RRUGËT E ZHVILLIMIT TË LETËRSISË SHQIPE NË KOSOVË

-- nga Isak AHMETI, 21.06.2003

Kur shkruajmë ose flasim për Rrugët e zhvillimit të letërsisë shqipe në Kosovë, medoemos duhet të priremi që atë ta shikojmë dhe ta vështrojmë në radhë të parë në kontekst me traditën kishtare iliro-shqiptare në Dardani, përkatësisht në Kosovë.[1] Nga ky kënd vështrimi, ne do të mund të kuptojmë se rrënjët e qytetrimit tonë, pra edhe të letërsisë sonë, janë shumë më të hershme se ç’është pohuar deri më sot në të gjitha Historitë e letërsisë shqipe.[2] Duke ndjekur këtë vijë, unë do të përpiqem më shumë të nxjerr në dritë në pikat kryesore, personat, por edhe dukjet letrare të kësaj treve, që kanë kontribuar jo vetëm për t’i lidhur e bashkuar shqiptarët dhe kulturën e tyre me Perëndimin, me Europën, por edhe në zhvillimin e kulturës evropiane në përgjithësi. Në kontekst me këtë, prandaj, del se historia e zhvillimit të shkencës, kulturës dhe arsimit shqiptar në Kosovë dhe më gjërë, ruan një traditë të largët. Ajo shpie në dukjen e civilizimit më të hershëm europian. Pra nga stërgjyshërit tanë ilirët e më pastaj gjatë mesjetës në trojet e rudhura arbërore, pra edhe në Kosovë, u zhvillua një përvojë e madhe e njohjes që u transmetua nga brezi në brez. Këto predispozita, siç ka hetuar edhe Jahja Drançolli,[3]paraqitnin një bazë solide për zhvillimin e mendimit shkencor, arsimit, artit dhe kulturës në përgjithësi të popullit tonë në truallin e tij atnik, pra edhe në Kosovë. Që këtej, pra, edhe kultura, letërsia, por edhe arsimi që u zhvillua në Kosovë ku, krahas ngritjes së qyteteve të njohura të Europës gjatë shekujve të mesjetës së zhvilluar, u zhvilluan edhe qendra të njohura të Kosovës si: Novobërda, Prizreni, Peja, Trepça, Janjeva, Stublla e Epërme etj,[4] ka kontribuar jo vetëm në ruajtjen, por edhe në forcimin e vetëdijes kombëtare në përgjithësi. Këto qendra kishin marrëdhënie të drejtpërdrejta me qytetet e njohura europiane, gjë që është realizuar përmes raguzanëve, venedikasëve, relatorëve të Papës, etj. të ardhur në Kosovë, në një anë, dhe në anën tjetër, shqiptarëve të mërguar apo të shkolluar në qendra të mëdha të dijes europiane, si bie fjala në Romë, Padovë, Bolonjë, Paris, Raguzë e gjetiu.[5] Këta shkollarë ishin njëkohësisht edhe bartës të ideve progresive e humaniste të kohës. Në mesin e tyre pati edhe prelatë të lartë kishtartë, krijues (historianë, teologë, filozofë, mjekë, letrarë, artistë, etj), që bënë emër në Europë.

Ç’është e vërteta, tradita e shkrimit në Kosovë, ndonëse në gjuhëm latine (ç’farë ishte praktikë në Europën e asaj kohe), fillon, sipas të djënave të sakta që disponojmë, qysh në shek. IV, kohë kjo kur tradita e shkrimit në këto treva lidhej ngushtë edhe me traditën kishtare iliro-shqiptare në Dardani, përkatësisht në Kosovë.[6] Të kësaj kohe, pra të shek. IV kemi edhe teologun, folozofin dhe poetin, autorin e „TE DEUM“-it të famshëm të krishterimit, Shën Niketën dhe Dardania.[7] vepra madhore e këtij prelati kishtar shqiptar edhe veçmas „TE DEUM“-i i tij, siç ka vënë re edhe I. Kadare, është bërë me kohë pjesë e komunitetit kulturor europian.[8] Është theksuar, por, me të drejtë se në aspektin teologjiko-filozofik dhe letrar-poetik himni i famshëm i Shën Niketës „TE DEUM“-i. radhitet ndër krijimet antologjike të poezisë botërore.[9]

