"Lidhja e Prizrenit", 10 Qershor 1878 dhe Lidhja II e III e Prizrenit

-- nga Tomë Mrijaj & Klajd Kapinova

Sivjet mbushën 125 vjet nga dita e themelimit "Lidhja e Prizrenit", ku shqiptarët shënuan një kthesë kyçe në historinë e Rilindjes Nacionale. Pas epokës së lavdishme të Heroit Nacional Gjergj Kastriotit "Lidhja e Prizrenit", me qëllimin fisnik të saj shënoi ngjarjen më të re në historinë e mbushur plot tallaze e kalvare të popullit martir shqiptar, mbasi sikurse Besëlidhja e Skënderbeut e vitit 1444, Lidhja I, II, III e Prizrenit, mbartën vlera të rëndësishme në vendlindje e diasporë.
Pikërisht, për të çuar në vend amanetin e Lidhjes, nacionalistët e përkushtuar çështjes së shenjtë të atdheut, themeluan Lidhjen II (Prizren, 1943) e III të Prizrenit (1962, SHBA), duke zbatuar me përpikëmëri të gjitha vendimet historike të saj.
Çdo popull, ka historinë e vet me ngritjet e uljet në aspektin e zhvillimit të ngjarjeve, që përbëjnë palcën etnike të nacionalizimit, me të cilën populli mbijetoi ndër shekuj. Ngjarjet që pasuan Lidhjen e Prizrenit, si kryengritjet çlirimtare ndaj Portës së Lartë turke në vitin 1910 në Kosovë dhe më vonë kryengritja e 6 prillit 1911 e udhëhequr nga fatosi trim Dedë Gjo Luli, shpallja e Pavarësisë më 28 nëntor 1912 në qytetin historik të Vlorës nga Ismail Bej Qemali, së bashku e kanë burimin tek pararendësia historike "Lidhja Shqiptare e Prizrenit" 1878.
Poeti Kombëtar atë Gjergj Fishta, i ka kushtuar "Lidhjes së Prizrenndit" 24 faqe (139-169), të titulluar si "Kangë e Nandët". Në fillim autori, përshkruan argumentin, me 2 faqe historike, duke cituar përsonazhet realë të ngjarjes së madhe gjithshqiptare. Në poemen e famshme "Lahuta e Malcis", Homeri Shqiptar Fishta, me një pathos e përkushtim të veçantë përshkruan me vargje poetike historinë dhe burrat e shquar, që morën pjesë në këtë kuvend bashkimi gjithëpërfshirës, për të ruajtur trojet etnike nga oreksi i shteteve shoviniste. 550 vargjet e Fishtës, janë një sintezë e mendimit të koncentruar historik, duke bërë biografinë e grishë Zanën që të këndojë në "Lahutë" ndodhjen historike të vitit 1878-1879, "... kur, mbas vendimeve të padrejta të Kongresit të Berlinit, Ali Pasha i Gusis qet kushtrimin anë e kand Shqipnis per të mbledhë burrat ma në shej nga Gegnija e Tosknija dhe per t’u bashkue në Prizrend. Në Zanin e Alis rrajnë kreshnikët e Kombit në qytetin zamadh. Ora e bardhë e Shqipnis, i shef nga Bjeshkët e Ljubotinit, ku e Mira ka ndejën, dhe gëzohet. Thërret Zanën e Sharit dhe, mbasi sbashkut dalin më nji kodër, prej nga kundrohej qyteti, e pëvetë simotrën e vet se a thue i njifte ata burra rreshtue në kuvend. Zana, e habitun para pamjes madhshtore të homeridave të ri, kujton se Shqiptarët e mbledhun janë Akejt e vjetër ase Dardajt. Nisë, prandej, të cillsojë nder ta Agamemnona e Diomeda. Ban Buzën në gaz Ora dhe tashti i spjegon motrës njikanji herojt Shqiptarë: Ali Pashën, Marash Vatën, Abdyl Frashërin, Prenk Bib Dodën, Toptanin, Zogollin, Gjetë Gegë Shllakun, Çun Mulën, Mar’ Lulën, Dod Preçin, Vrijonin, Derallën, Shan Dedën, Abdullah Drenin. Ndërsa Ora e Zana bisedojnë këso dore mbi moje të Prizrendit, çilë kuvendin Abdyl Frashëri. Ai ëndë me nji gojtari të squet, si i perket derës së tij, trimnin e qindresën gjatë shekujve, dashunin per atme dhe luftat e rracës per të ruejtë pamvarsin. Nga fjalët e peshueme të tijat del në shesh se Shqipnija s’shkelet me dhunë dhe se Shqiptari din të desë për atdhè. Këtu Shan Deda i Ded Jakupit nxehet, dhe, tuj i pre fjalën gojtarit, shperthen në shprehje të zjarrta e be, qi përforcojnë pohimin e mbramë të Frashërit. Ky merr rishtas fjalën dhe perfundon me nji grishje, qi u a sjellë tanë të pranishëmvet per t’i dalë zot tokëvet shqiptare dhe per të pështue Hot e Grudë, Plavë e Gusi nga çapojt e Malit të Zi. Në këto fjalë preket Bajraktari i Shalës Mar’ Lula, dhe, tuj u perbetue në Shën Marranisë kuvendin, në të cilin pohon, me logjikën e Kanunit, se per te e per Shqiptarët e tanë asht anmik i njajtë si Shkjau si Turku e se prandej këtij i do vu pushka para. Mbas fjalëvet të tija flet Ali Pasha. Ky tuj i dhanë arsye Mar’ Lulës, paraqet nevojën politike qi Shqiptarët të rrijnë per ‘iherë lidhë me Mbret të Stambollës, i cili a heret a vonë do të biejë. Per mos t’a çue gjatë kuvendin, propozon për të shkrue nji letër tuj i a drejtue Fuqivet të Mdha dhe Mbretit. Letra peshohet fjalë për fjalë dhe qartas ven në dukje se toka shqiptare s’asht as e Italjanvet, as e Hinglizvet, Francezvet, Gjermanëvet as e Sllavëvet e se ajo tokë s’i lëshohej kujë as s’i falej.". I cituam këto fjalë të Fishtës së madh, mbasi historiografia moniste në Kosovë e Shqipëri, asnjëherë nuk e ka përmend veprën e rëndësishme të poetit, për faktin, se ishte e mbeti deri në fund kundër pushtuesve barbarë sllav, një patriot i vendosur, për të mbrojtur e përjetuar në vargje nacionalistët e veprën e tyre, si krenari e interesave të pastra amëtare. Ndër të tjera Fishta vargëzon:

"... Por po kisht’ besa, Shqyptarë,
Kisht’ Shqyptarë zemer bujarë,
Qi s’po u tutshin kta me dekë
M’erz m’tokë me pasë me i prekë.
