EPIRI DHE PĖRKATĖSIA ETNIKE E EPIROTĖVE-- nga Isuf B. Bajrami
Qytetėrimi ilir do tė mbushte shtratin e historisė sė ardhme. Kontrasti me Romėn do t'i evidentonte ilirėt si popull tribunal tė lirisė. Pėr tė nėnshtruar trojet ilire, Romės iu desh tė harxhonte gati gjysmėn e kohės, me anė tė sė cilės krijoi tėrė perandorinė e saj tė pėrbotėshme. Sulmet shkatėrrimtare tė keltėve, gotėve, visigotėve krijuan pėshtjellime tė mėdha, por ilirėt mbetėn sėrish nė trojet e veta. Vėrshimi shekullor i sllavėve qe i tmerrshėm, pėrsa i pėrket forcės asimiluese. Procesi i romanizimit u kryqėzua me atė tė sllavizmit, por gjuha dhe vetė populli autokton i trevave historike rezistoi dhe e ruajti individualitetin etnik. Perandoria bizantine, Mbretėria bullgare e serbe qenė mbulesa politike tė sipėrme, nėn tė cilat shqiptarėt jetonin, vepronin e i shkyenin. Kėto mbulesa s'mund tė konsideroheshin si qefin definitiv qė mbėshtillnin njė popull "kufomė". Shqiptarėt nė raport me ngjarjet dhe historinė nuk u diverguan e as humbėn. Ata konservuan vetvetėn si popull, por nuk u ngurtėzuan si njė relike muzeore, po me anė tė dinamizmit tė tyre, bėnė Metaforėn e Pavdekshme tė Rezistencės dhe mbijetesės.
Me emrin Epir, nė kohėt e lashta quheshin krahinat nė Jug tė Ilirisė. Qė shtriheshin prej lumit Vjosa e deri te krahinat veriore tė Heladės sė vjetėr(1). Kufijtė e sipėrm nuk duhet t'i marrim si tė prerė, pasiqė nė kohėt e ndryshme ata kanė lėvizur; kėshtu pėr shembull, nė kohėn e sundimit tė Pirros ata janė zgjuar shumė mė pėrtej territoreve tė pėrmendura. Disa nga gjeografėt e shkrimtarėt e kohės sė lashtė quanin Epir edhe krahinat qė ndodheshin nė bregun e djathtė tė Vjosės dhe i shtynin kufijtė e kėtij shteti deri nė Skraparin e Mallakastrėn e sotme, duke pėrfshirė edhe qytetin e Apollonisė(2). Nga ana tjetėr disa fise kufitare ndėrmjet Maqedonisė dhe Epirit quheshin nga shkrimtarėt e vjetėr herė epirotė dhe herė maqedonė(3). Tė gjitha mendimet e shfaqura pėr pėrkatėsinė etnike tė fiseve epirote nga dijetarėt e ndryshėm janė mbėshtetur kryesisht nė tė dhėnat e shkrimtarėve tė vjetėr, veēanėrisht te Tukiditi dhe shumė pak nė tė dhėnat arkeologjike. Mendimet kan qenė sa tė ndryshme aq edhe kontradiktore. Prandaj nuk duhet tė na befasojė fakti se tė njėjtat tė dhėna, tė pėrdorura nga disa pėr tė mohuar origjinėn helene tė fiseve epirote, janė interpretuar nga tė tjerėt nė njė kuptim krejt tė kundėrt. Tukiditi(4) me emrin "Epir" kuptonte tokat e Lokėrve dhe tė Akarnanisė, duke pėrfshirė kėshtu pothuajse gjysmėn e bregut qė shtrihej nė veri tė gjirit tė Korintit. Helaniku(5), "Apeiros" quante edhe Azinė e Vogėl, ndėrsa Tukiditi(6) dhe Isokrati(7) quanin kėshtu edhe njė pjesė tė mirė tė Azisė. Straboni(8) thotė se: "Homeri me fjalėn "Epir" nėnkuptonte vendet pėrballė ishujve, duke pėrfshirė Leukaden". Mė vonė banorėt e Korkyrės dhe tė ishujve pėrreth me emrin "Epeiros" quanin tokat pėrkundrej ishujve, qė shtriheshin gjatė bregut tė detit Jon, tė banuar nga fiset kaone e thesprote. Fjala Epir rrjedh nga fjala e greqishtes sė vjetėr Apeiros, qė nė dialektin dorik do tė thotė "stere", ose "kontinent" (tokė)(9). Ajo ka pasur kuptime tė ndryshme gjatė historisė sė kėsaj krahine. Kėshtu pra emri Epir nė fillim ka pasur kuptim gjeografik e jo etnik. Me emrin "Epir", autorėt e lashtė nė fillim e kanė quajtur njė territor tė gjerė, i cili mė vonė u ngushtua rreth krahinave pėrballė Korkyrės dhe ishujve pėrqark. Mė pas, nė shek. V-tė p.e.sonė, ky emėr pėrfshiu edhe tė gjitha fiset e brendshme, duke u bėrė njė emėr i pėrbashkėt pėr krahinat, qė formonin nė kėto brigje njė tėrėsi gjeografike, etnike e politike. Emri Epir, u pėrvetėsua jo vetėm nga gjeografėt, historianėt e shkrimtarėt antikė, por edhe nga vetė banorėt, tė cilėt e pėrdorėn kėtė shpesh herė edhe nė dokumentet e tyre tė shkruara, nė mbishkrime e monedha. Pra nė gjuhėn shqipe, fjala Epir ėshtė sinonim i fjalės sipėr, pėr tė treguar banorėt qė jetonin nė anėn tjetėr tė bregut, ku grekėt shkonin pėr tregti ose qė punonin me banorėt e kėsaj krahine. Emri Epir ėshtė pėrdorur nė kohėt e vjetra pėr tė quajtur Toskėrinė dhe Gegėrinė ose mė saktė Shqipėrinė. Dihet se me emrin Epir nė kohėn e Perandorisė sė Lindjes u pėrgjithėsua Shqipėria. Toskėria u quajt Epiri i Vjetėr(10) dhe Gegėria u quajt Epiri i Ri(11). Disa dijetarė, duke u nisur nga elemente tė shkėputura kulture qė janė pėrhapur mė vonė nė Epir dhe nga gjuha greke e monumenteve epigrafike tė Epirit kanė shprehur mendimin se banorėt e kėsaj krahine ishin grekė. Ky mendim ėshtė nė kundėrshtim me dėshmitė e historianėve dhe gjeografėve antikė dhe me rezultatet e studimeve tė sotme gjuhėsore dhe arkeologjike(12). Herodoti thotė se: "nė kohėn e tij nė Epir ishte akoma i gjallė kujtimi i banorėve tė dikurshėm pellazgė, tė cilėt kishin ardhur kėtu nga Thesalia kufitare". Kurse Straboni, duke u mbėshtetur te Efori, Hesiodi dhe Euripidi thotė se: "vendbanimi i hershėm i pellazgėve ishte Arkadia dhe qė kėtej kėta shtegtuan nė Epir, ashtu si nė Thesali, Kretė, Lesbos dhe Troadė"(13).