Në vargun e krijuesve të Kosovës, që kanë dhënë kontribut të madh në epokën e humanizmit dhe të Rilindjes evropiane. krahas personaliteteve si janë: Gjon Progoni, Gjon Vaji, Gjon Injaci etj., që të gjithë nga Novobërda, që atëbotë ishte qendër e njohur kishtare, vlen të përmendim me këtë rast, në mënyrë të veçantë, Martin Segonin (? - 1485). Ky historian e teolog i njohur (i shek. XV), që kish bërë emër në Europë (kish mbaruar edhe doktoratën më 1475 në Univesitetin e Padovës), krahas me çështjet kishtare, gjeografike dhe juridike, është marrë edhe me tëma aktuale të luftës për liri kundër invadimit osman, që kish përmbytur Ballkanin e që po rrezikonte Europën.

Duke qenë dëshmitar i afërt i përmbytjes së shtetit shqiptar dhe i nismës së rretikut për pushtimin e Italisë, Martin Segoni, kishte shkruar, pos tjerash, edhe një skicë jetëshkrimi, me plot elemente letrare dhe historike, mbi Skënderbeun, të titulluar: Narrazione di Giorgio Castriotto dei Terchi nelle lingua lero chiamato Scender Beg, cio Alesandro Magno (Tregim mbi Gjergj Kastriotin, i mbiquajtur nga Turqit në gjuhën e tyre Skender Beg, dmth Leka i Madh). Më sa dihet ky është shkrimi i parë i njohur derisot kushtuar Heroit tonë fetar e kombëtar, që ruhet në Bibliotekën nacionale të Firencës.[10] Ndryhse nga Barleti, Beçikemi e ndonjë tjetër humaist shqiptar, që shkruan për Gjergj Kastriotin - Skënderbeun jashtë Atdheut, Segoni shkroi në ulqin dhe vetëm dhjetë vite pasvdekjes së Heroit tonë fetar e kombëtar. Qëllimi i këtij prelati të lartë kishtar qe, gjithsesi, ta informonte Papën dhe opinionin europian përgjithësisht për ngjarjet e ndryshme të luftrave të popullit shqiptar kundër osmanëve, duke u nisur nga Lufta e Kosovës e vitit 1389, ku kanë marrë pjesë edhe shqiptarët katolikë, ithtarë të Kishës katolike shqiptare që e njihte Papën e Romës për epror, në krye me Muzakajt, Balshajt, Dukagjinasit dhe Kastriotët, e duke mbaruar me pushtimin e Krujës e të Shkodrës, në vitet 1478-79. Ç’është e vërteta, Segoni ka shkruar edhe shkrime të tjera, që përshkohen nga një kulturë e gjerë europiane, e ku kemi edhe fragmente të tjera mbi Gjergj Kastriotin-Skënderbeun dhe familjen e tij. ka shkruar edhe për Kossovën, përkatësisht për Dardaninë. Ky madje, pas Anonimit të Raguzës (shek. XV), është i pari që krahas emërtimit Kosova, përdor edhe emërtimin Dardania.[11]