Perse, qe, qaj Ali Pasha,
Fort ka vra ato vetlla t’trasha,
Ka vra vetllat edh’ a idhnue,
Burri i botës kur ka ndigiue,
Se n’Berlin asht ba pleqnija
Nen kamë t’ Shkjaut me vue Shqypnija;
Edhe n’ Pejë trimi ka dalë,
T’ tanë Shqypnis ka ue nji fjalë,
Qi shk’ a Kryeplak, shk’a Bajraktar,
Shk’ a Vojvodë e shpi e parë
Fill me dalun në Prizrend,
Per me ngrefë aty kuvend,
E, si motit, per Atdhe
Me lidhë besë, me lidhun fe:
Besë e fè me lidhë shqyptare,
Se pa dalë Shqypnija fare,
Sa qi n’fushë as në zabel
Mos të lehë ma qen në stel,
Mos t’këndojnë as pulë as gjel,
Vendin t’huejve mos m’u a lshue,
Shkjaut per t’gjallë mos me ju shtrue,
Mos me vu kapicë mbi krye:
Mbretit fjalen me ja thye.
Edhe n’ lajm qi çpon Alija,
Trup në kamë çohet Shqypnija,
Shk’a Gegni e shk’ a Toskeni:
Çohen Krenë e Bajraktarë,
Agallarë e Pashallarë,
Me Vojvodë e me Begllerë,
Trima n’ za, burra me nderë,
Larg t’ permendun per urti,
Larg të lypun per pleqni:
E kush tok e kush pa shok:
Si ata hyjt qi shkrepin n’qiell:
Në Prizrend na shkuekan fill,
Prizrenjanët ku mirë po i presin,
Bukë e zemër ku po i qesin,
Si zanat qi e ka Shqypnija,
Kur t’u shkojë miku te shpija.
E si tok na janë bashkue,
Trimat m’kamë atëherë janë çue
E kan dalë në log t’kuvendit,
M’ ato mojet e Prizrendit,
Ku kan ndejun rend mbas rendit,
Me Ali Pashen n’ krye t’ vendit...."

Nga burimet historike, del se shek.XIX, është shekulli i formimit të nacionaliteteve e rizgjimit të levizjeve nacionale. Në këtë rrjedhë historike hyri natyrshëm populli ynë, duke qenë i ngjashëm me disa elementë të rrugës së formimit të popujve të gadishullit Ballkanik, ku afërsia e marrëdhniet midis tyre, kanë ndikuar në formimin e fizionomisë së popujve. Si element i dorës së parë, në formimin e nacionalizimit çlirimtar, mendojmë se ka ndikuar trashigimia e traditës patriotike shqiptare, që zënë fill me udhëheqësit popullorë Batot të kohës ilire, për të ardhur natyrshëm tek epoka e madhe çlirimtare e Gjergj Kastriotit, këtij simboli të atdhedashurisë, që u bë për 25 vjet me radhë tmerri i ushtrisë barbare pushtuese turke. Lidhja e Prizrenit, me shumë meritë udhëhoqi lëvizjen nacionale dhe luftën për autonomi më 1878-1881.
Në mënyrë të vijueshme, si kërkesë themelore ishte vendosja e autonimisë nacionale, në të gjitha viset etnike shqiptare. E rëndësishme për popullin ishte, organizimi i sa më shumë lëvizjeve çliruese të armatosura nën flamurin nacional shqiptar, ndonëse pengesat kundër Portës së Lartë, për fat të keq vinin shpesh nga vetë shqiptarët mercenarë, që nuk donin të shkëputeshin nga " baba Sulltani". Hov e ndihmë direkte dha Lidhja, në krijimin, përhapjen e zhvillimin e fjalës së shkruar shqipe, përmes gjallërimit të shoqërive, klubeve kulturore e patriotike. Të rëndësishme qenë dalja në qarkullim e një numëri të madh gazetash e revista në gjuhën amtare. Një nxitje për faktorin e brendshëm, ishin pionierët e parë të shoqërive kulturore në kolonitë e diasporës, ku jetonin e punonin emigrantët shqiptarë në Ballkan, Evropë, SHBA etj, të cilët, luajtën një rol në nxitjen dhe zhvillimin e vetëdijës nacion ale, në tërësi. Ndërgjegjësimi i shqiptarëve pësoi rritje, krahas kulturimit, përmes lëvizjeve të shpeshta nacionale, ku lufta për autonomi arriti kulmin, duke qenë kësisoj një hap i guximshëm në shpejtimin e pavarësisë nacionale, që ndodhi më 28 nëntor 1912. Prizreni e Vlora, janë binjake të një ideali të përbashkët atdhetar, ku e dyta s’mund të kuptohet pa të parën, sikurse "Lidhja e Prizrenit", nuk mund të kuptohet pa epokën e lavdishme skënderbiane. Këto revolta çlirimtare antiturke, të organizuara apo spontane, dobësuan shumë pushtetin osman dhe hapën rrugën e tjetërsimit, për t’u tërhequr më pas në e sëmura në strofkllën e vet të Bosforit. Duan apo nuk duan disa, "Lidhja e Prizrenit" 1878, ishte drejtpërdrejtë rrjedhim i zhvillimit të vetëdijës së natyrshme të komunitetit në trojet e veta e jashtë saj. Ajo u krijua në rrethana e ngjarje të ndodhura historike. Ato shpesh mbanin në vetvete vështirësinë e ndërlikimeve të brendshme e të jashtme, influencë e cila ka ndikuar në kristalizimin e portretit dhe veprimtarinë e saj. Mbi të gjitha, triumfoi argumenti historik, se populli shqiptar, në bazë të bashkësisë territoriale, gjuhësore, historike, traditës etj., ishte formuar si një komb dhe për pasojë logjike kërkonte autonominë e natyrshme, një të drejtë që shtetet e tjera të botës e kishin arritur në kohë e rrethana të ndryshme. Por kjo lëvizje, ishte gjithpërfshirëse. Kështu pjesëmarrësit në Kuvendin e Përgjithshëm dhe aktivistët e tjerë, formuan me urgjencë degët e "Lidhjes së Prizrenit", duke u hedhur në veprime konkrete për çështjen amtare, në një luftë të gjatë pa kompromis, për realizimin e platformës politike. Të rëndësishme në historinë shqiptare, kanë mbetur selitë patriotike të themeluar në disa qytete të trojeve etnike, si: Prizren, Gjakovë, Shkodër, Dibër, Gjirokastër, Janinë etj. Ata ushtruan funksione administrative, pushtetin ligjvënës, ekzekutiv, gjyqësor, ushtarak, etj., duke krijuar kësisoj një "shtet brenda shtetit" me organe paralele. Lëvizja popullore, kundër pushtimit të huaj, çoi në formimin e Lidhjes së Prizrenit 1878. Ata ishin fryt i pakënaqësisë të grumbulluar në 500 vjet, si rezultat i shtypjes nacionale, i shfrytëzimit të burimeve të para ekonomike, abuzimeve të administratës centraliste burokratike, të vendosur nga Porta e Lartë në periudhën e Tanzimatit. Kësaj pakënaqësie, iu shtua edhe ajo që vinte nga synimet gjithnjë e me shoviniste te monarkëve fqinjë të Malit të Zi, Serbisë, Bullgarisë etj., kundrejt trojeve shqiptare dhe nga politika këmbëngulëse antishqiptare e Portës së Lartë, që i mohonte popullit tonë aspiratat më elementare të vetëvendosjes.
