncertin, do të lutem të më kuptoni se ka gjëra që duhen deshifruar pak se kanë vlerë edhe për kolegët e mi, jo vetëm për mua. Mbas aktit të parë të "Berberit të Seviljes" në Varshavë po pinim një çaj me Avni Mulën, se Avniu mori pjesë me mua në këtë koncert. Ndërkohë më thërret drejtori i Varshavës, drejtori i Teatrit të Operas e Baletit të kryeqytetit polak. Si na priti në një mënyrë të jashtëzakonshme duka na uruar me superlativat më të mëdhenj na thotë: Ju keni lindur për skenë, pormë falni, në seu them një të drejtë: E para herë në jetën time që dëgjoj muzikë are të Don Bazilios. Deri më sot kemi dëgjuar vetëm recitative për arie. Këtë do ta mbaj mend deri sa të vdes. Ju lutem mos e lini me kaq, por të vini e të shfaqni opera të tjera më vonë. Ku e dinim ne mor vëlla se do të prisheshim me ta në tetor, a kur qe ajo punë. Por nuk mund të mos kujtoj se pas atij suksesi të jashtëzakonshëm, asnjë nga artistët polakë që mori pjesë në atë shfaqje me mua, as Avni Mulës nuk na e dhanë dorën për të na uruar. Kjo ndodhi se suksesi ynë qe një përmbysje e plotë e gjithçkaje që deri në atë moment duket atje njihej si sukses i jashtëzakonshëm, në këtë lëm muzikor. Shqiptarët përballuan suksesin e madh, tepër sfidant e të pyetet gjallë është Avni Mula. Asgjë nuk po trilloj, por po them thjeshtë të Vërtetën e madhe.Në 1960, mos harroj 10-11 janar, banoja në katin e 3-të në hotel Briston-Varshavë. Isha vetëm në hotel duke bërë përgatitjet për t'u kthyer në Shqipëri. Ndërkohë troket dera. U përgjigjem rusisht me mendimin se mos janë rusë. Ishin tre vetë. Qetësohuni, shprehen të porsaardhurit pas fjalës sime: Urdhëroni. Nuk lëviza fare nga tavolina ku po rrija. Urdhëroni, po u dëgjoj, vazhdova vetë. Përpara se të fillojmë bisedën, më thanë ata, dëshirojmë të prezantohemi. Me kë kam nderin të flas, ndërhyj unë. Ne jemi jugosllavë, u përgjigjën të tre njëzëri. Unë jam përfaqësues i Minstrisë së Tregtisë së Jashtme dhe përfaqësues i Ministrisë së Arsim e Kulturës së Beogradit, u vet prezantuan të sapoardhurit herë njëri, herë tjetri. Shumë i kënaqur, u përgjigjem. Edhe unë jam artist i popullit shqiptar. Ju, vazhduan ata, ju njohim shumë mirë. Na keni pasur pas jush gjithkund, në tërë shfaqjet. Kemi qenë këmba-këmbës në një sërë koncertesh, madje në 10-12 apo 15 shtete të botës, por interpretime të tilla s'kemi dëgjuar. Ju falenderoj, u thashë. S'ka përse, m'u përgjigjën. Ky është konkluzioni ynë. Dy prej tyre flisnin rusisht, kurse ai i Ministrisë së Arsim-Kulturës nuk dinte. Ne kemi ardhur me propozim konkret, vazhduan ata. Urdhëroni flisni, u them, po ju dëgjoj. Meqenëse keni të tilla veti, vazhduan ata, një kulturë kaq të madhe, një talent kaq të madh, kot e keni që rrini atje. Për t'i rënë shkurt bisedës, zoti Kadri, me ardhë me ne, më thonë të panjohurit deri atëherë. Nuk keni nevojë për asgjë, më thonë. Ju marrim me vete ne. Dëgjoni, shokë, u drejtohem unë rusisht. Veni mendjen mirë. Njëherë në jetën time po të kisha dëshirën për të ardhur tek ju nuk ka patur nevojë me pritë ofertën tuaj. Shtëpinë time e kam në kufi me ju. Ata mbetën shtang dhe kur po dilnin për dere më thanë këto fjalë, të cilat ia kallzova edhe kryetarit të hetuesisë, K. Sakos. Na falni për shqetësimin, me ironi, s'di dhija ç'është tagjia. Ju falenderoj për vizitën, mbylla bisedën me ta.Atëherë më thotë Kapllan Sako, kur ishe në Gjermani me çek në dorë, a ke qenë beqar, apo i martuar. Jo as i fejuar, as i martuar. Pas 6-7 muajsh pasi u ktheva jam partuar. Atëherë me më kallzu të vërtetën, më thotë: Pse nuk ike? Më falni, zoti kryetar, i drejtohem kryehetuesit të Republikës, po kush nuk e do atdheun e vet, nuk i duhet askujt gjë në botë. Së dyti, atë që kam mësuar në shkollë, në Shqipëri e jashtë saj kam dashur t'ia kthej përsëri popullit tim. Se sa vlej e tek vlej as unë s'e di. Së treti, kurrë në jetën time paraja s'më ka korruptuar dhe nuk dua të di gjë për të. Edhe sot nuk kam ndryshuar mendim, ashtu jam. Nuk ia kam ditur vlerën dhe nuk dua t'ia di deri sa të vdes! Së katërti, kam patur nënë, baba, vëllezër e motra, njerëzit e mi më të dashur të shpirtit tim. Nuk kam jetuar me ta, por në zemër i kam patur dhe i kam. Të lumtë! Edhe një herë, të lumtë, më tha kryetari. A ka mundësi, zoti kryetar, i thashë, të bëj një pyetje? Urdhëro, fol, fol çfarë të duash, vazhdoi. Ju a keni njerëz me shërbim në Gjermani, i drejtohem, apo në Francë, Fjala është për punonjës të aparatit shtetëror? Po, më tha ai. A u kanë lënë hijen, i thashë? Po, kjo është e vërtetë, më tha ai. Të lumtë! Kaq më tha kryetari i hetuesisë së Ministrisë së Punëve të Brendshme.