Mirëpo kur është fjala Rrugët e zhvillimit të letërsisë shqipe në Kosovë, le të përmendim këtu se shumica e autorëve të letërsisë së vjetër shqipe të shekujve XVI-XVII, punuan, gjithnjë në kuadër të Kishës katolike shqiptare, në viset e Kosovës dhe u përpoqën, veç tjerash për hapjen e shkollave shqipe siç është rasti edhe me hapjen e Shkollës së parë shqipe në Stubëll të Epërmme, të Karadakut, në Kosovë, fillet e së cilës shkollë i gjëjmë qysh në vitin 1584, kur ka funsionuar, siç ka dëshmuar edhe Prof. Dh. S. Shuteriqi,[12] një Kolegj fetar i rangut të një Instituti të lartë, ç’farë ishin zakonisht Kolegjet fetare të asaj kohe e ku, përveç teologjisë, mësoheshin filozofia dhe stidioheshin edhe klasikët. Që këtej, shkrimtari tjetër, Atë Pal hasi, françeskan (shek. XVI-XVI), ishte poashtu kosovar nga Hasi dhe kultivuesi i parë i vargut artistik në shqipe. Nga vepra e këtij shkrimtari, autor edhe i vjerrshës së njohur „Dita e gjyqit“ dhe Mortja,[13] janë frymëzuar edhe autorë të tjerë të hershëm të Kosovës siç janë Pjetër Budi, Pjetër Bogdani, Andre Bogdani, Lukë Bogdani etj., që vazhdimisht traditën e sahkrimit shqip në Kosovë dhe gjithnjë në frymën e qytetrtimit europian.

Krahas Atë Pal Hasit, me amrin e të cilit, pra, lidhet edhe të dukurit e parë të poezisë shqipe në frymën europiane në Kosovë dhe më gjerë,[14] është edhe Pjetër Budi (1560-1622). Kur jemi te ky autor, le të përmendim se, ndonëse ishte nga Shqipëria, pjesën më të madhe të shërbimit të vet fetar dhe kombëtar ai e ka kaluar në Kosovë, ku edhe shkroi, i frymëzuar nga Atë Pal Hasi, një pjesë të mirë të veprës së vet, ku hasim edhe elemente të një vetëdije të lartë kombëtare dhe patriotike. Ndërsa me prozën e vet kombëtare, siç ka vlerësuar edhe studiusi Gunnar Svane,[15] nuk mbete aspak mbrapa standardeve europiane. Figura e Pjetër Budit, siç ka vlerësuar edhe studiusi ynë I. Zamputi,[16] na del sot e inkuadruar në plan të parë të përndjekjeve të shqiptarëve të shek. XVII për çlirimin e vendit dhe vepra e tij letrare del e vënë në shërbim të këtyre përpjekjeve. Kur shkruajmë për P. Budin duhet medoemos të theksohet edhe fakti se me të letërsia shqipe e Kosovës në veçanti dhe letërsia shqipe në përgjithësi, ka hyrë në një fazë më të lartë zhvillimi. Me të fillon proza origjinale. Tek ai kemi edhe poetin më të plotë dhe më të kompletuar në shqipet, pas Atë Pal Hasit.

Vështruar nga aspekti përmbajtësor, por edhe nga aspekti estetiko-poetik, poezia e Pjetër Budit (që kapë diku rreth 3000 vargje), nuk mbetet mbrapa poezisë së kohës në Europë. Skiroi madje me plot të drejtë atë e ka radhitur krahas Miltonit dhe krahas poetit Andreini, që të dy poetë të shek. XVII dhe autorë që janë mbështetur në historinë biblike.[17]