Nė Epir jan gjetur me shumicė emra personash, fisesh dhe emra gjeografik me prejardhje ilire. Kėshtuqė p.sh.: Me pėrhapjen e kulturės dhe gjuhės greke, fytyra e Epirit tė lashtė ndryshoi deri diku nga pikėpamja kulturore, por kjo nuk solli ndryshime tė rėndėsishme nė pėrbėrjen etnike tė popullsisė. Teopompi, - thotė Straboni(15) - pėrmend 14 fise epirote, por nga mbishkrimet ne njohim njė numėr mė tė madh. Dijetari anglez Hamond(16) na thotė se: "...nė Epir ka pasur rreth 60 fise, por vetėm disa nga kėto mund tė arrijnė njė zhvillim tė tillė, sa tė zėnė njė vend nė histori". Fiset kryesore tė Epirit, qė pėrmenden mė shumė pėr rėndėsinė e tyre ishin: Tesprotėt, Kaonėt, Molosėt, Atamanėt, Anfilokėt dhe Kasopėt(17). Mendimin qė fiset epirote nuk ishin helenė, e mbėshteti nė radhė tė parė, nė faktin se shumė nga shkrimtarėt antikė kėto fise i quajnė me emrin e pėrgjithshėm "barbarė". Pikėrisht sipas kuptimit qė i dhanė fjalės "barbarė", dijetarėt u ndanė nė dysh. Tukiditi bėn njė dallim tė qartė ndėrmjet helenėve dhe fiseve kryesore epirote. Pėr t'u theksuar kėtu ėshtė sidomos libri i II-tė, ku flitet pėr pjesėmarrėsit e veprimeve luftarake tė vitit 429 p.e.sonė. Nė kėtė pjesė ai shkruan: "Me Knemin, prej helenėve ishin Ambrakasit, Anaktorasit, Lukadasit dhe njėmijė hoplitė tė peloponezas qė ai i kishte marrė me vete kur po vinte. Nga barbarėt ishin njėmijė Kaonė. Bashkė me Kaonėt merrnin pjesė nė ekspeditė edhe Tesprotėt, Molosėt, Atintanėt, Pervejt dhe Orestėt"(18).Nė kėtė pjesė duket qartė se Ambrakionėt, Parauejt dhe Orestėt i konsideron barbarė, do me thėnė popuj johelenė. Nė njė vend tjetėr, Tukiditi i quante barbarė; persianėt, taulantėt, ilirėt, trakėt dhe maqedonėt(19). Po kėshtu barbarė i quajnė epirotėt edhe Straboni(20), Skymni(21), Polibi(22), Livi(23), Plini(24), etj. Tukiditi me fjalėn "barbar" nuk ka pasur pėr qėllim tė tregojė popuj me nivel tė ulėt kulturor, nė kuptim pėrēmues, por e ka pėrdorur kėtė fjalė pėr tė vėnė nė dukje ndryshimin gjuhėsor ndėrmjet epirotėve dhe helenėve. Kėtė na e pohon vetė autori nė njė vend tjetėr, kur flet pėr qytetin nė Anfiloki: "Banorėt e kėtij qyteti, greqishten qė flasin sot, e mėsuan nga ambrakasit e ardhur, anfilokėt e tė tjerė janė "barbarė"(25). Nė qoftėse anfilokėt do tė ishin grekė, nuk kishte pėrse autori helen tė theksonte se ata e mėsuan greqishten nga ambrakasit, pasiqė nuk do tė kishin nevojė tė mėsonin gjuhėn qė ishte e tyre. Kjo e detyroi autorin helen t'i quajė ata barbarė, ashtu si i quante tė gjithė popujt e tjerė qė nuk ishin grekė. Kundėrargumenti se me fjalėn "barbar" qė ka pėrdorur, Tukiditi ka pasur me tė vėrtetė qėllim qė tė tregojė shkallėn e nivelit kulturor tė popujve, nuk ėshtė bindės. Helenėt nė pėrgjithėsi, nga mesi i shekullit V-tė p.e.sonė, nuk e mbanin veten mė superiorė nga popujt e tjerė, si bie fjala persianėt dhe egjyptjanėt, tė cilėt ata i quanin "barbarė". Mund tė pėrmendi edhe njė tė dhėnė mė tė vonė, qė pa dyshim, ėshtė nxjerrė nga burime mė tė hershme. Ky ėshtė shėnimi i Stefan Bizantinit(26), i cili i quan athamanėt ilirė. Pėr kėtė tezė qė i njeh epirotėt pėr ilirė flet edhe vet shtjellimi i ngjarjeve politike nė Epir. Epiri mbetet pėr njė kohė tė gjatė i pėrjashtuar nga komuniteti grek dhe nė luftėrat kundėr persianėve, me pėrjashtim tė ndonjė kolonie korintase, nuk mori pjesė asnjė fis nga Epiri. Kur Perikliu ftoi delegatėt e Greqisė nė konferencėn panhelenike tė Athinės, vetėm Ambrakia si koloni e Korintit u pranua nga qytetshtetet e Epirit(27). Straboni, plaku i vjetėr i gjeografėve dhe i historianėve tė Greqisė sė Lashtė thotė se: "...populli i kėtyre viseve ka patur njė afėrsi nga gjuha, morali dhe zakonet me popullsinė e maqedonisė dhe tė ilirisė".(28) Ja edhe njė shembull tjetėr qė grekėt pėrdorėn pėr ta bėrė Epirin grek. Duhet tė vemi re se turqit kur bėnė regjistrimin e popullsisė, e lanė qytetin Delvinė dhe Grebenė me tė njejtin emėr, kurse grekėt Delvinėn e quajtėn Dhelvinon dhe Grebenėn Grevenė. Turqit edhe Vjenės i thanė Vjenė nė trajtėn autentike. Njė kontribut tė veēantė pėr sqarimin e problemit tė pėrkatėsisė etnike ilire tė fiseve epirote sjellin edhe gėrmimet arkeologjike, qė janė bėrė nė Shqipėrinė e Jugut, pikėrisht nė kodėrvarret e Vodhinės, tė Bodrishtės e Kakavisė nė Dropullin e Sipėrm, nė Mashkullorė tė rrethit tė Gjirokastrės, nė kalanė e Rripėsit tė rrethit tė Sarandės dhe sidomos gėrmimet nė qytetin e lashtė tė Jermės nė rrethin e Gjirokastrės. Vend me rėndėsi zėnė gjetjet nė kodėrvarret e Dropullit tė Sipėrm(29). Duke studjuar mėnyrėn e ndėrtimit tė tumave dhe inventarin e materialeve tė tyre, arrijmė nė pėrfundim se ato nuk ndryshojnė as nė format e jashtme e as nė pėrmasat nga materialet e ngjajshme tė krahinave tė tjera tė Shqipėrisė. Enėt prej balte (me dy vegje) tė zbuluara nė kėto tuma, nga format e tyre janė tė ngjajshme me ato tė Vajzės(30) dhe tė Matit(31). Te kėto enė duket se ndėrtuesit e tumave tė Dropullit