Pyetje: Lukë Kaçaj, një emër kaq i madh mbështetur në arritjet tuaja, tashmë të nivelit mbarëkombëtar e mbareuropian refuzoni dekada më parë këto oferta kaq të majme dhe të lakmueshme për një shpirt meskin, por për hir të së vërtetës edhe të pranueshme për kohët moderne, cili do të ishte mesazhi Juaj për artistët tanë në klimën e një braktisjeje thuajse masive të vendit amë nga vetë elita artistike e në përgjithësi nga ai që quhet truri i kombit?
Përgjigje: Këtu hyre pak thellë! Unë nuk dua të hyj në këtë thellësi. Ata që drejtojnë paçin faqen e bardhë, por Romen Rolani thoshte këto fjalë: Kush don të dijë se kush është Franca, le të shkojë në grandopera të Parisit, që njihet si institucioni artistik më i lartë në tërë shtetet e botës. Prandaj nuk kam çfarë flas për këtë punë, dinë ata që i bëjnë. Do t'u lutesha të gjithë atyre që studjojnë për muzikë, kompozitorë, kanto, etj., kujtoni gjenitë e mëdhenj të tërë shekujve. Kujtoni mirë gjeniun e madh të tërë shekujve Volfgang Moxart! Askujt nuk mund t'ia marrë mendja sa jam lodhur për të studjuar J. Sebastian Bah, - thoshte Moxarti. Kur këtë e thotë më i madhi i shekujve, më i madhi i tërë botës muzikore, po ne zylyfave çfarë na mbetet? Prandaj gjithkush të arsyetojë me mendjen e vet.