Është konstatuar me të drejtë se askush nuk mund të mohojë se aspektizmi më i rrebtë nuk arrin të fshehë në vargjet e Pjetër Budit aspiratat e tija politike e kombëtare, derisa duket qartë se ai ndonjëherë në mëkatin dhe në djallin shikon dhe mallëkon Turkun e errejtur, shkelësin e Atdheut të tij. Dhe në të vërtetë ai qortim e kushtrim, që Budi u drejton bashkatdhetarëve për një jetë të pastër, për qëndresë në virtyt, lutjet e vazhdueshme për lirim nga gjendja e mjerueshme, shprehin realitetin e idhët të kohës dhe dëshiron për një jetë të lirë.[18] i ndikuar nga poezia europiane si edhe nga poezia e traditës „letrare hasjane“, veçmas nga Dita e Gjyqit e Atë Pal Hasit, Pjetër Budi ka kërkuar ndër vargjet më të bukura, që i njohim në poezinë e asaj kohe. Dy poemat e Doktrinës së Budit, veçmas: Ajo ditë me meni, të cilën në fragmente e gjejmë te Buzuku dhe më vonë te Bogdani, nuk e gjëjmë vetëm me përmbajtjen e ngushtë filozofike të Biblës, përkthimin integral të së cilës në shqipet për herë të parë, në botim të Reaksisë së Dritës, na e ka dhuruar Dom Simon FILIPAJ.[19] Por kur jemi te poezia: Ajo ditë me meni, e Pjetër Budit vlen të theksohet se në të, por edhe në vargjet e tjera, kemi një shpërthim të fuqishëm poetik, me përmbajtje biblike të gërshëtuar edhe me përmbajtje patriotike. Duke e lexuar me vemendje poezinë e Budit, që është doktrinë në vargje, si dhe vargjet fort të bukura:

„Ajo ditë me meni
Qi të vijë ndë e vonë
Këtë shekull të zi,
Ta diegë e ta përvëlojnë“,

kuptojmë se ai ka kënduar një tematikë biblike, në formë popullore-artistike. Dhe vlerë me vete vjershat e Budit i bën, para se gjithash, fakti se ato janë shkruar shqip e me tematikë universale, që intelektuali i kohës ka mund t’i lexonte në gjuhë të tjera. E gërshetuar me elemente të krijimtarisë popullore, me përmbajtje bibliko-filozofike, poezia e Budit ka diçka që lidhet me rrethanat, me kushtet historike, me tendencat e kohës.[20] Kësodore, prandaj ajo shënon një etapë të re në zhvillimin e letërsisë kishtare në veçanti, e në në letërsinë shqipe neë përgjithësi.

Në shek. XVII në këto treva ka jetuar dhe ka vepruar edhe Imzot Pjetër Bogdani (1630-1689), njëri nga doktorët e parë të shkencave filozofike dhe teologjike. Vepra e tij madhore, Cuneus Prophetarum (Çeta e profetëve), botuar më 1685, në Padovë të Italisë, është bërë me kohë e njohur në mbarë Europën. Kjo vepër, e cila ka vlerë të pakontestueshme teologjike,filozofike, gjuhësore, letrare, pedagogjike, etike e psikologjike, është një Krue i gjallë, thënë metaforikisht, ku mendja dhe shpirti ynë do të gjejë kënaqësi dhe shqetësim intelekual, ku shumëkush mund të marrë e nuk do të shterret lehtë, ‘farë është cilësi dhe vlerësi e veprave të mëdha e komplete që bëjnë jetë në kohë, që qëndrojnë fort me tematikën dhe poetikën e vet. Është kjo, siç ka theksuar me të drejtë Ibrahim Rrugova, vepër bazë në humanistikën shqiptare.[21] Vepra e Pjetër Bogdanit, Çeta e profetëve, përgjigjet konceptit organizativ të Biblës. Së pari libri është i ndarë në dy pjesë, ashtu siç është e ndarë edhe Bibla në Dhjatën e Vjetër dhe Dhjatës së Re, e këtu Cuneus prophetarum dhe De vita Iesu Christi salvatore mundi, që në titullin e përgjithshëm të librit dalin si titull i vetëm e tij. Pjesa e parë e librit është një traktat filozofik e shkencor në kuadër të teologjisë, ndërsa pjesa e dytë i kushtohet kryesisht jetës së Jezu Krishtit që nga gjeneza deri te rishfaqja e tij. E gjithë vepra e Bogdanit është një praktikë filozofike, një filozofim i pasur dhe i thelluar me argumente mbi krijimin marrë në kuptimin më të gjerë dhe mbi jetën dhe përvojën njerozore në planin e vendosjes dhe të shqyrtimit transcedental.[22] Kur jemi te vepra e Bogdanit vlen të theksohet se momenti patriotik dhe humanist i Pjetër Bogdanit dhe i veprës së tij, si dhe përcaktimi i tij në luftë konsekuente kundër turqëve, sidomos në fushën e angazhimit dhe të organizmit të kësaj rezistence, ka frymëzuar poetë tanë dhe të huaj që ta krahasojnë këtë shkrimtar dhe humanist të madh të Europës Juglindore me Gjergj Kastriotin dhe me epokën e tij të lavdishme:

„Trimëria dhe mirësia e Gjergj kastriotit
dhe Pjetër Bogdanit gjithë botës i është e njohur:
ai në luftë bëri vepra të mëdha,
kurse ti tani në fushën e dijes“
(P. Rikeiardi)

ky korife i shkencës dhe arteve shqiptare,[23] ka lënë gjurmë të pashlyeshme edhe në krijimin e poezisë shqipe duke shprehur, përmes saj, koncepte dhe ide filozofike e shkencore. në shkallën e IV të veprës së tij, Pjetër Bogdani ka dhënë një cikël të tërë poezish me titull: Jeta e dhetë Sibilave dhe këngët e tyre,[24] që në njëfarë mënyre janë vazhdimësi e profecive të profetëve. Përmes këtij cikli poetik del prefigurimi i Sibilave mbi disa elemente të jetës dhe veprës së Krishtit, që do të gjejë trajtim të meritueshëm ehe në veprën: Shpërblyesi i botës ase Jeta e Jezu Krishtit të Atë Shtjefën Gjeçovit të cilën e botio Drita (Ferizaj) për të parën herë (1993), por edhe në veprën më të re: Jezu Krishti e vërteta ër të gjithë (1994) të Dom Pren Kolajt,[25] vepra këto të një frymzimi gjithsesi europian. Por kur jemi te cikli i poezive: Jeta e dhjetë Sibilave dhe Këngët e tyre, le të theksojmë se aty P. Bogdani ka kënduar në mënyrë tëperfeksionuar poetike, me plot elemente biblik-filozofike është kënduar Jeta e Krishtit prej lindjes deri në vdekje. prandaj në qendër të kësaj filozofie bibliko-poetike, prej nga mund të jenë frymëzuar mbase edhe Atë Shtjefën Gjeçovi, Imzot Frano Illia, Dom Pren Kolae ndonjë tjetër, është edeja për të Mirën, për të Vërtetën, për të Drejtën. në këtë cikël poezish të Pjetër Bogdanit, por, kemi figura më të bukurat në poezinë shqipe. Shembuj të shumtë flasin për gjuhën e formuar poetike të Bogdanit: Elementet poetike flasin se janë të gërshetuara në një trinomi: e bukura e natyrës, harmonia e përgjithshme në suaza të kozmologjisë teologjike dhe e bukura shpirtërore (virtyti). Që të tre këta pëbërës të poetikës së Bogdanit janë shkrirë në një gjuhë poetike autonome që është ajo e gjithë veprës së Bogdanit.

Nuk mund të bëhet fjalë për Rrugët e zhillimit të letërsisë shqipe në Kosovë e të mos përmendet edhe Dom Lukë Bogdani (shek XVII) dhe poezia e tij e njohur kushtuar Pjetër Bogdanit.[26] Si poet i frymës rilindëse të renesansës shqiptare, Lukë Bogdani me zotësitë pashoqe sintetizuese e ka lidhë të kaluarën e largët historike, atë të kohës së Lekës së Madh me kohë e Gjergj kastriotit dhe me kohën e autorit.[27] Poezia e tij paraqitet me interes të veçantë, qoftë për elementet e përmbajtjes, qoftë për rrjedhshmërinë e vargjeve që ka. Kujtimi i Gjergj Kastriotit, si simbol i qëndresës së popullit shqiptar kundër skllavizmit turk, është i gjallë. Poetinë fjalë e përmend atë me krenari: Skënderbeu shitoi Mbëretnë“ (e goditi keq Sulltanin).[28] Poezia e Lukë Bogdanit hapet me vargjet:

„Duel n’Gurit bukuria
Zana si nji sut’e naltë,
Qi s’kish mbrenda VENECIA
Bë PASHTRIKUT mur Maltë“.