kishin tė njėjtėn kulturė materiale me banorėt e Vajzės, Matit dhe tė krahinave tė tjera ilire. Qysh nė fillimin e mijėvjeēarit tė parė p.e.sonė nė bazė tė tė dhėnave tė cekura mė lart, do tė thotė se ka pasur njė popullsi me origjinė ilire. Njė rėndėsi tė dorės sė parė kanė edhe materialet arkeologjike tė zbuluara nė vendbanimet e fortifikuara ilire tė Kaonisė. Mesapėt e Italisė sė Jugut, origjina e tyre ilire tashmė ėshtė pranuar, qė u hodhėn nė brigjet e italisė nė periudhėn midis fundit tė mijėvjeēarit tė dytė e fillimit tė mijėvjeēarit tė parė p.e.sonė, sikurse tregon edhe emri i parė, nuk janė gjė tjetėr veēse kaonė(32). Me interes janė edhe rezultatet e gėrmimeve tė bėra nė Butrint, nė Finoē, nė Ēukėn e Ajtojt, nė Kalivo tė rrethit tė Sarandės dhe gėrmimet nė Jermė(33). Kėto gjetje dėshmojnė pėr njė veprimtari prodhuese mjaft tė gjerė. Vendin e parė e zėnė qeramika, veglat metalike tė punės e materialet e ndėrtimit. Mė tė rralla janė stolitė, armėt e objektet artistike. Tė rėndomta janė kudo tjegullat e shtėpive. Nė gėrmime gjithashtu janė gjetur detaje arkitektonike, shtylla, etj. Meriton tė studjohet qeramika e zbuluar nė territorin e banuar nga kaonėt. Studimi i kėsaj qeramike ndihmon tė nxirren pėrfundime me vlerė rreth formimit dhe zhvillimit tė kulturės ilire dhe gėrshetimit tė saj me kulturat fqinje. Njė vėshtrim tė veēante tani po i bėj qeramikės sė zbuluar nė qytetin e Jermės, nė rrethin e Gjirokastrės. Meqenėse kėtu ajo ėshtė gjetur nė njė sasi mė tė madhe, nė krahasim me qendrat e tjera dhe nga ana tjetėr, shtresat kulturore kėtu janė mė tė qarta se kudo tjetėr(34). Megjithėse nė gėrmimet e kryera nė Jermė, koha kur kjo krahinė ka pėrqafuar njė seri elementesh kulturore nga krahinat fqinje helene, prapėseprapė edhe nė qeramikė, nė mėnyrėn e punimit tė saj, nė trajtėn e trungut tė enėve, nė vegjet dhe nė motivet e zbukurimit ruhen tė gjitha traditat mė tė lashta ilire. Po pėrmendi kėtu formėn aq shumė tė pėrsėritur tė tasave, tė cilėt mund tė krahasohen fare mirė me ato qė janė zbuluar nė vendbanimet ilire tė Gajtanit(35) dhe tė Rosunjės(36). Ilirėt e kėsaj qendre pėrdornin vegjet brinake nė disa variante, ashtu si dhe nė qendrat e tjera ilire(37). Kėto vegje i gjejmė tė ngritura nė mėnyrė tė theksuar nė lartėsi, ose shpesh herė edhe me njė ngritje tė vogėl nė formė themthi. Nė kėto enė gjejmė motive me gėrricje, me ngulitje, si zigzake, rombojke, vija paralele, gropėza, rrathė tė vegjėl me shirita nė relief, etj. Tiparet e kulturės ilire i shohim edhe nė disa fibula dhe gjilpėra dyshe. Nė Finiq e Butrint janė zbuluar disa fibula tė cilat arkeologėt i kanė quajtur heshtorė. Fibula tė ngjajshme me kėto janė gjetur edhe nė trevat e tjera ilire. Kėshtuqė formojnė njė variantė karakteristike origjinale ilire, tė cilin e ndeshim vetėm nė pjesėn perėndimore tė Gadishullit Ballkanik(38). Dua tė shqyrtoj njė stoli tjetėr, gjilpėrat dyshe. Tė tilla gjilpėra janė gjetur nė gėrmimet e Jermės dhe nė ato tė Ripėsit. Njėra prej tyre, ajo qė ėshtė gjetur nė qytetin e Jermės, ėshtė e larė nė ari. Gjilpėra tė ngjajshme me kėto janė zbuluar nė kodėrvarret e Matit, nė qytezėn e Gajtanit, nė nekropolet e Durrėsit e tė Apolonisė. Tė gjitha variantet janė karakteristike pėr periudhėn e parė tė hekurit(39). Ato vazhdonin tė prodhoheshin nė Iliri edhe nė periudhėn e dytė tė epokės sė hekurit dhe janė konsideruar nga studjuesit si prodhim zejtar vendės(40). Fakti qė gjilpėrėn dyshe e gjejmė tė vulosur nė njė peshore tė qytetit tė Jermės, tregon se kjo stoli ka qenė shumė e pėrdorur tek ilirėt. Njė fushė tjetėr, qė na ndihmon pėr njė gjykim mė tė drejtė pėr problemin e pėrkatėsis etnike tė epirotėve ėshtė edhe onomastika. Kėtė ēėshtje, e ka trajtuar arkeologu shqiptar H. Ceka(41). Pėrmes faktesh tė shumta, ai arrinė nė pėrfundim se epirotėt ishin tė njė etnosi me ilirėt(42). Nė mbishkrimet e zbuluara nė Dodonė(43), Nilsoni thotė se dalin rreth 50 emra me origjinė ilire(44). Kurse nė mbishkrimet e zbuluara nė teatrin e Butrintit, janė rreth 40 emra ilirė(45). Si Admet (4 herė), Amynta (2 herė), Annia, Apoita, Artemo, Artemoni (2 herė), Falakrion (4 herė), Nona, Genth dhe Falakr (6 herė)(46). Kėtu po analizoj disa nga kėta emra, qė i ndeshim si nė Epir ashtu edhe nė Iliri. Emri Admet, qė e kemi ndeshur 4 herė nė mbishkrimet e Butrintit, mė kujton emrin ilir Adamat, qė e lexoj mbi monedhat e Shkodrės(47). Monedha tė prera aty kah mesi i shek. II-tė p.e.sonė(48), si dhe nė njė gurė varri tė zbuluar nė Durrės(49). Tė njėjtin emėr njeriu e ndeshim edhe nė krahinat lindore tė Epirit, nė Tesali e nė Maqedoni dhe ėshtė lexuar nė drahmat e Dyrrahut e mbi monumente sepulkrale tė Apolonisė(50). Emri Annia nė trojet shqiptare gjendet nė disa variante, si Annai, Annaius (si emėr burri nė Dyrrah), Anna nė mbishkrimet e Dodonės dhe Anna nė Dalmati. Si H. Krahe(51), ashtu edhe zbuluesit e tjerė tė kėtyre mbishkrimeve kėtė emėr e quajnė ilir. Njė emėr tjetėr