Pyetje: Në vitet 50, kur studjonit në konservatorin "Çajkovski" ju keni marrë pjesë rregullisht në të gjitha protokollet jubilare të shtetit shqiptar në Moskë, bile në një moment, aty ku mblidhej gjithë ajka e elitës bolshevike ruse në Tetatrin e Madh, apo Balshoiteatër rus 700-800 vendesh, në prani të Ramiz Alisë, aso kohe student në Moskë, ambasadorit tonë atje Vasil Nathanailit si dhe të poetit Llazar Siliqi, një kundëradmiral i flotës ruse, si kërkon t'ju ketë afër, shprehet: Ju, nëse vazhdoni të studjoni kështu do të jeni në të ardhmen Shaljapini i Shqipërisë. Ju lutem disa nga mbresat tuaja të atij momenti të lavdishëm për kombin tim, të lumtur për mua që ju intervistoj si bashkëmalësori juaj, të patjetërsueshëm në gjithë domethënien e jetës suaj prej një artisti të madh!
Përgjigje: Sapo mbarova diskutimin në prani të tërë ajkës së Moskës, me tërë kompleksin e Balshoit, teatrit të madh rus, unë këndova atë që kisha kënduar në Pragë. Sapo mbarova, afrohem pranë përfaqësuesve të ambasadës shqiptare atje së bashku me Ramiz Alinë, Vasil Nathanailin dhe Llazar Siliqin e Xhaferr Veleshnjen. Vjen aty një kundëradmiral i flotës ruse. Mbi supet e tij dukeshin pllakat sa gazepi, sa shuplaka ime dhe i lutet ambasadorit tonë: A ka mundësi të na e lini vetëm 5 minuta Lukën në tavolinën tonë? Ambasadori dhe aprovimin dhe unë shkova atje. Po habitesha për një vëmendje të tillë ndaj meje, kur tërë jetën e quaja vetennjë çyryk, çyryk që s'dija asgjë.Kundëradmirali kërkoi një letër, të cilën as atë s'e kisha në moment, vetëm një stilolaps. Atëherë, ushtaraku i lartë rus, mbi kapakun e një kutie cigareje shkroi këto fjalë: Nëqoftë se ju do të vazhdoni të studjoni në këtë mënyrë në shkollën tonë, pa diskutim do të jeni Shaljapini i Shqipërisë. Unë nuk e vlerësova fare këtë shënim, por ia dërgova Ramiz Alisë. Ramizi m'u drejtua: Luka, faleminderit. Ti na ke nderuar. Kaq.

Pyetje: Thuhet se jeni "përjashtuar", nga solfezhi, historia e muzikës dhe harmonia, pas dy javësh që jeni regjistruar në konservatorin "Çajkovski"! Është shaka, që hijeshonte të mëdhenjtë e artit, apo e vërtetë? Pse jeni përjashtuar nëse qëndron një fakt i tillë?
Përgjigje: Momenti ka qenë kur kam debutuar për të hyrë në konservator, se ishin edhe 6 rusë. Tek i ke gjallë në Institutin e Lartë të Arteve, dëshmitarët e atij momenti. Mbas rusëve nuk doja me ditë ata çfarë dinë. Ishin idiotë në nota të gjithë konkurentët. Nuk dinin ç'janë notat. Mos u bëj merak, i them atij që më shoqëronte në piano. Tek e ke gjallë Llora Lekën. E kam dëshmuar edhe në një film kushtuar veprimtarisë sime muzikore. Llora Leka ishte përkthyese. Çfarë do të këndojë shqiptari, pyeti Llorën, e cila studjonte në rusi dy vjet para nesh. Unë nuk dija askohe rusisht. Do të këndojë arien e Ivan Susani nga opera Ivan Susani, përgjigjet Llora drejtorit të konservatorit Aleksander Shtjevnikov. Po u dëgjojmë, shprehet drejtori. Ja fillova në rusisht, siç e kisha studjuar vetë që në Ansamblin e Ushtrisë. Shikonin me habi pedagogët njëri-tjetrin. Ç'është ky njeri. Unë vazhdoja punën time. Po tani çfarë do të këndojë tjetër, pyet drejtori i konservatorit? Një arie nga Moxarti, prej dramës së Figaros, përkthen Llora Leka. Në çfarë gjuhe, vazhdoi interesimi i drejtuesit të konkursit. Në italisht, i them unë Llorës. Këndova La vendeta-Hakmarrja, deri në fund. Ndërhyn Llora dhe i thotë drejtuesit edhe një pjesë popullore, të cilën edhe pse s'i ka notat do ta shoqëroj vetë në piano. Mirë, tha drejtori. Unë u ula dhe këndova "Kenkan mbushur malet me dëborë". Rreth 150 vetë, pedagogë, që po dëgjonin mbetën të habitur. A i di notat, më drejtohet drejtori. Thuaj pak, i them unë Llorës, më kërkon solfezh në do-mi-sol. Pastaj vazhdon në do-fa-la, do-fa-si bemol. Pedagogët shikonin të hutuar. Për mua këto ishin elementare, se nota kam ditur edhe 15 vjet përpara. Të lumtë, më thotë drejtori. Dhe kështu u bë pranimi im në koservatorin "Çajkovski". Pas dy javësh drejtori i konservatorit ka ardhë në orën e solfezhit dhe tha: Shqiptari Luka është i përjashtuar nga programi i solfezhit, teorisë së muzikës dhe harmonisë.