Siç ka vlerësuar edhe I. Rugova,[29] këtu është fjala për një figurë mitologjike popullore, që në gjuhën popullore del si arketip i të bukurës, e që këtu poeti e nxjerr prej gurit, që është element real i vendlindjes së tij, dhe të Bogdanit-Hasit të Gurit. Pastaj kësaj figure, Zanës, ia kundërvë dy toposeve reale Venedikut, si sinonim i begatisë dhe bukurisë mesjetare dhe Pashtrikun, që është i pasur dhe i banuar prej një këso bukurie. Kështu konceptit të civilizimit evropian-Venedikut, që mund të komentohet edhe kështu, ia kundërvë konceptin e një civilizimi tjetër, Pashtrikun, se edhe ky e ka civilizimin, begatinë dhe bukurinë e vet. Pra këtu e kemi atë problemin e vazhdueshëm midis autentikës dhe të jashtme, po jo në kuptimin mohues të së dytës.[30]

Poezia e Lukë Bogdanit, të cilën e ka çmuar lart edhe Faik Konica,[31], është, në bazë të elementeve të saja poetike dhe tematika autentike dhe autoktone, ndër krijimet më të bukura në poezinë tonë.[32] Ç’është e vërteta, poezia e Pjetër Bogdanit si dhe ajo e e Lukë Bogdanit, siç ka vlerësuar edhe Dh. S. Shuteriqi,[33] është dëshmi e gjallë e një veprimtarie pak a shumë të gjerë poetike në Kosovë dhe më gjerë në shek. XVII.

Në periudhën e mëvonshme (shek. XVIII) si punonjës i shquar në fushën e gjuhës dhe të kulturës shqiptare në Kosovë dhe më gjërë, përmendet një prift tjetër katolik. Ky është Gjon Nikollë Kazazi (1702-1752) nga Gjakova, i cili, siç ka pohuar studiusi dhe profesori i Albanologjisë në Univerisitetin e Romës, Namik Resuli[34], bashkë me Buzukun, Budin, Bardhin e Bogdanin i ka dhënë dinjitet shkrimi prozës sonë. Dhe mu në kohën kur gjithëkah, të thuash, shuhej zjarri i shqipes[35]. Gjon Nikollë Kazazi, argjipeshkv i Shkupit, e botoi katekizmin Doktrina e krishterë, Romë 1743. Kjo vepër e dalluar në kohë të vet lidhet me letërsinë shqipe të periudhës së mëparshme dhe është frymëzuar nga të njëjtat qëllime: autori ka të njëjtën dashuri për gjuhën shqipe, të njëjtin kujdes për pastërtinë e saj si autorët e shekullit të kaluar[36], që bënë përpjekje këmbëngulëse për t'iu përballuar orvatjeve intensive asimiluese të pushtetit osman.

Doktrina e krishterë e Kazazit si dhe krijimet e tjera të shquara T'asaj kohe (shek. XV-XVI-XVII) kanë mund të lindin nga një lëvizje e vërtetë letrare dhe me cilësi artistike, që abjektivisht, me frymën e qytetërimit europian si dhe me frymën e qytetërimit autokton që kishin, iu kanë kundërvënë kulturës dhe letërsisë shqipe të proveniensës islame që, siç ka pohuar me të drejtë edhe studiuesi ynë Injac Zamputi[37], paraqet një stagnim, kthesë prapa në ndërgjegjën kombëtare, do thoshim. Sepse letërsia e bejtejxhinjve, që ishte thellësisht e ndikuar nga gjuha dhe letërsia e pushtuesit[38], në tendencën e vet të përgjithshme ishte një trup i huaj në kulturën dh letërsinë shqiptare. Ajo, pra letërsia e bejtexhinjve e proveniensës islame, disa reflekse të së cilës i hasim edhe në Kosovë, qëndroi më shumë larg halleve dhe shqetësimeve të mëdha të popullit dhe pati lidhje të pakta me qëndresën kundër zgjedhës turke.[39]