shumė i pėrhapur nė Iliri ėshtė edhe emri Genth i zbuluar nė mbishkrimet e teatrit tė Butrintit. Ky mė kujton emrin e mbretit ilir tė Adrianėve, Genth, tė cilin e gjejmė nė monedhėn qė e ka prerė ai vetė(52). Kėtė emėr e gjejmė edhe nė gurėt e varreve dhe nė monedhat e Dyrrahit(53). Dy emra tė tjerė si Falakr dhe Falakrion, qė kemi ndeshur 10 herė nė mbishkrimet e Butrintit, H. Krahe(54), i pėrfshinte gjithashtu pa rezervė nė emra ilirė. Njė grumbull emrash ilirė kemi edhe tek burimet antike. Nga emrat qė na kumton Tukiditi, lidhur me prijėsin e kaonėve, tė tesprotėve, atiutanėve e parauejve, katėr janė ilirė(55). Po tė jetė e saktė se fiset epirote kishin origjinė helene (greke), atėherė pse krerėt e mbretėrit e tyre tė mbanin emra ilirė.?! Nuk kanė tė bėjnė aspak me gjuhėn e vjetėr greke as emrat e krahinave epirote Adania (sipas Hesyhit kėshtu quhej dikur Mollosia), Atamania, Anfilokia, Prosaibia, Tesprotia, banorėt e sė cilės (sipas dėshmisė sė Stefan Bizantinit)(56), qenė thirrur edhe Aigestė. Tė njejtin karakter kanė edhe emrat e lumenjve Aou, Aheron, Ahelou dhe Thyamis, prej tė cilit e ka marrur sot emrin Ēamėria(57) dhe emrat e maleve Tomar, Asnau, Aeropus, etj. Dihet se, ashtu si tė gjithė popujt e tjerė jogrekė tė Ballkanit edhe ilirėt kanė pėrdorur nė mbishkrimet e monedhat e tyre gjithnjė shkronja tė gjuhės greke e latine. Nė qoftėse sot mbi gjithė truallin e ilirėve ndeshim vetėm mbishkrime greke e latine, kjo nuk don tė thotė se ilirėt u helenizuan dhe mė vonė u romanizuan. Nėqoftėse epirotėt do tė ishin grekė, si do tė kishte arsye qė shkrimtari helen, Straboni(58), tė trajtojė njė pjesė tė epirotėve si bilingė, si popuj qė flisnin dy gjuhė. Pa dyshim, Straboni ka pasur parasyshė qė njė nga kėto gjuhė, qė pėrdornin epirotėt, ka qenė ilirishtja dhe gjuha tjetėr ka qenė greqishtja, tė cilėn e pėrdornin nė mbishkrime. Kėta banorė, pra epirotėt, nuk kanė pasur asnjė lidhje me grekėt dhe prandaj prej tyre (grekėve) janė quajtur barbarė e bilingė, pra jogrekė. Tė gjitha kėto tregojnė se popullsia qė mė parė ėshtė quajtur epirote, ka qenė ilire. Gjeografi danez Malte Brun, autor i njėrės nga veprat gjeografike mė me autoritet tė shek. XIX-tė, qė pėrfundoi sė botuari pas vdekjes sė tij, nė analizėn e vet mbi gjeografinė e Strabonit thotė: "Etolia dhe Akarnania konsideroheshin nga grekėt gjysėm barbarė". Pėrsa i pėrket Epirit tė gjithė autorėt grekė tė lashtėsisė e pėrjashtojnė nga Greqia. Ai ėshtė pėrshkruar nga Straboni me Ilirinė dhe Maqedoninė. Fiset kryesore tė tij ishin Kaonia, Thesprotia, Molosia. Straboni dhe Plutarku pohojnė se epirotėt flasin njė gjuhė tė veēantė dhe kjo gjuhė ėshtė e njėjtė me atė maqedonase. Me sa duket, gjuha shqipe rrjedh prej saj(59). Edhe Pukėvili kur flet pėr Akarnaninė dhe Etolinė thekson se: "...kėto vende, (nė kohėn e tij) quheshin Shqipėri dhe banorėt e saj quheshin shqiptar"(60). Ch. Brouchneri, ky gjeograf i mbretit tė Anglisė shkruan: "Shqipėria ėshtė njė provincė e Turqisė Evropiane, qė kufizohet nė veri me Bosnjėn dhe Dalmacinė, nė jug me Livadhianė, nė lindje me Thesalinė dhe Maqedoninė"(61). Historiani Teodor Momsen nė veprėn e tij monumentale "Historia e Romės sė Lashtė", i quan "...trimat epirotė, shqiptarė tė lashtėsisė"(62). Lajbnici, filozofi mė i madh i kohės sė tij, i mbiquajturi Aristoteli i kohėve moderne, falė interesave tė gjithanshme dhe kontributeve tė mėdha qė dha nė fushat mė tė ndryshme tė dijes. Por ne shqiptarėt te Lajbnici shohim, ashtu si albanologu Erik Hemp, "...njė dijetar tė hershėm, tė vėrtetė, tė gjuhėsisė shqipe"(63), udhėrrėfyesin e studimeve nė fushėn e gjuhės sonė, qė ndonėse punoi njė shekull para lindjes sė gjuhėsisė krahasimtare, me njė intuitė tė jashtėzakonshme, arriti i pari nė njė teori ilire tė prejardhjes sė gjuhės shqipe. Kontributi i Lajbnicit nė kėtė fushė pėrfshihet nė tri letra qė ai i ka dėrguar bibliotecistit mbretėror tė Berlinit, tanimė tė njohura nė botėn shkencore si: "Letrat shqiptare tė Lajbnicit"(64). Nė letrėn e parė tė datės 24 janar tė vitit 1705, ai shprehte mendimin se: "...gjuha e ilirėve tė lashtė mund tė ekzistonte diku nė Epir"(65). Pėr epirotėt dhe gjuhėn e tyre me origjinė ilire, si Lajbnici shprehen edhe J.G.F.Herder(66), J.E.Tunman, i cili thotė: "Edhe nė Epir banonin vetėm popuj jogrekė, tė cilėt flisnin maqedonisht, qė ėshtė e njėjtė, me gjuhėn ilire"(67). Por mendim tė tillė kishin edhe F.Bop(68), J.R.F.Ksilander(69,J.G.F.Han(70), J.F.Falmerajer(71), T.Mommsen(72), P.Kreēmer(73), ku thotė: "Pėr tėrė grupin verior tė kėtyre fiseve, qė nga kufijtė e krahinės sė Epirit, qysh herėt, tė paktėn qė nga koha e Herodotit(74),ėshtė pėrdorur emri i pėrbashkėt Ilirėt,ose siē quheshin nė kohėt mė tė lashta, Hilirėt"(75). Ky emėr vjen mbase nga jugu, nga Illyrii proprie dicti (Plin.III-144.Male II-3) dhe u pėrhap mė vonė nga grekėt nė tė gjitha fiset e ngjajshme me ta, qė njohėn gjatė pėrparimit tė tyre drejt veriut(76). Ndėrsa