Kriza që shpërtheu në vitin 1875, me kryengritjet e para në Ballkan, u zgjerua në një krizë të përgjithshme Lindore. Ajo i gjeti një varg krahinash shqiptare në revolta me armë në dorë. Hyrja e ushtrive të huaja në trojet shqiptare, deklarimi hapur i qëllimeve ekspasioniste, politika grabitqare dhe e dëbimit të popullsisë shqiptare nga tokat e veta, (që ndoqën sidomos qeveritë e Malit të Zi), nënshkrimi i Traktatit të Shën Stefanit, që i çonte kufijtë e Bullgarisë, së mbështetur nga Rusia Cariste, thellë në tokat shqiptare, duke përfshirë Tetoven, Gostivarin, Kërçoven, Dibrën, Strugën, Korçën etj., vinin në rrezik jo më zona të veçanta kufitare, por tërësinë e trojeve tona. Këto veprime u dhanë një shtysë të fuqishme lëvizjeve popullore, për mbrojtjen e të drejtave e të interesave më të larta nacionale dhe përpjekjeve, për një organizim të njësuar. Për të udhëhequr lëvizjen masive që kishte shpërthyer në vise të ndryshme të vendit dhe për të zbatuar detyrat që impononte momenti historik, me kujdesin e Komitetit të Stambollit, u formua "Lidhja e Prizrenit" me qendër në Prizren, e përbërë nga përfaqësues të krahinave të ndryshme të Shqipërisë e të shtresave të ndryshme të popullsisë. Ajo formoi një platformë politike të lëvizjeve nacionale dhe ngriti në gjithë vendin organizmat e saj drejtuese politike e ushtarake dhe formacionet e armatosura me synime të caktuara. Lidhja, për herë të parë ngriti zërin në emër të gjithë popullit shqiptar në trojet etnike të saj, pa dallim ndarjesh krahinore e fetare, duke deklaruar përpara të gjithë botës, se askush nuk kishte të drejtë të vinte dorë mbi tokat e banuara prej shqiptarëve e që historikisht u përkisnin atyre; se askush nuk kishte të drejtë t’i bënte ato monedhë këmbimi në treg, se zot i vetëm i tyre ishte populli shqiptar. Ajo luftoi për realizimin e qëllimeve themelore të lëvizjeve nacionale: për njohjen e tij si një e të pandarë dhe respektimin kundrejt tij të parimit të etnitetit në të gjithë drejtimet, për ruajtjen e paprekshmërisë e të tërësisë së trojeve nacionale shqiptare dhe për bashkimin e tokave të Shqipërisë në një njësi të vetme me administratë të mirëfilltë shqiptare. U krijua kështu një front i gjërë, në të cilin u bashkuan të gjithë forcat patriotike të etnisë, për të mbrojtur interesat ekonomik e shoqërore, të cilat viheshin në rrezik nga copëtimi i vendit, që synonin qeveritë shoviniste ballkanike dhe politika antishqiptare e Perandorisë Osmane. Për t’i dalë në krye këtij qëllimi, përfaqësuesit e krahinave të ndryshme, lanë në një anë armiqësitë e vjetra, u bashkuan në një çshtje, që ishte sigurimi i tërësisë e bashkimi tokësor për popullin shqiptar. Turqit u munduan, që të shpërndanin Lidhjen, mbasi ajo nuk ishte dakord të zbatoheshin vendimet, që kishin të bënin me dorëzimin e Kalasë së Plavës e Gucisë shtetit të Malit të Zi. Lidhja. Ajo gjithnjë kundërshtonte vendimet e Kongresit të Berlinit dhe asnjëherë nuk zbatonte urdhërat e Portës së Lartë në këtë drejtim. Për më tepër, kishte pushtet të plotëfuqishëm në shumë vise të banuara me shqiptarë, gjë që kjo nuk i shkonte për shtat pushtuesve të egër shekullorë turq.
Lidhja, ka qenë shumë aktive deri më sot, duke zbatuar më përpikmëri idealet e larta të Shqipërisë etnike, bashkimin e trojeve tona, në një shtet të vetëm. Ndërmjet forcave kryengritëse të Lidhjes së Prizrenit dhe ushtrisë turke u zhvilluan luftra të përgjakshme më 3-6 shtator 1878, ku të dy palët patën humbje të mëdha. Kryengritësit, pasi futën në dorë pikat kyçe të qytetit, vranë Mehmet Ali pashën, bënë demostrata në rrugët e qytetit. Kjo ngjarje, si një shkëndije e rëndësishme historike, tronditi themelet e Perandorisë turke dhe jehoi në tërë Evropën. Ajo ishte një goditje e fortë ndaj Fuqive të Mëdha të kohës, vendimet e të cilave nuk zbatoheshin, për shkak të qendresës shqiptare. Fjala e sulltanit asnjëherë qysh nga ajo ditë nuk u dëgjua, duke thelluar në këtë mënyrë armiqësinë shekullore midis pushtuesve turq e popullit martir shqiptar.
Pas shpërndarjes së Konferencës së Stambollit, (20.01.1877), e në frymën e kushtetutës së shpallur, Porta e Lartë formoi vilajetin e Kosovës, (1.02.1877), me seli në Prishtinë. Ky vilajet përfshinte një territor shumë më të madh, prej 7 sanxhaqesh: sanxhaku i Prishtinës, Nishit, Pirotit, Prizrenit, Jeni-Pazarit, Shkupit dhe i Dibrës. Ato kishin 37 kaza, 8 nahije dhe 1400 fshatra. Ai përfshinte një numër të madh banorësh që arrinte deri në 839.771 banorë, shqiptarë, boshnjakë, serbë, maqedonas, ebrej, jevg dhe vlleh. Në vitet 1877-1878, vilajeti i Selanikut kishte pesë sanxhaqe: Selanikun, Serezin, Dramën, Manastirin dhe 20 kaza, 15 nahije, 1761 fshatra dhe 551.249 banorë. Vilajeti i Janinës kishte pesë sanxhaqe: Janinën, Tërhanen, Gjirokastrën, Prevezën dhe Beratin, si edhe 25 kaza, 12 nahije, 529 fshatra, 300 çifligje dhe 368.052 banorë. Vilajeti i Shkodrës kishte vetëm një sanxhak, atë të Shkodrës, me 10 kaza: Shkodra, Podgorica me nahijen e Shpuzës, Zhabjakut dhe të Forçës, Tivari, Ulqini, Lezha, Kavaja me nahijen e Durrësit dhe të Peqinit, Tirana, Kruja, Mirdita dhe Puka. Ajo kishte 150 fshatra dhe 131.488 banorë.