Më shumë se njëqind vjet më vonë, pas Gjon Nikollë Kazazit, që njihet edhe si zbuluesi i Mesharit (1555) të Gjon Buzukut, me fjalët e shkruar në gjuhën shqipe në Kosovë paraqitet edhe prifti katolik shqiptar nga Peja, Dom Ndue Bytyqi (1847-1917), që me të drejtë është quajtur »Bilbili i Kosovës«[40]. Ky është i pari midis të parëve poetë të Fillimeve të Rilindjes kombëtare. Është i njohur përkthimi i tij Psalmet e Davidit në gjuhën shqipe. Por janë me rëndësi të veçanta poezitë e tija patriotike, nga të cilat më e njohura është poezia Atdheu, e botuar në Shkodër në vitin 1877 pranë poezisë Vaji i bylbylit, të poetit më të madh të rilindjes, Dom Ndre Mjedjës. Poeti Dom Ndue Bytyqi është dalluar për saktësinë e vargut dhe si një nga lëruesit e parë të tingëllimit në shekullin e kaluar. Si poet ai ka shënuar kthes në krijimtarinë artistike të viteve ne prag të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878) duke kontribuar njëkohësisht, jo vetëm në zgjimin dhe forcimin e ndërgjegjës komëtare, por edhe në lidhjen midis fazës së dytë dhe të tretë të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ndonëse i »harruar« në Historinë e letërsisë shqiptare, Dom Ndue Bytyqi, duke përdorur në krijimtarinë e tij poetike përbërës që dallojnë klasicizmin, romantizmin dhe realizmin, është bërë, siç ka pohuar me të drejtë edhe Rexhep Qosja[41], paralajmërues i të tri prirjeve stilistike, që do ta karakterizojnë periudhën e përbashkësisë së stileve. I ndikuar thellë nga poezia shqipe e traditës si dhe nga poezia e pasur europiane, veçmas nga poezia e pasur gjermane, Dom Ndue Bytyqi ka mund t'i japë poezisë shqipe në Kosovë dhe më gjërë disa nga krijimet më të bukura, duke e pasuruar atë jo vetëm me përmbajtjen patriotike, por edhe me figura, masë e rima të ndryshme. Jo vetëm në poezitë LUGATI dhe KASTIGIMI, por edhe në poezitë ÇOBAJT, BARKAXHIA dhe PESHKAXHIA, që shquhen me të dhëna realiste, kemi një jehonë të madhe të poezisë romantike europiane.

Në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, në Kosovë është shquar patrioti e martiri i Fesë e Kombit, Atë Shtjefën Gjeçovi, të cilin Faik Konica e ka vlerësuar si njërin nga njerëzit më të lartë që ka pasur Shqipëria[42], ka një prodhim të madh letraro-shkencor, një trashëgim që rralë kush e ka lënë nga njerëzit tanë të kulturës e të shkencës. Ai, siç ka pohuar edhe studiuesi Rrok Zajzi[43], është dalluar kryesisht për veprimtarinë e tij në fushën e arsimit dhe të edukimit kombëtar, të letërsisë artistike dhe të shkencave albanologjike. Njeri me horizont të gjërë kulturor, njohës i thellë i letërsisë klasike dhe i letërsisë së Rilindjes europiane, Gjeçovi ka lënë një varg veprqash edhe në fushën e letërsisë artistike, ku motivi qëndror në shumicën e veprave të tij letrare, qe ndjenja kombëtare, për çka edhe ra fli në lterin e kosovës, në lterin e Atdheut.