Pyetje: Ka një prirje tek disa artistë, shkrimtarë, muzikantë, krijues të prirur dukshëm drejt angazhimit modern si oborrtarë nihilistë të krijesave të tyre, për hir të këtij konformizmi zyrtar si krisje e unitetit të brendshëm. Ju si kolos i muzikës klasike e më gjerë, si e gjykoni? Mund të pranojmë që në afro 50 vjet shqiptarët nuk krijuan vlera me të cilat mund të krenohemi me dinjitet para botës së qytetëruar, qoftë edhe duke rritur e përgatitur artistë të përmasave të Lukë Kaçajt, Çesk Zadesë, Tish Daisë, Luçije Milotit, Bik Ndojës, etj. Mendimi juaj ndaj këtij nihilizmi totalisht i turpshëm për autorët e tij?
Përgjigje: Mendoj që të gjithë artistët që ju përmendët, janë përfaqësues të denjë për ecjen dhe përparimin e artit shqiptar. Kujtoj M. Krajën mes shumë e shumë të tjerëve, kjo ka qenë pedagoge. Gjithashtu edhe unë kam qenë për 15-20 vjet. Kjo tregon që ne ecëm edhe vetë. Nuk po hyjmë në intimitete, por po të flasim për këngën popullore shkodrane e kanë kënduar shumë e shumë e vazhdojnë ta këndojnë. Por ajo që i ka merituar lavëdrimet e të gjithëve, edhe të qeverisë, edhe të kryeministrit e personalisht të vetë Enver Hoxhës në Pallatin e Brigadave asokohe ka qenë Luçije Miloti. Luçije Miloti është bilbili i tërë Shkodrës e ka quajtur E. Hoxha.

Pyetje: Muzika moderne: Popi, xhazi, roku, repi etj., a nuk duket sikur po e deformojnë, me ndikimet e tyre eksteme, formimin shpirtëror të shqiptarit nën sensin disi agjitativ, apo shpeshherë disi recitativ, të shijes europiane në dëm të muzikës popullore e të muzikës shqiptare në tërësi. Komenti juaj?
Përgjigje: Mendimi im është se të gjithë që merren me ato punë vetëm dëmtojnë ecjen përpara të artit shqiptar në tërësi e të folklorit në veçanti, sepse përjetojmë influencimet shumë të dëmshme të cilat kurrsesi nuk ka nderojnë. Dhe për këto gjëra, unë si artist vuaj. Nuk janë të denja për ne. Ne kemi bazamentin e duhur edhe për folklorin, sepse më 1860 Palokë Kurti në 60 vjetë jetë të tij krijoi vepra me vlera artistike, me nota dhe me të tëra. Për këtë kemi bërë edhe emision të veçantë në Pallatin e Kulturës, kushtuar këtij artisti. Ato që po dëgjojmë, vetëm art nuk i quajmë, po thjeshtë divertiment, diçka thjeshtë zbavitëse.

Pyetje: A nuk ju duket një lloj majmunërie moderne që shfaqet në emër të modernes në dëm të muzikës sonë popullore?
Përgjigje: Është shumë kollaj me imitue majmunët duke qenë se s'ka kurrfarë vlere artistike dhe nuk shpreh asgjë të brendshme që buron nga shpirti, apo nga zemra. Asgjë tjetër nuk sjell në vëmendjen e dëgjuesit vetëm thjeshtë një mendjeshpërndarje. Asgjë tjetër nuk ka. Ata që kujtojnë se po kapin me këtë majmunëri rokun, duhet t'u kujtojmë se ne e kemi pasë përpara amerikanëve, sepse ne kemi patur shumë të hershëm nocrokun. Besoj më kuptove. Mos të kujtojmë se ecim përpara në kulturë e në art duke cilësuar çdo arritje të së kaluarës regresive, jo progresive.