Ngjarjet historike, të ngarkuar me shumë probleme nga, dita në ditë precipitonin me shpejtësi. Turqia, u detyrua të dërgoi përfaqësuesin e saj të ri, mushirin Muftar Pasha, të cilin Lidhja e Prizrenit menjëherë e kërcenoi se do ta vrasë, sikurse Mehmet Ali pashën. Ky veprim patriotik, bëri që Turqia të tërhiqej në dërgimin e përfaqësuesit të saj, që kishte si mision të ndërmerrte ekspedita ndeshkuese. Kësisoj, problemi i vendimeve të Kongresit të Berlinit u komplikua aq shumë, saqë diplomacia evropiane u detyrua të rikthehej te një çështje që tashmë e kishte vendosur. Filluan përsëriatjet për ndonjë kompensim tjetër tokësor. Nga ana e tjetër, propozimi i Rusisë që Mali i Zi të zgjerohej në drejtim të Sanxhakut të Novi Pazarit ose të Hercegovinës, hasi në kundështimin e vendosur të Austro-Hungarisë, e cila e konsideronte këtë krahinë si zonë të vetën të interesit. Fuqitë e Mëdha, adaptuan të ashtëquajturën "vijë Korti", por edhe kjo sharrë u hasi në gozhdën e rezistencës të udhëhequr nga Lidhja e Prizrenit me trimat e vendosur patriot. Ajo, përsëri ishte në aktivitet, duke angazhuar forcat e veta në Jug, në kufi me Greqinë.
Kongresi i Berlinit nuk mori asnjë vendim të prerë, përsa u përket ndryshimeve territoriale në favor të Greqisë. Përkatësisht Kongresi, ftonte Portën e Lartë, që të merrej vesh me Greqinë, për një rishqyrtim të kufijve në Thesali e Epir dhe si vijë të re kufitare rekomandonte vijën e lumenjve Kalamas-Selemvria, që përfshinte në Greqi pjesën e brendshme të Çamërisë e Janinës, qendër e vilajetit të Jugut. Lidhja, u dha për të kuptuar, Turqisë dhe Fuqive të Mëdha, se krahinat shqiptare nuk ishin "një shprehje gjeografike ". Çështja e autonomisë, si kërkesë e rilindësve tanë, është konsoliduar përmes programeve, memorandumeve dhe kërkesave të ndryshme. Ajo asnjëherë nuk u kufizua vetëm në sferën e kryengritjeve të armatosura, por edhe në rrugën diplomatike, ku faktori i brendshëm ka luajtur rolin vendimtar. Shtresat e ndryshme të komunitetit shqiptar, ishin të bashkuar në qëllimin e tyre të përbashkët, për idealin kombëtar.
Lidhja e Prizrenit, u priu shqiptarëve në luftë, për marrjen e pushtetit dhe për fitimin e autonomisë. Që nga formimi 15 korrik 1879, shqiptarët morën pushtetin në duart e veta në shumë qytete, si: Gjakovë, Prizren, Pejë, Prishtinë, Mitrovicë dhe Vuçiternë. Dega me qendër në Shkodër, më 17 prill 1880, proklamoi autonominë e vendeve ku jetonin shqiptarët e vendosi pushtetin e saj. Kjo lëvizje shqiptare u përhap në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut, duke u përpjekur në mënyrë të pareshtur të bindë sulltanin, ta njohë autonominë shqiptare, të vendosur në kundështim me dëshirën e tij. Më 23 korrik 1880, në Gjirokastër u mbajt mbledhja e Lidhjes së Prizrenit, për të gjetur rrugën e përbashkët për autonomi dhe vendime të tjera të rëndësishme. Më 20 tetor 1880, gjeografia e mbledhjes kësaj radhe kulmoi në Dibër, ku nëpërmjet rezolutës, u kërkua autonomi të plotë në viset e banuara nga shqiptarët, krijimin e këshillave me përfaqësues të popullit dhe organizimin e ushtrisë nacionale shqiptare.
Në vitin 1880, u bë riorganizimi i Lidhjes, duke përfshirë Komitetin Qendror, zgjeruar rrethin e bashkëpunimit dhe Këshilli e shpalli veten Qeveri e Përkohshme, e cila do të drejtonte luftën për ruajtjen e autonomisë e fitimin e pavarësisë së plotë. Për të arritur këtë kërkoheshin sakrifica mëdha. Rruga e Lidhjes, për vetë rrethanat e brendshme e të jashtme, ishte e ndërlikuar, por me gjithë gjarpërimet, ajo karakterizohet nga rritja e zhvillimi konseguent i saj, zgjerimi i rezistencës së armatosur, kundër pushtuesve të huaj shumëshekullorë në të gjitha viset etnike. Këtu u shquan krahas përsonazheve të atë Gjergj Fishta në kryeveprën nacionaliste "Lahuta e Malcis", janë: Sulejman Vokshin, Iliaz Pashë Dibra, Omer Prizreni, Daut Boriçi, Filip Çeka, Selim Çoba, Mehmet, Mic Sokoli, Ali Dibra, Isuf Sokoli, Mehmet Beci, Mehmet Gjyli, Jakup Ferri etj. Përmbajtja e thellë nacionale dhe jehona e shtypit brenda dhe jashtë vendit bëri që Lidhja e Prizrenit dhe forcat kryengritëse të saj të ngjallin entuziazëm jashtë trojeve etnike në diasporë, si tek arbëreshët e Italisë, Greqisë, në kolonitë shqiptare në Egjipt, Rumani, etj., të cilët u solidarizuan me telegrame dhe forma të tjera urimi me popullin shqiptar e luftën e drejtë, duke e bërë më të njohur në botë.

Lufta për mbrojtjen e Kosovës dhe "Lidhja II e Prizrenit"
(16-20 shtator 1943)

Tashmë, shqiptarët nacionalistë kishin një përvojë të pasur nga shembulli pozitiv i "Lidhjes Shqiptare të Prizrenit" 1878, të mbajtur në qytetin historik me të njëjtin emër. Në situatën e re të krijuar, fati dhe interesat e popullit kosovar ishin të kërcenuar seriozisht dhe po shkonin drejt shkatërrimit. Në rend të ditës, doli si një rizgjim tek tradita ndërgjegjja nacionale shqiptare, e cila asnjëherë nuk kishte bërë gjumë letargjik. Për mbrojtjen e kufijve etnikë, me qendresë heroike, luftoi populli i Kosovës, kundër shovinistëve serbo-malazezë të Drazho Mihajeviçit dhe brigadave mikse sllavokomuniste të disa shteteve sllavë (serbë, malazezë, maqedonas, bullgarë).