Hansjėrg Frėmmer(77) nė librin e tij "Ilirėt", qė ai e botoi nė vitin 1988, thotė: "Ndarja mė tresh e Ilirisė, ashtu si u bė pas fitores sė romakėve mbi mbretin Gent, u pasqyrua dhe nė ndarjen e provincave, tė Dioklecian Konstantinit, Hinterlandi i Durrėsit dhe Apolonisė qė i pėrkiste pėr njė kohė mė tė gjatė Romės, si Epirus nova (Epiri i Ri) ishte pjesė e dioqezės sė Maqedonisė. Kurse territori tjetėr i sundimit tė mbretit Gent, rreth Shkodrės, si provinca Prevalitana, bėnte pjesė nė dioqezėn e Dakisė. Tė dyja kėto pjesė tė territorit tė lashtė ilir nė kohėn e Augustit bėnin pjesė nė provincat e senatit dhe pasi u nda perandoria u pėrfshinė nė pjesėn greke"(78). Grekėt, nė historinė e tyre marrin pėr bazė tregimin mitologjik tė kohės sė Deukalionit(79) dhe tė Pirros(80). Kjo legjendė fillimin e saj e ka sė pari nė Babiloninė e vjetėr, si dhe nė gjithė vendet e Lindjes sė afėrme. Nė Pėrmbytjen e Botės, Deukalioni dhe Pirroja shpėtuan me anė tė njė barke; mė vonė ata, kur dalin nė tokė hedhin gurė. Ata qė i hedhte Deukalioni bėheshin burra, ndėrsa gurėt qė hidhte Pirroja shndėrroheshin nė gra. Sipas historianėve grekė prej kėtyre gurėve rrjedhin grekėt e sotėm. Kjo ngjarje ka ndodhur nė Epir, prandaj sipas tyre, Epiri u pėrket grekėve. Jo vetėm kaq por edhe vendet e Epirit; Korēa, Gjirokastra e deri nė lumin Shkumbin.
Pseudohistorianėt grekė, thjeshtė pėr tė pėrligjur pushtimet e Shqipėrisė sė Jugut prej kohėsh e kanė ngritur kėtė problem nė forma tė ndryshme. Ja njėra nga ato; Nė fakt kjo "histori" ėshtė vetėm njė pėrrallė (legjendė), sepse nuk ka asnjė dokument qė tė ketė ekzistuar njėfarė princeshe me kėtė emėr. Por prej vetė faktit qė princesha Argjiro u hodh nga kalaja tregon se kalaja ka ekzistuar. Atėherė ēfarė emėr kishte kjo kėshtjellė? Nė studimet historike, nė relacione e kronika ngjarjesh, historianė dhe personalitete tė ndryshme politikė e shoqėrorė tė huaj kanė dhėnė gjat shekujve mendime, kanė cituar fakte e tė dhėna qė kanė tė bėjnė me emėrtimin e hershėm tė qytezė - kėshtjellės sė Gjirokastrės si dhe tė jetės nė kėtė vend. Njė mbėshtetje tė pakundėrshtueshme e gjejmė tek Emile Isambert(81), ku vihet nė dukje se; Gaultier de Cleubry (ish anėtar i shkollės sė Athinės), duke u mbėshtetur tek historiani i dėgjuar romak Tit Livi, nė vitin 169 p.e.sonė, thekson: "Gjirokastrėn e gjejmė me emrin Parrhicastra", qė don tė thotė: "Kėshtjella e Pirros". Grekėt e quanin :"Pirru - haraks". Qė nė shqip don tė thot : vija mbrojtėse e Pirros. Ndėrsa Antigonea, qytet antik qė ndodhet pėrballė Gjirokastrės ėshtė themeluar nga Pirrua, tė cilit i vuri emrin e gruas sė tij Antigonea. Ajo ishte njėra prej vajzave tė Berenikės. Kėtė e kishte me Filipin, para se tė martohej me Ptolemeun(82). Pirrua ka qenė njė mbret shumė i pasur. Sipas historianėve antikė Ambrakia (Arta e sotme), ka qenė kryeqyteti i Pirros. Ajo ishte e stolisur me 1015 shtatore (monumente) Plini qė tregon se statujat e famshme tė nėntė muzeve i grabitėn romakėt nė Ambraki nė kryeqytetin e Pirro Mollosit(83). Ajo veē statujave tė shumta tė saj, qe e pajisur edhe me dy teatro, ishte nga qytetet mė tė bukur tė asaj kohe, por tė gjitha kėto u grabitėn nga "gjeneralėt" romakė gjatė vitit 186 para erės sonė. Pirrua i Epirit ishte i fisit Mollos(84) (ilirian), pra paraardhės i shqiptarėve. Plutarku nė veprėn e tij Vita (Jeta) e mbretit mollos Pirro, i cili gjithashtu dy herė pėr disa vjet mbajti edhe titullin e mbretit tė Maqedonisė, njofton se ai nė njė betejė kundėr Demetrios Poliorketės nė vitin 287 p.e.sonė mbante njė helmetė me njė tufė pendlash (Federbusch) e me dy brirė cjapi dhe maqedonasit menjėherė kaluan nė anėn e tij. Meqė e njohėn si mbretin e tyre tė drejtpėrdrejtė e tė vėrtetė. Nė monedhat e Tarentit qė u prenė nga ky qytet pėr Pirron gjatė fushatės sė tij kundėr Romės nė vitet 280-275 p.e.sonė, dalin si shenja tė mbretit Ajakid njė majė shtize, vetėtima e Zeusit tė Dodonės dhe helmeta me brirė. Njė helmetė e tillė ėshtė simbol monedhash edhe i uzurpatorit Trifon, qė nė vitin 142-139 p.e.sonė, nė Siri, duke kujtuar prejardhjen e tij mbretėrore maqedone u ngrit kundėr selekuidėve. Mund tė sillen edhe shembuj tė tjerė pėr karakterin mbretėror tė kėsaj helmete me brirė, por kėtu nuk ėshtė nevoja. Shekuj mė vonė atė e mbajti Skėnderbeu, sepse nga njėra anė, ai si "Aleksandėr Bej" donte tė lidhej me traditėn e maqedonasit tė madh, qė ende sot nė Orient quhet "Dhul-Quarnein" (Dybrirėsh)(85), e nga ana tjetėr se ai e ndiente veten si epirot dhe pasardhės i Pirros. "Nė qoftė se kronikat nuk gėnjejnė, ne quhemi epirotė... paraardhėsit tanė kanė bėrė beteja tė mėdha me romakėt dhe gjejmė se ata, ut plurium, me shumė lavdi se sa turp kanė sjellė prej tyre..." Skėnderbeu. Shkruante nė vitin 1460 nė njė letėr qė i dėrgonte princit Ursini nė Itali. Po pėr kėtė, biografi i tij Marin Barleti, me prejardhje nga Shkodra, nė titullin e veprės sė tij qė doli nė vitin 1508-1510, e