Pyetje: Po vazhdojmë me debatin rreth këngës shkodrane. Në vitet 60, Jaret e Shkodrës, me një moshë gati 200-vjeçare, ndezën publikun e gjerë nën interpretimin brilant të Artistit të Merituar Bik Ndoja, apo në repertorin e këngës popullore shkodrane të Luçije Milotit, e cilësuar si "Bukuria më e madhe e këngës" në Gjermani, Çekosllovaki, Hungari, Poloni, Rumani, Bullgari. Të cilësuara këto si thesare, mrekulli të një populli të vogël me shpirt të madh atëherë, kurse sot mjerisht krejt të harruara thuajse, po të kemi parasysh se në ziafetet shkodrane qytet e fshat, po dominojnë orientalizmat e sllavizmat në emër të sensacionit banal me prirje të theksuara komerciale. De Rada i madh do ta quante këtë një shije të vrarë, shije pa jetë, anemike, kur ne kemi aq nevojë të konsolidojmë vlerat tona për një integrim jo si majmunëri, por si qytetarë dinjitozë të komunitetit të madh euroatlantik. Cili do të ishte sugjerimi i Artistit të Merituar Lukë Kaçaj?
Përgjigje: Nderimet më të mëdha muzikës sonë të jashtëzakoshme popullore, që dëfton se ky është folklori ynë, që dëfton troç se ku kemi me mësue, ku kemi me u frymëzue dhe ku kemi me krijue. Ky është sugjerimi im. Duke dëgjuar gjithfarë këngësh, gjithfarë "muzike", jo vetëm po i harrojmë, por edhe po i nënvleftësojmë vlerat tona. Ky është një krim. Nuk ka krim të më madh se të injorosh përfaqësuesit e artit tënd. Unë di një fakt historik. Kur ka shkuar ansambli rus jashtë Rusisë, vajzat ruse në SHBA kanë luajtur mendsh nga bukuria e këngës ruse, thjeshtë për shpirtin e saj rus.

Pyetje: Po kthehem përsëri tek jeta juaj studenteske. Në konservatorin "Çajkovski" të Moskës në qershor 1955 Lukë Kaçaj, Nikolla Gisuro (bullgar) dhe Sasha Vixienikov (rus) ishin tre konkurentët si studentët më të zgjedhur të konservatorit ditën e mbrojtjes së diplomës. Pas 45 vjetësh nga ai kulm i një artisti të ri me një të ardhme të madhe tashmë të qartë, ç'mund të kujtoni lidhur me repertorin tuaj prej tetë pjesësh në 4 gjuhë të huaja, që rrokte një hapësirë kohore me mesazhin e saj artistik prej 3 shekujsh? Aq sa mund të kujtoni nga këto kulminacione të një përjetimi në fatin e një artisti kalibërmadh?
Përgjigje: Nuk dua të shtoj as të mohoj asnjë prononcim që është bërë për mua. Kryetari i komisionit të jurisë ishte 80-vjeçari Çesjeviç, bashkëkohës i Shaljapinit të madh. Kur ka ardhur puna e vlerësimit të këngëtarëve në prani të pedagogut dhe të pianistit që morën pjesë, Çesjeviç ngrihet në këmbë: Shokë të jurisë, a mund të më lejoni t'i them dy fjalë për atë shqiptarin, emrin tim s'e kujtonte 80-vjeçari? Po, iu përgjigjën kolegët e jurisë. "Të kenë nderin muret e konservatorit të Moskës që diti të përgatisë e të formojë këngëtarë të përsosur të muzikës klasike, operistike, pianistike e të muzikës së dhomës të tillë. Jeni dakord". Po, i thanë. Ky ka qenë momenti dhe mendimi që as unë nuk mund ta mohoj dot, as të gjithë ata që qenë të pranishëm, si pjestarë të jurisë.