28 nëntor 1912, pas një robërie të stërgjatë, prapambetje, çkombëtarizim, dhunë, gjak, terror e syrgjynime të pambarim, për herë të parë Shqipëria, pas 500 vjet, doli me flamurin e Skënderbeut, që u ngrit në Vlorë. Lindi kështu nga gryka e pushkës Pavarësia e shtetit tonë, ndonëse me keqardhje Kosova, Manastiri, Çamëria e vise të tjera shqiptare me vendimim arbitrar të Konferencës së Londrës 1913, mbetën përsëri nën kthetrat e zgjedhës së huaj, duke vijuar kështu tragjedia e kombit shqiptar të ndarë në 5 shte. Me të drejtë n/ktyetari i Lidhjes II të Prizrenit, nacionalisti i përkushtuar Tahir Zajmi shkruan: "E me gjithë kët deshtim qi qe fatal për kombin tue u-nda për gjysmës trupi i tij dhe q’i kushtoj vetëm Kosovës afër 200.000 viktima përpjekjet e Kosovarve për liri nuk munguen edhe ndër rasat kritike të ma vonëshme, siç ishte Kuvendi i Vlonës, qi me 28 Nanduer 1912 realizoj aktin historik të shpalljes s’Indipendencës kombtare, ashtu edhe në luften e mbrojtjes të parës Mbretnië shqiptare kundër rebelvet reaksjonarë me 1914." (Shih, Tahir Zajmi: "Lidhja II e Prizrenit dhe lufta heroike e popullit për mbrojtjen e Kosovës", Bruxelles, 1964., fq.23.).
Mbarimi i Luftës I Botërore në Gadishullin e Ballkanit, kishte krijuar një hartë të re politike, e stimuluar kjo nga diplomacia evropiane, përmes Konferencës së Versajës. U krijua kështu artificialisht një Jugosllavi me dinastinë e re të Karagjorgjeviçvet, që synonte të zgjeronte zonat e influencës, përmes një ekspansioni me dhunë drejt tokave shqiptare. Ndryshe nga sa thuhej asokohe në Evropë, miku i popujve të vegjël dhe posaçërisht i shqiptarëve Woodrow Wilson, Presidenti i SHBA-së, ishte shprehur për zbatimin e parimit të vetvendosjes së popujve. Shqiptarët e vërtetë nacionalistë, të dëshpëruar nga Konferenca e Versajës, për çka po ndodhte me tokat shqiptare, nisën të tërhiqen drejt maleve, për të organizuar lëvizjet kryengritëse, sikurse kishin vepruar në kohën e Lidhjes së Prizrenit të vitit 1878. Një pjesë e patriotëve, zbritën në Shkodër, ku në vitin 1918 themeluan Komitetin e Kosovës, për t’i dalë zot tokave shqiptare. Ata së bashku, zhvilluan një aktivitet të pasur atdhetar. Filloi me armë në dorë rezistenca çlirimtare. Më vonë Kongresi i Lushnjës (1920) ristabilizoi shtetin shqiptar me kryeqytet Tiranën, e cila menjëherë gjeti mbështetjen direkte nga shumë patriotë të njohur, si: Atë Gjergj Fishta, Atë Shtjefen Kryeziu Gjeçovi, Bajram Fevziu, Salih Nivica (kryeredaktor), Kristo Floqi, Maliq Bushati (editor), të cilët me shkrimet e tyre në fletoren "Populli", u munduan të ndërgjegjësonin shtresat e ndryshme të popullit dhe intelektualët shqiptarë, që po studionin në Universitetet e njohura të Evropës Perëndimore. Për më tepër, 7 konsullata të huaja evropiane, që vepronin me rezidencë në Shkodër, u njohën nga afër me problemin e Kosovës dhe të Komitetit me të njëjtin emër, duke i lehtësuar shumë punë dërgimit të memorandumeve e notave proteste qeverive të tyre, për trojet etnike shqiptare. Gjithnjë e më tepër, po delte në pah kontributi i madh i nacionalistëve kosovarë, për të mbrojtur interesat e shtetit shqiptar. Megjithatë, gjithnjë Evropa u tregua indifrente me popujt e vegjël dhe e njëanshme ndaj çëshjes shqiptare. Duke e parë këtë veprim jo të drejtë diplomatik të saj, nacionalistët shqiptarë e Komiteti i Kosovës u shtrengua të organizojë luftën e vendosur kundër pushtuesve serbë. Tahir Zajmi, mbi këtë epokë luftrash të njëpasnjëshme të atdhetarëve të zjarrtë vlerëson: " Kryengritje të përgjakshme paten vend në Rugovë të Pejës, në Plav’ e Gusi, në Podgor e në Drenicë, në Prokorupë e në krahina të tjera, ku çetat e Mehmet Ferit nga Plava, Ismail Gusis, Kerit Sadri Bardhit nga Rugova, Jusuf Vejselit e Bardh Jusufit nga Podgori, Azem Galicës nga Drenica, Sadik Ramës nga Gjurgjeviku, Ramadan Shabani nga Kieva, Mehmet Kajumit nga Llapi e tjerë kryengritës vjet me radhë e shqetsuen dh’e tranditën Belgradin tue shkrue faqe t’arta trimnijet e heroizmit n’historin e perpjekjevet për shlirimin e Kosovës." (Tahir Zajmi, vep. e cit. Fq.29.).
Aktiviteti i Lidhjes II të Prizrenit të vitit 1943, u shtyp me të gjithë mjetet e makinës shfarosëse ushtarake të monarkisë Jugosllave dhe shumë shqiptarë u vranë, apo u zhdukën një e nga një. Për këto arsye e të tjera që lidhen me kohën, kjo Lëvizje Çlirimtare e Komitetit të Kosovës, kundër serbëve e trathtarëve, nuk mundi të ketë jetë të gjatë, ndonëse shqiptarët, asnjëherë nuk i humbën shpresat, për lirinë e vendit nga zgjedha e huaj. Shpesh historiografia komuniste në Shqipëri dhe ish-Jugosllavi, deri në vitin 1990, është përpjekur të paraqesë ushtrinë gjermane si shkatërrimtare, për fatin e Kosovës, kur dihet, se në atë periudhë Kosova gëzonte një çlirim, e cila për fat të keq nuk zgjati shumë. Gjermanët, me përjashtim të zonës së minierave të Mitrovicës, u tërhoqën shpejt nga këto troje dhe e njohu Kosovën si pjesë të Shqipërisë.