quajti "Epirotarum princeps" (princ i epirotėve) dhe e bėn emrin e Skėnderbeut tė prejardhur nga Aleksandri i Madh, ndėrkohė qė botimi i pėrkthyer gjermanisht nga Johannes Pinicianus ėshtė titulluar "Princ i Epirotėve dhe i Shqipėrisė" (Herzog zu Epiro und Albanien), duke e lidhur nė kėtė mėnyrė tė kaluarėn e lashtė me tė sotmen. Kėshtu shprehet nė punimet e tij studjuesi i mirėnjohur gjerman P.R.Franke(86). Pėr periudhėn e antikitetit tė kėsaj qyteze-kėshtjellė hedhin dritė tė mjaftueshme edhe gėrmimet arkeologjike. Gėrmime qė u kryen nė kalanė e Gjirokastrės, nė verėn e vitit 1983. Gėrmimet nė teritorin e brendshėm tė kalasė ishin tė frytshme, sepse u pėrfitua njė lėndė arkeologjike qė i takon shekujve IV ose III p.e.sonė. Kjo riafirmon plotėsisht emėrtimin e hershėm tė kėsaj qyteze-kėshtjellė me emrin Pirrokastra, sepse pikėrisht gjatė kėsaj kohe ka jetuar mbreti Pirro. Si pasojė, kjo kohė e vonė e antikitetit shpjegon edhe faktin, qė nė kėtė kėshtjellė nuk gjenė ndėrtime muresh prej gurėsh ciklopike ose pellazgjike. Ky qytet nuk ka patur nevojė pėr gurė tė tillė, pėrderisa nė periferinė e tij gjenden me sasi tė mėdha shtresash gurė radhorė tė rezistueshėm, tė sheshtė me dimensione tė ndryshme trashėsie, qė rrallė gjenden nė viset e tjera tė Shqipėrisė. Emile Isambert, duke u mbėshtetur tek historiani i vjetėr romak Tit Livi nė veprėn e tij i kundėrvihet dy herė anglezit Leek, i cili del me hamendje se: "Gjirokastra ėshtė Argia e dikurshme"(87). Sepse nė fakt Argia ndodhet afėr Ballshit. Aty rrjedh edhe njė lum i vogėl, i cili quhet Lumi i Argias e qė derdhet nė Vjosė. Tė njėjtin qėndrim si Emil Isambert mban edhe Dr. Milan Shufflaj(88) nė veprėn e tij "Serbėt dhe Shqiptarėt", ai flet pėr gjurmėt e familjes sė dėgjuar tė Arianitasve. "Pėrmes mjaft dokumenteve del se kjo familje ka qėndruar nė afėrsi tė fshatit tė sotėm Aranitas, ku kalon edhe njė lum i vogėl i quajtur Argias"(89). Kjo gjendet edhe nė greqisht e shkruar. Te vepra e Emile Isambert, afirmohet edhe njė herė se Gjirokastra ėshtė Pirrokastra e dikurshme, siē e shkruanin mė vonė grekėt. Nė mesjetė, Pyrrho-Castra e humb rėndėsinė e saj. Historia e saj pėrzihet me pjesėn tjetėr tė Epirit. Emėrtimi i ri Gjirokastėr u ndie nga fundi i shek. XIV. Dihet historikisht qė pas vitit 1375 nė kėtė qendėr banimi shtrihej principata e Gjin Bue Shpatės. Pas vitit 1385 sundimtari i saj ishte Gjin Zenebishi. Duke u nisur nga tradita e njohur e pagėzimit tė qytezave-kėshtjellė me emrat e sundimtarėve tė dėgjuar, pėr nder tė udhėheqėsve tė lartpėrmendur, kjo qytezė-kėshtjellė u quajt me emrin Gjinokastėr. U quajt kėshtu sepse tė dy prijsat e saj mbanin emrin e pastėr shqiptar Gjin. Me fjalė tė tjera u quajt; Qyteza-kėshtjellė e Gjinit(90). Me kalimin e kohės Gjinokastra u kthye nė Gjiro-Kastra, si rrjedhim i veprimit tė dukurisė gjuhėsore tė rotacizmit, qė tingulli (n) shndėrrohet nė (r). Vė nė dukje emėrtimin e hershėm grek Argjiro-Kastra, tė huajtė qė duan t'u japin nga njė kuptim emrave tė qyteteve Gjirokastrėn e quajtėn "Chateau d'Argent" (Kėshtjellė e Argjentė), duke u nisur nga pamja qė japin gurėt e bardhė radhorė me tė cilėt ėshtė ndėrtuar ky qytet. Aty jo vetėm muret, por edhe kulmet janė mbuluar me rrasa guri tė holla dhe tė bardha qė ndrijnė natėn si argjent nga hėna dhe ditėn nga dielli. Me emrin Argjirokastra kėtė qytet e quajnė vetėm tė huajt(91). Sikurse qė u pa mė lart, pėr tė ashtuquajturėn Princesha Argjiro-Monoviza, nuk ekziston asnjė dokument. Ėshtė vetėm njė legjendė. Ndėrsa pėr Gjin Bue Shpatėn dhe Gjin Zenebishin ka dokumente tė mjaftueshme. Dinastia e Argjirės ėshtė vetėm manovėr greke pėr tė mbuluar pikėsynimet e tyre grabitqare kundėr kėsaj krahine tė stėrlashtė shqiptare. Edison L. Clark(92) nė veprėn e tij, flet qartė pėr origjinėn, gjuhėn, shtrirjen e shqiptarėve. Ai thotė; "Shqiptarėt, arnautėt, siē i quajnė ata turqit, ose shqiptarėt banorėt e shkėmbinjėve, siē e quajnė ata veten, banojnė nė territorin qė pėrfshin Epirin e Vjetėr dhe vendin e ilirėve nė Maqedoninė Perėndimore, duke u shtrirė nga Mali i Zi deri nė gjirin e Artės (Ambrakisė)sė Jugut"(93). Ai vazhdon: "Epirotėt e vjetėr dallohen nga helenėt ashtu si shqiptarėt nga grekėt e sotėm. Epirotėt dhe Ilirėt ishin fise fqinje, por tė njė gjaku, qė flisnin dialekte tė ndryshme tė sė njėjtės gjuhė"(94). Edison, e qartėsan dhe e bėn tė ditur se Shqipėria shtrihej nga Tivari i sotėm e deri nė Prevezė(95). Si shpjegohet qė pėrfaqėsuesit grekė nė Kongresin e Berlinit nuk kėrkuan tė gjithė Epirin por kėmbėngulėn vetėm pėr Janinėn dhe zonat pėrreth?! Nė njė kohė qė Greqia i kishte 40 vite qė kishte themeluar shtetin e saj edhe me gjakun e djemve mė tė mirė tė Shqipėrisė. Si ka mundėsi qė diplomacia greke, ti linte jashtė shtetit Grek tokat qė kishin lindur mitologjinė. Nga ku shpjegoheshin perėnditė. Si mbetėn tė kėnaqur e tė ngopur njėkohėsisht me aq pak tokė, kur dihej pretendimi dhe oreksi i shovinizmit grek?!