Pyetje: Ju, fill një javë pas mbarimit të konservatorit, saktësisht diplomimit, konkuroni mes 170 këngëtarëve nga i gjithë shteti i madh sovjetik, BRSS, siç thirrej deri me rënien e komunizmit për t'u pranuar në Teatrin e Madh rus, apo Balshoi Teatrin, duke arritur të radhiteni dinjitoz ndër katër fituesit e këtij konkurimi madhor për këngëtarë të këtij institucioni gjigand të artit rus. Është interesante kur ngjitje të tilla të bujshme shohim edhe në ditët tona, po të kemi parasysh sukseset e Inva Mulës, Tedi Papavramit, etj. Një vazhdimësi e tillë e kësaj tradite, e sidomos në muzikën operistike, çfarë shpreh në esencë? Komenti juaj?
Përgjigje: Konkurimin për në Balshoi Teatrin e mora vesh pasi kisha mbaruar diplomimin. Më shkoi mendja të merrja edhe unë pjesë. Fitova, s'fitova, punë e madhe. Balshoi kishte emër të madh në tërë Bashkimin Sovjetik. Mora në telefon kryeridigjentin e madh, zor se lindin më të tillë, Pishajev. Ishte me origjinë armene, muzikant i jashtëzakonshëm. A ka mundësi të marr pjesë në konkursin e Balshoit, i them kryedirigjentit? Po, m'u përgjigj menjëherë. Të dielën, ora 7:00, shkoj tek Mihajl Prifti, ish-ambasadori ynë në Moskë. Kisha bindje që nuk do të ma refuzonte njeri mbështetjen. I them ambasadorit: Mundësisht dërgoni një njeri pranë konkursit të sjellë përgjigjen për mua. Po, më tha ambasadori. Shkuam me Albert Papariston, ish-student atje dhe më vonë drejtor i Teatrit të Operas të Institutit e të Lartë të Arteve-Tiranë. Nuk gënjej asnjë gjysëm fjale. Leqet e këmbëve dhe shpirti më dridheshin, mezi merrja frymë prej emocionesh, duke patur 14 vetë juri. Të gjithë ishin dirigjentë e kryedirigjentë. Medet, them, po ç'm'u desh mua. Ndërkohë dëgjoj të thuhe, ku është shqiptari. Ngrihem në këmbë si lypës i shkreti.
Shkoj atje. A ka mundësi, më tha, t'ju dëgjojmë? Më sheh pianisti i shkretë se jam i impresionuar, mos ki merak, më jep kurajo, se mua më ke në krah! 100.000 herë i kam lujatur këto pjesë, prandaj si të duash ti. A i di të gjitha përmendësh, se mua më ke pas. Këndova prologun e Mefistofelit, një arie të Fiaskos, etj. Në fund më pyet kryedirigjenti: A ke ndonjë gjë rusisht? Po, i them. Atëherë me thanë të drejtën m'u duk se e mora veten, më kaloi kështu ai turbullim i brendshëm emocional që buron nga kërkesat ndaj artit. Kur mbarova së kënduari një pjesë rusisht, mjaft, - tha. Mendova se e hëngri dreqi këtë punë. Nuk më pranojnë, gjykoja në heshtje. Po ç't'u desh me marrë pjesë, more hajvan, qortova veten. Ulem e rri aty, ndërkohë po këndonin disa sovjetikë. Si mbaruan edhe këta dëgjova të thirrej me të madhe: Ku është ai shqiptari? Këtu, i përgjigjem plot emocione. A ka mundësi të rrini pak para nesh? Ulem dhe rri si lypës i shkretë. Po ku banoni ju, më thanë? Shpjegoj me qetësi: Para një jave mbarova diplomimin, në konvikt. A keni apartament banimi tuajin, ndërhynë ata. Atëherë po e merrja vesh se më kishin pranuar. Këto, i thashë, i mendon ambasada. Pas një ore vjen Albert Paparisto. Hajde, më thotë, more të marrtë dreqi se fryma po më merret. Më diftoi ç'u bë. Tërë jetën si këtë njeri s'kam dëgjuar tash 50 vjet që merrem me muzikë, tha sovjetiku. Jam detyruar me çdo kusht të ndjek vetëm sytë e tu, që flasin gjithçka dhe i japin publikut gjithë thelbin e tingullit muzikor. Kështu unë u pranova.

Pyetje: Shkurtimisht, si e ndjen veten aktualisht si qytetar e si artist Lukë Kaçaj. Kam parasysh se ju duhet të përfitoni edhe një trajtim të veçantë me ligj.
Përgjigje: Faleminderit shtetit tim, që në 1994 unë përfitoj një pension të posaçëm, të cilin e gëzoj edhe sot. I falenderoj! Por një pakënaqësi e kam. Kam gjashtë muaj që u kërkoj telefon prefektëve të Shkodrës z. Podgorica, Z. Jaku.

Pyetje: Me shpresën që edhe përfaqësuesit e prefekturës së Shkodrës do të jenë të vëmendshëm ndaj zërit të një artisti të përmasave të tilla si Lukë Kaçaj. Le ta mbyllim këtë dialogim të hapur këtu në Shkodra TV1, duke ju uruar shëndet dhe pleqëri të mbarë Artistit të Merituar Lukë Kaçaj, që me zërin e shpirtit të tij si një artist i llojit të vet meritoi dhe do tëmeritojë në jetë të jetëve nderimin, respektin dhe vlerësimin për ato që ai bëri me veprën e tij në dobi të afirmimit kulturor e qytetar të kombit që i takon.
Lukë Kaçaj: Edhe nga ana ime ju falenderoj me gjithë zemër ju, që më ftuat në këtë emision në 76-vjetorit të lindjes sime.

(Marrë nga arkivi i Shkodra TV1)