Gjendja në Kosovë ishte shumë e rëndë dhe ishte e pamundur të shiheshin shenjat e përmirësimit apo të shpresës për lirinë e saj. Kështu sjelljet brutale të pushtuesve italianë, burgosjet, internimet, kishin marrë përmasa të mëdha si në Kosovë e Shqipëri. Më 7 korrik 1943, në Kosovë u shpall diktatura ushtarake e shtetrrethimit. Çetat çetnike serbe e malazeze, kishin fushë të lirë veprimi të stimuluar nga forcat fashiste italiane. Më vonë ndodhi tragjedia e njohur e Bihorit, ku u masakruan barbarisht ditën për diell 4.000 shqiptarë të pafajshëm, ku pjesa më e madhe ishin gra, pleq, fëmijë. Ky krim i shëmtuar, ishte bërë nga çeta e çetnikëve të Pavlo Gjurishit, të nxitur dhe armatosur për krim nga komandanti i regjimentit italian në Mal të Zi, "me qëllim balancimi peshet të forcave midis shqiptarvet dhe serbo-malazezvet. Djegia e tregut të Pejës me dame të mëdhaja materjale, vrasjet e djegiet e njerzve në zjarm për së gjallit të disa qytetarve të Gjakovës; shkurt sjelljet brutale e terroristike të milicve dhe të ushtarve të divizionit "Puglie" kunder popullsis shqiptare në Prizren e, në Prishtinë dhe të tjera trajtime forcet e dhunet kishin shkaktue tmerr e pezmatim të madh në shpirtin e mbarë popullit të Kosovës..." (Fq.34), shkruan Tahir Zajmi.
Mirëpo sa më e madhe bëhej shtypja ndaj shqiptarëve, aq më i madh rritej zemrimi e kundërpërgjigjja e popullit të Kosovës, që kishte filluar të riorganizohet gjithnjë e më shumë në male me të arratisurit e shtetrrethimit. Për të penguar dhunën ushtarake italiane dhe të çetnikëve serbo-malazezë, në Kosovë ishte e nevojshme të krijohej një udhëheqje, që do të bashkonte e kanalizonte të gjithë energjitë e përkushtimin nacionalist të patriotëve të lirisë. Me kapitullimin e Italisë, çetat shqiptare, të ndihmuar prej disa formacione të vogla ushtarësh gjerman (të ardhur nga Mitrovica), morën në dorëzim administratën e vendit, duke formuar njiherit, në të gjitha qendrat e Prefekturave N/prefekturave këshilla autonome ekzekutive. Për ambicie dhe në bashkëpunim me çetat çetnike serbo-malazeze, çetat të ashtëquajtura komuniste në Kosovë, kërkonin turbullimin e situatës, përmes dredhive e forcës, duke mbjellur frymën e vllavrasjes midis shqiptarëve, sikurse kishin vepruar në shumë zona të Shqipërisë. Për të realizuar qëllimin, që synonte shpëtimin e Kosovës dhe Shqipërisë nga rreziku evident i sllavo-komunizmit, me inisiativën e një grupi nacionalistësh të flaktë, të përbërë nga ing. Xhafer Deva prej Mitrovice, Musa Shehu e Sheh Hasani nga Prizreni, Asllan Boletini nga Mitrovica, Tahir Zajmi nga Gjakova, Lukë Simon Mjeda nga Prizreni, Qazim Bllaca nga Suhareka dhe Pjetër Vuçaj nga Prizreni, me 11 shtator 1943, u bë në qytetin e Prizrenit një mbledhje, në të cilën, u shqyrtua situata e krijuar e nevoja urgjente e masave që duheshin marrë, mbasi çdo vonesë do të ishte e pariparueshme e me rrjedha tragjike, për fatet e atdheut. Tri ishin ndër pikat bazë:
a. Thirrja e një mbledhje të përgjithshme popullore, me shpirtin e frymën e Lidhjes së Prizrenit, ku do të përfaqësoheshin të gjitha krahinat e Kosovës, Dibrës, Strugës, Tuzit, Ulqinit nëpërmjet delegatëve të zgjedhur nga populli. b. Deri sa të themelohet e caktohet një autoritet supreme nga Mbledhja e Përgjithshme dhe për të mbajtur qetësinë, rendin publik dhe situatat e reja që mund të krijohen, duhet të krijohet këshilli autonom ekzekutiv.
c. Ngarkimi i Këshillit Ekzekutiv të Prizrenit, me përgatitjen e Mbledhjes së Kuvendit, hapja e të cilit do të bëhej, jo më vonë se më 16 shtator 1943. Më 16 shtator 1943 në shkollën "Bajram Curri" në Prizren, ishin mbledhur mijëra qytetarë, për të përshëndetur fillimin e Kuvendit, që do të pagëzohet me emrin kuptimplotë "Lidhja II e Prizrenit", ku si pari u zgjodhën: Musa Shehu kryetar, Aqif Bluta n/kryetar, Prof.Rexhep Krasniqi n/kryetar dhe Bedri Gjinaj sekretar. Këtu u miratuan 6 pika kryesore të rendi të ditës, të cilat në esencën e tyre të përbashkët, kishin bashkimin e trojeve etnike shqiptare etj. Pas disa ditë punime, u kalua në votimin e kandidatëve, për zgjedhjen e Komitetit Qendror të Lidhjes II të Prizrenit, me funksionin e një autoriteti suprem të lëvizjes kombëtare, për mbrojtjen e Kosovës. Në fund u zgjodhën Rexhep Mitrovica Kryetar, Musa Shehu n/kryetar, Prof.Kolë Margjini n/kryetar, Sheh Hasani antar, Asllan Boletini antar, Tahir Zajmi antar, Qazim Bllaca antar. Më 21 shtator 1943, të gjithë delegatët e Kuvendit u drejtuan për në selinë historike të Lidhjes së Prizrenit të vitit 1878 dhe nënshkruan me solemnitet vendimet e marra në prani të autoriteteve dhe të një numëri të madh qytetarësh e fshatarësh të ardhur, prej viseve të Kosovës. U hartua Statuti i Organizatës, në të cilën shkruhej mbi themelimin, qëllimin, kopetenca tokësore, financat, dispozitat e posaçme, etj. Ajo përbehej nga 22 nene, të ndarë në disa pika. Vërtetimin, se ky Statut, është origjinal e ka nënshkruar Bedri Peja. Miratimi për Këshillin e Lartë të Shtetit Shqiptar është firmosur nga Këshilli i Ministrave, i cili ka dekretuar aprovimin e Statutit të Organizatës dhe urdhëron zbatimin e tij (Tiranë, 14 mars 1944). Nënshkrimi mban firmën e antarëve: Patër Anton Harapi, Lef Nosi, kryetari Mehdi Frashëri dhe kryeministri Rexhep Mitrovica.