Kėto e kanė shpjegimin e vet!. Ky propozim ishte i paramenduar me qėllim tė caktuar. Pėrpara qarqeve politike shqiptare viheshin dy alternativa; ose tė pranohet propozimi i palės greke, ose nė tė kundėrtėn, tė mos krijohej aleanca, qė ishte aq e nevojshme pėr shqiptarėt nė atė vorbull kontraditash. Jo rastėsisht, Harillas Trikupi, ministėr i jashtėm i Greqisė dhe pėrfaqėsues i tėrbuar i qarqeve shoviniste greke. Nėn maskėn e aleatit tė popullit shqiptar pėr luftė kundėr Turqisė. Nė muajin korrik tė vitit 1877 e dėrgoi fshehurazi nė Janinė, misionarin e tij Mavromatin pėr tė hyrė nė marrėveshje me pėrfaqėsuesin shqiptarė Abdyl Frashėrin. Pėr bashkimin e Shqipėrisė me mbretėrinė greke dhe pėr heqjen dorė tė shqiptarėve nga Epiri. Sipas dy raporteve sekrete, njėri i datės 15 dhe tjetri i datės 19 korrik 1877, tė shpallur nė Athinė nė revistėn vjetore "Neos Kuvaras" tė vitit 1962. Mavromati i raporton Harillas Trikupit: "Marrėveshjet tona me pėrfaqėsuesin e shqiptarėve janė ndėrprerė, meqenėse Abdyl Frashėri ngul kėmbė pėr sovranitetin shqiptar dhe nuk pranon qė Epiri t'i jepet mbretėrisė greke, pasi ėshtė tokė autoktone shqiptare".(96)
Mė poshtė misionari Mavromatis nė vazhdim tė raportit tė dytė shton: Nė kėtė raport misionari Mavromatis i shfaq keqardhje Harillas Trikupit qė tė krishterėt e Epirit nuk pranuan kėrkesėn greke pėr tė luftuar kundėr atdheut tė tyre dhe tė bėhen vegėl e shovinizmit grek. Qė tė siguronin pėrkrahjen e diplomacisė sė Fuqive tė Mėdha ndaj kėrkesave tė tyre, ata filluan njė fushatė tė shfrenuar nė shtypin Evropian. Dhunuesit e Epirit, nė mjaft gazeta evropiane kishin botuar artikujt e tyre si; L'Epire et la questiongrecque, Memoire sur l'Epire en general et particuelierement sur l'eparchie de Janina par unė Epirote...!! Nė kėto rrethana pėrfaqėsuesi i popullit shqiptar, Abdyl Frashėri, i drejton redaksisė sė gazetės "Moniteur Universale" tė Parisit njė artikull, i cili u botua nė kėtė gazetė nė maj tė vitit 1879:
Zoti redaktor.
Banorėt e Epirit i quajnė Pellazgė. Herodoti, Tukiditi dhe Straboni dalin me konkluzione se ky vend nuk ka pjesė tė Greqisė. Sipas Strabonit, Greqia nga Veriu kufizohet prej Akarnanisė dhe gjirit tė Ambrakisė. Pasi gjeografia e lashtė greke nuk u vjen nė ndihmė grekėve tė sotėm, po pyesim ata qė kanė mendime tė kundėrta, se cila pjesė e Epirit ėshtė greke?
Ai qė pranon argumentet e sillogėve grekė do tė besojė se Greqisė nuk i pėrket vetėm Shqipėria, por edhe Maqedonia, Thrakia, Rumania, Azia e Vogėl, etj. Sipas vendeve tė Greqisė sė Madhe edhe Marseja e juaj i
takon asaj!!! Epiri ka 650 mijė banorė. Sa janė vallė grekė qė ndodhen nė tė dhe ku banojnė? Nė Korēė? Nė Berat? Nė Gjirokastėr? Apo nė Ēamėri? Ai qė kalon nėpėr kėto vende takon vetėm epirotė shqiptarė, jo epirotė grekė. Do tė sakrifikoheshin pra 650 mijė shqiptarė pėr tė ngijtur lakmitė e sillogėve grekė dhe lėvizjet artificiale tė tyre!!!
Sjellja e tanishme e Greqisė dėshmonė se ajo ka ndėrmend tė imitojė Rusinė. Por kjo (Rusia) i pėrkrah
pretendimet e saj me anė tė forcės, e cila pėr fat tė mirė i mungon Greqisė.
Sikur tė ishin grekėt aq tė fortė sa tregohen, nė fakt janė vetėm miq tė zhurmės, Evropa nuk do tė kishte
kurrė qetėsi. Parimi i ngjashmėrisė nė gjuhė do ta shpinte Greqinė shumė larg por nė radhė tė parė do tė
na jepej neve e drejta tė kėrkojmė nga grekėt 200 mijė shqiptarė qė banojnė nė njė lagje tė veēuar tė Athinės, tė quajtur PLAKĖ dhe krejt ishujt Hidra dhe Speca. Epiri ėshtė dhe do tė mbetet gjithmonė
shqiptar, ashtu si e krijoi natyra dhe historia.
Mėkat qė qeveria greke shpenzon pėr sillogėt shuma tė majme, tė cilat mund tė pėrdoren nė mėnyrė mė tė
arsyeshme. Ajo pėrpiqet tė zgjasi njė ngatėrresė, e cila s'ka pėr tė mashtruar asnjė evropian. Po tė ngulė kėmbė greqia nė aspiratat e lakmitė e saj tė pangopura, tė cilat i kundėrvihen drejtėsisė dhe tė drejtės sė
kombeve, shqiptarėt kanė vullnet tė patundur qė tė mbrojnė atdheun e tyre deri nė fund dhe janė betuar tė
mos lėshojnė asnjė pėllėmbė toke dhe tė vdesin pėr tė po tė jetė nevoja. Kėtu manifestojmė mendimin e tė
gjithė bashkatdhetarėve tanė.