Mbas pushtimit të Kosovës nga Jugosllavia komuniste e Titos, përpjekjet dhe luftimet e çetave nacionaliste në male e fusha, nuk kanë pushuar gjatë vitit 1945, duke dhënë me mijëra dëshmorë. Përpjekjet e Lidhjes, me mjete luftarake modeste, ka mbajtur në këmbë luftën e mbrojtjes në katër ballinat e kufijve, kundër brigadave komuniste serbo-bullgare dhe malazezo-shqiptare. Këto të fundit të ashtëquajtur shqiptarë, sikurse do ta trajtojmë edhe më poshtë në libër, kanë qenë drejtuar nga Shefqet Peçi e Aqif Lleshi, duke qëlluar pas shpine vëllezërit kosovarë të një gjaku e gjuhe.
Numëri i dëshmorëve të rënë në ballë të luftës dhe i viktimave të pushkatuar, mbas pushtimit sllavokomunist arriti në 50.000 vetë. Këtu përfshihen shumë drejtues të organizatës, si: atdhetarët e njohur: Musa Shehu, Prof.Kolë Margjini, Aqif Bluta, Bedri Peja, Asllan Boletini, Qerim Begolli me gjithë vëllezërit e tij, Xhevat e Rifat Begolli nga Peja, Shyqyri Bej Ramadani, Mustafa Agushi, Sulejman Xhemal Prishtina etj., nga Prishtina, Sulejman Ashiku, Av.Esad Berisha, Faik Okllapi, Aqif Tetova, Isak Taniku etj., nga Gjilani, Av.Shaban Kamberi nga Tetova, Xhem Gostivari nga Gostivari, e qindra të tjerë në viset e ndryshme të Kosovës e Maqedonisë. Të gjithë oficerët e ushtrisë dhe xhandarmarisë, që kanë qenë me shërbim, janë larguar nga Kosova në Shqipëri, por për çudi regjimi i kuq i Tiranës zyrtare të Enver Hoxhës, Mehmet Shehut e Ramiz Alisë janë dorëzuar të gjithë autoriteteve jugosllve, që më pas i kanë pushkatuar pa gjyq. Të tillë janë dëshmorët e atdheut dhe antikomunistët, si: Kolonel Fuat Dibra, Kolonel Asllan Vela, n/kryetar Sadik Shkupi, Major Hasha, kapiten Hajdar Planeja, kapiten Rasim Dajç, kapiten Hysni Rudi, kapiten Gjon Destanishta, kapiten Mark Thani, toger Musli Dobruna, n/toger Qazim Gostivari e aspirant Reshit Kaçaniku. Në Kuvendin e "Lidhjes II së Prizrenit", u zgjodhën ing. Xhafer Deva kryetar, Prof.Rexhep Krasniqi n/kryetar, Prof.Kolë Margjini n/kryetar, Musa Shehu antar, Sheh Hasani antar, Asllan Boletini antar, Mahmut Shaban Pasha antar, Tahir Zajmi antar e Sekretar i Përgjithshëm, Rexh Meta antar, Qazim Bllaca antar, Esad Berisha antar.
Në lidhje me luftën heroike të nacionalistëve, të drejtuar nga Hoxhë Mulla Idriz Gjilanit Tahir Zajmi shkruan: "...qendresa shqiptare e drejtueme prej Mulla Idriz Gjilanit dhe oficerave shqiptarë të Regjimentit IV të Prishtinës, edhe në kët betejë të ashpër duel ngadhnyese, kundër dy Divizioneve sllavo-komuniste, që numrojshin 24.000 luftarë të armatosun. Shkaku i kësaj disfate t’anmikut e demoralizimi i sulmuesave komunistë, padyshim, i dedikohet plagosjes së komandantit të tyne Marshal Titos. Gjatë ndeshjeve të rrepta me armë, me mortaja e mitraloza dhe bomba doret e me bajonete të përdoruna nga të dyja palët kundërshtare, ku mbeten kaq shum të vdekun e të plagosun sa Reka e Hogosht (përroi i katundit) nder brigje të së cilës u zhvilluen edhe luftimet ishte qenë skuqë prej gjakut të njerëzve. Dy luftarë qi kanë marrë pjesë n’atë betejë dishmojnë, se prroni bante ma shum gjak njerzish se uj, në shtratin e vet të ngusht." (Fq.57).
Me gjithë vrasjet, për të frikësuar popullin martir të Kosovës, serbët dhe komunistët shqiptarë, nuk mundën t’ia arrinin qëllimit, të mposhtin rezistencën e armatosur të forcave nacionaliste. Kështu, mbas pushtimit të Kosovës nga fuqitë komuniste e mbarimit të lëvizjes së Drenicës, disa çeta nacionaliste zhvillonin pandërprerje aksione lokale, kundër dominimit jugosllav. Me shumë guxim, trimëri e vendosmëri luftonte çeta e Uk Sadik Ramë i Gjurgjevikut, bashkë me Prof.Ymer Berishën, që kishte ra disa herë në përpjekje të armatosura me partizanët komunistë. Më pas, ata kanë kaluar nëpër Prokorupë e në rrethe të Rahovecit, me qëllimin për të mbledhë e organizuar forca të reja. Uka ra i sëmurë nga plagët e rënda, që kishte marrë më përpara. Ukë Sadiku u zu trathtisht, në një banesë dhe u dërgua në Prishtinë, ku u denua prej gjyqit komunist. U ekzekutua me pushkatim, në vitin 1947 bashkë me disa shokë të tjerë.
Nuk është aspak e habitshme, por ka qenë një trathti e ndergjeshme, veprimi i brigadave komuniste, që luftuan kundër vëllezërve shqiptarë të një gjaku e gjuhe të pushtuar nën serbi, me një trathti të përligjur. Kështu për të shtypë e shkatërruar këtë rezistencë antisllavo-serbe, bullgare e maqedonëse, në ndihmë të trupave komuniste të Beogradit, erdhën brigadat komuniste shqiptare të urdhëruar direkt nga diktatori Enver Hoxha e Mehmet Shehu, të cilët në terrenin e Kosovës kishin dërguar njerëzit më antishqiptarë e besnikë të sllavokomunistëve të Titos. Duke pasur frikën e një revolte të përgjithshme, kundër pushtuesve serbë, komunistët e Tiranës së kuqe, menjëherë morën masat, duke stërvitur e dërguar në Kosovë njësitë e tyre partizane, për t’i ardhur në ndihmë Jugosllavisë. Në vend që ushtria shqiptare të bashkohet me forcat nacionaliste, kundër armmikut të përbashkët sllavëve pushtues, ata si trathtarë bënë të kundërtën, duke vrarë, prerë, kallur në rrënjë çdo pasuri shqiptare, për hir të një ideologjie boshe komuniste. Tashmë, mbi kurrizin e gjakosur të popullit kosovar ra edhe një pushtues i ri, por që kësaj radhe nuk vinte nga ajri e deti, por nga toka amë e Shqipërisë. Ajo kishte shitur me kohë interesat kombëtare tek Rusia e diktatorit Stalin.
Në mënyrë që lexuesi shqiptarë, kudo që ndodhet, të krijojë një ide më të qartë, se çfarë kanë bërë komunistët ndaj vëllezërve të një gjaku e gjuhe, po ofrojmë dëshmi origjinale, të shkruar afërsisht 40 vjet më parë nga dëshmitari i këtyre ngjarjeve, përfaqësuesi më i lartë i Lidhjes II të Prizrenit, gjakovari Tahir Zajmi, i cili në kapitullin V "Brigadat komuniste shqiptare në ndihmë të Jugosllavisë", citon dëshmi të gjalla historike: "Për me shtypë e shkatërrue fare këtë rezistencë të fortë me kryeneçesi që sa po shuhej me nji anë, plaste papritmas në tjetren, kerkohet prapë kontributi i shqiptarve të zezë, të cilët t’inkuadruem në tri Brigada, njana (e V-ta) nën komanden e Shefqet Peçit dhe tjetra (e III-ta) nen ate të Rrahman Parllokut qi kishte për sekretar politik Gafur Qyqyn vrapojnë në ndihëm të Marshalit jugosllav, i cili nuk e ndjente veten aspak në gjendje me zotnue situaten, Brigada të cilat arrijnë me shpejtë, e para e nisun nga Elbasani e tue kalue nepër Librazhd-Klenjë-Zerqan-Peshkopi, Kalaja-Dodës në Lusen të Lumës, ku i plasë pushka dhe mbas nji ndeshjeje të përgjakëshme mbetën 14 dëshmorë prej Lusne, kurse n’anen tjetër vriten 180 nga efektivet e Brigadës e cila kalon nepër Topojan, Shishtavec dhe s’andejmi në Gjemashicë-Bellushë-Prizren, prej kah në Gjakovë, Pejë e vise të tjera të Kosovës, ku qendrojnë për nji kohë mase dy vjetësh; dhe tjetra, e nisun nga Shkodra e tue kalue nepër malet e Dukagjinit e nepër Malsi të Gjakovës në Junik dhe prej andej në Pejë e vende tjera të Kosovës, kurse nji tjetër Brigadë nën komanden e Aqif Lleshit niset nga Peshkopija e kalon në Diber të Madhe, Kërçovë, Gostivar, Tetovë e Shkup për t’ia dorëzue patronit-aleat viset e Maqedonis shqiptare. Forcat komuniste serbo-maqedonase që deri në mbarim të vjetit 1944 ishin dermue e paralizue prej komandantit të fuqive nacjonaliste Xhem Has Gostivarit, mbasi vendi u shkel prej Brigadës shqiptare, filluen prap m’u forcue e m’u shtri n’atë sektorë, ku masakruen me qindra e me mija shqiptarë, ndër të cilët vetem në Tetovë 4000, në Gostivarë 700 dhe në Kërçovë 500."
Duhet theksuar, se lufta për lirinë e Kosovës nga zgjedha sllavokomuniste ishte fatale, për arsye psikologjike dhe trathtie të madhe, që i kanë bërë interesave nacionale vetë komunistët. Asokohe të gjithë luftarët e lirisë, që luftonin me heroizëm të madh mes maleve të Kosovës u demoralizuan, kur panë, se përkrah forcave sllave, në luftën kundër tyre ishin brigadat parizane të Enver Hoxhës, duke bërë një luftë vëllavrasëse, ndërsa ushtria serbe, malazeze, maqedonase e bullgare, buzëqeshte tek shihte shqiptarët të vriteshin me njeri tjetrin. Tahir Zajmi, si dëshmitar okular, ka bërë një përshkrim të hollësishëm. Ai shkruan: "...dihej mirë përse po luftohej ballë për ballë, por me brigadat shqiptare mbrapa shpindët, t’ardhuna nga Shqipnija, tek e cila vareshin shpresat e ardhmënis dhe fati i Kosovës, kjo ishte nji çështje e errët dhe misterjoze për kosovarin e thjeshtë, i cili me anmikun sllav që kërkonte me robnue ishte i vendosun me luftue e m’u vra vlla-me-vlla, kët myster tragjik të fatit qi koha ia shtroj përpara..., kët fatkeqsi të kobëshme, kurrsesi nuk mbërrijte m’e kuptue dhe prandaj ndjente në vedi njifar ligështije (faiblesse) dhe njifar mosvendosmenije (indeçizjon) për me vazhdue luften.
Si efekt i kësaj gjendjeje shpirtnore të tranditun asht qendrimi qi muer në ditët e fundit Mulla Idriz Gjilani, i cili mbas ndeshjes që pat dhe bisedimit të tij me komandantin e Brigadës shqiptare Shefqet Peçin, i cili tha: "Perse luftoni e derdhni gjak kot, mbasi, porsa të stabilizohet gjendja, Kosova dhe gjith viset shqiptare të jugosllavis patjetër do të bashkohen me Shqipni gja për të cilen mund të jeni fare të sigurt? etj.". Dhe kështu prej katundit Livoç ku u ba kjo pjekje, u terhoq gjysem i demoralizuem dhe mbasi u mbajti nji fjalim e u hallashit me shokët e luftës vazhdoj jetën e tij n’arrati e i izoluem fare deri në çastin tragjik që në vjetin 1948, tue qenë i sëmundë dhe i plagosun, e zunë gjallë në nji kolibë dhe e burgosen, ku mbas shum torturave e lyen me gaz e e dogjen flakë për së gjallët.
E them me keqardhje se un përsonalisht nuk kam pasë kurr sympati për hoxhallarët, për arsye se shum prej tyne kanë qenë indiferent dhe negativ ndaj çashtjeve kombtare, por Mulla Idriz Gjilani bante përjashtim dhe dallohej dhe nga kolegët e tij. Aj ishte nji tip burrit shqiptar, i nji natyre krejt tjetër, qi midis fesë e atdheut nuk bante asnji dallim; perse pa nji atdhe të lirë-thoshte Mulla Indrizi-as feja nuk mbahet dhe nuk mund t’ushtrohet. I nisun nga ky parim aj ka luftue personalisht si ma i miri luftarë kundër armikut, dhe u ka prijë luftarve kosovarë, si nji komandant trim tue i çue shpesh herë në ngadhnjime në fushë të luftës. Vetëm nji fenomen tragjik i fatit e trathtoj në lamë të betejës..., jo friga e dekës dhe plumbet e anmikut, por nji ndjesë feblesët qi quhet dhimbsuni dhe dashuni vllaznore."