Evropa nuk do tė marrė pėrgjegjėsinė e luftėrave shkatėrrimtare qė do tė inaugurohen pėr aneksimin e
shėmtuar tė tokave tona nga Greqia".(98) Mbas krizės lindore e deri nė Luftėn Ballkanike, qarqet shoviniste greke e pėrqėndruan gjithė vėmendjen e tyre nė popullimin e shpejtė tė trevave jugore tė Epirit dhe kryesisht nė drejtim tė qytetit. Tė ndryshėm nga xhakatarėt sebo-malazez, qė si edukatė speciale pėr tė coptuar trojet shqiptare kishin zhdukjen fizike dhe dėbimin e dhunshėm tė popullsisė autoktone. Ekspertėt e problemit Epirot u treguan mė tė "sjellshėm", nė kėtė fazė tė parė. Pėr ata gjthēka duhej tė realizohej brenda gjendjes normale, tė jetės dhe komunikimit tė vazhdueshėm reciprok. Pra gjithēka duhej tė zgjidhej "pa dhunė", me programe, spastrime masive, asgjėsim fizik, dėbim kolektiv nga toka, por me njė popullim tė vazhdueshėm dhe tė pandėrprerė, me njė menjanim tė qetė ku befasia tė lozte rolin primar, nė reagimin e menjėhershėm tė popullsisė shqiptare. Zėvendėsimi i popullsisė autoktone shqiptare duhej tė shihej jo vetėm nga Evropa, por, nė radhė tė parė, nga popullsia e "pakulturuar" e Epirit si njė fat i "madh" pėr tė hyrė nė rrjedhėn e qytetėrimit. Nė kuadrin e "miqėsisė" sė lashtė, shqiptarėt nuk kishin pse t'i shikonin "vėllezėrit e tyre tė sinqertė" me frikė e dyshim. Nga ana tjetėr finokėt grekė nuk do t'u linin raste shqiptarėve tė dyshonin nė "dashurinė" dhe "sinqeritetin" e tyre, se zbatonin pikė pėr pikė strategjinė e tyre tė hollė, duke populluar fillimisht qytetet e pastaj zonat pėrreth. Nė fillim ua kėrkonte detyra tė qėndronin si punues tė tokės dhe mė vonė tė pretendonin si zotėrues tė patjetėrsueshėm tė saj. E rėndėsishme ishte pėr ta qė tė kapnin pikat kyēe nė administratėn shtetėrore tė nesėrmen kuptohej edhe nga qarqet politike greke, qė sundimi osman nuk do tė zgjaste shumė edhe nė Shqipėri. Shtrirja dhe zgjerimi i mėtejshėm i institucioneve fetare fanariote do t'i shėrbente atyre pėr tė bėrė presion tė gjithanshėm mbi popullsinė ortodokse tė Epirit, pėr ta inkuadruar brenda strukturės shpirtėrore tė ortodoksizmit grek mė lehtė. Ata do tė shfrytėzonon me njė mjeshtėri tė rrallė lidhjet tregtare midis dy trevave pėr ta bėrė sa mė tė pranishme popullsinė greke nė jetėn e pėrditshme shqiptare. Tė favorizuar nga formimi i shtetit tė tyre dhe i vlerėsuar nga Evropa e asaj kohe, ata do tė pėrdornin tė gjitha mjetet e propagandės pėr t'u fryrė burive pa rreshtur nė dyert e qarqeve evropiane mbi fatkeqėsinė e Epirit, qė kishte ngelur brenda strukturės sė kalbur otomane. Tė palodhur pėr tė zbatuar deri nė njė, programin e tyre shovinist, qarqet vorio-epirote, tashmė, tė lidhur edhe me ideatorėt e "naēertanės" e tė pėrkrahur nga mėma e tyre e pėrgjumur Rusi, prisnin edhe njėherė rastin e volitshėm pėr ta fshirė nga faqja e dheut Shqipėrinė. Skemat ishin pėrgaditur me kohė. Rusia kėrkonte shembjen e perandorisė sė sėmurė osmane. Nga kjo shpėrbėrje Greqia dhe Serbia kishin pretendime tė takoheshin nė Shkumbin. Prandaj edhe nė ato kohė kaq tė turbullta pėr Shqipėrinė, ku ditė-lindja dhe ditė-vdekja e saj ishte kaq pranė. Asnjėra palė nga fuqitė ballkanike nuk e pranonin Shqipėrinė si aleate tė barabartė pėr tė fituar gjėnė mė tė shtrenjtė qė kėrkonė njė popull, lirinė dhe pavarėsinė e tij. Greqia si Greqi edhe nė kėtė radhė jo vetėm qė nuk do tė pranonte aleancė me shqiptarėt, por edhe do tė bėhej mė vonė njė ndėr bllokuesit kontinental pėr Qeverinė e sapoformuar tė Vlorės. Askush nuk e vė nė dyshim rolin famėkeq tė Konferencės sė Londrės mė 1913-tė ndaj pasojave tragjike qė i solli Shqipėrisė. Por a do tė coptohej nė tri pjesė Shqipėria nė qoftėse Greqia, qarqet politike tė saj nuk do tė ngrinin pretendimin e tyre teritorial ndaj trevės sė Ēamėrisė?! Nė kėtė kohė, kur Shqipėria kishte fituar pėrfundimisht mėvetėsinė e saj, shovinizmi grek, si gjithmonė i "urtė" dhe "dashamirės" ndaj popullit shqiptar. Nė bazė tė po atij skenari, me shumė pretendime, bėri hapin e saj gllabėrues dhe tradhėtinė ndaj kombit shqiptar. Nė kėtė radhė pasojat e politikės "fine" greke ishin katastrofale. Gati gjysma e Epirit, treva e Ēamėrisė iu shkėput nė mėnyrė mė absurde Shqipėrisė dhe iu dha Greqisė. Si mund tė kenė Qeveritė e Shtetit Shqiptar iluzione ndaj politikės zyrtare greke nė lidhje me Shqipėrinė dhe trojet shqiptare, kur edhe sot nė Shqipėri dhe Greqi funksionon, madje edhe ėshtė rritur nė pėrmasa tė pazakonta nė luftėn antishqiptare, "Komiteti shovinist i Vorio-Epirit"?!
1. Straboni. VII,5; Plin,N.H.IV,1: App. Illyr 1.
Gjilan, 2003
|
Epiri ėshtė toka klasike dhe vatra e njė populli tepėr tė lashtė. Qė nė muzgun e kohėrave, nė gadishullin ballkanik endeshin pellazgėt tė mbuluar me njė vel misteri. Mitologjia thotė se ata ishin "njerėzit e parė". Bile helenėt, tė cilėt nė mėnyrė tė padiskutueshme i konsideronin pellazgėt mė tė vjetėr se veten, pėr ta pėrdornin njė epitet tė pashlyeshėm "proselinoi" (parahansor), pra mė tė vjetėr se vetė Hėna. Kjo figurė e skajshme ėshtė tepėr elokuente pėr lashtėsinė e popullit tonė. Fijet e misterit pellazg ndėrthurren nė kohėra, gjersa nė histori pėrmenden ilirėt. Si njė popull kryesor, si njė "Hauptvolk" - siē e pat quajtur njė nga themeluesit e ilirologjisė L.G.Thunman, ilirėt morėn pjesė nė proceset themelore shoqėrore e kulturore, nė ngjarjet kryesore politike qė pėrshkruan botėn antike tė Mesdheut.