Meqenëse shumica e veprave të Gjeçovit janë të njohura për opinioin tonë, unë këtu do të ndalem, në mënyrë të veçantë, te vepra e tij e fundit: Shpërblesi i botës ase Jeta e Jezu Krishtit, të cilën me 1993, e ka botuar Redaksia e Dritës, Ferizaj (e shtypur në Bergamo, Itali). Kjo vepër, mbase vepra e fundit e Gjeçovit, edhe pse e pambaruar për shkak të vrasjes tragjike të tij, është një kurorëzim i bukur në letërsinë shqipe të Kosovës! Është kjo një vepër shumë e rëndësishme dhe e mbrojtur me shumë vlera e cilësi biblike, etike, sociologjike, sociopsikologjike, filozofike, letrare, gjuhësore, etj. Këtë vepër e bënë edhe më madhështore shprehja e fuqishme teologjike-biblike, aspektet dhe elementet diturore-filozofike, letrare, etj. Vlera e kësaj vepre, pra, është e shumëfishtë. Sepse, së pari kemi edhe një vepër deri tash të panjohur të Atë Shtjefën Gjeçovit, që shpëtoi nga pluhuri i harrësës në saje të kujdesit shembullor të Imzot Nikë Prelës. Së dyti, e kemi edhe një vepër të një krijuesi të madh, që është mbështetur fuqimisht në përvojën krijuese të traditës letrare shqiptare dhe europiane. Dhe së treti, Atë Shtjefën Gjeçovi, duke shkruar këtë vepër, deshi të përtërijë traditën e shkelqyeshme të shkrimit shqip në këto anë dhe atë sipas shembullit të Pjetër Bogdanit duke krijuar kësodore, natyrisht, një vepër të re, origjinale e të mbështetur në baza të forta biblike, teologjike, filozofike e letrare-stilistike të traditës »letrare hasjane« si do të shprehej edhe Prof. DH. S. Shuteriqi.

Në librin Shpërblesi i botës ase Jeta e Jezu Krishtit, të Atë Gjeçovit dallojmë dy probleme, të cilat do t'i përkisnin domenit të tematikës bilbike: sajimi i librit sipas një logjike të kompozicionit, mbështetja e të cilit gjendet kryesisht në vijën kontinuale tematike dhe së dyti, degëzimi tematik, që nënkuptohet si gherësi temash që trajtohen, nduarndyrshmëri problemesh e preukopimesh. Sipas të parës na del se libri ndjek një logjikë të përcaktuar mirë të ndërtimit kompozicional, sepse kemi gjashtë njësi tematike. Atë Gjeçovi ka inkuadruar përmes paraqitjes së Jetës dhe veprës së Jezu Krishtit aq motive e preokupime, sa këtu nuk mund të përmbyllen me shembuj e skema strikte tematike, porse lidhen mes vete më shumë për nga komponentat e tjera. Por problemi jetë-vdekje dhe sërish jetë, çështjet metafitike të ekzistencës, dhembja, dyshimi, vetëmia e shpresa shfaqet si një temë bazë. Kjo vepër është dëshmi e gjallë se Atë Gjeçovi e kishte mënyrën e vet të sjkrimit, ritmin e fjalës, gjuhën e kulluar shqipe. Këto komponenete në fakt përbëjnë edhe palcin gjuhësor të veprës në fjalë, me të cilën Atë Gjeçovi porsi paraardhësit e tij që nga shek. i IV e këtej deshi ta ruajë klahjen europiane të zhvillimit të letërsisë shqipe në Kosovë dhe më gjerë.

Prandaj pohimet se letërsia jonë është e vonshme (Sabri Hamiti)[44], se letërsia jonë është europizuar vonë (Rexhep Qosja)[45], janë të pabaza, të paqëndrueshme. Janë të pëqëndrushme, sepse letërsia jonë, edhe ajo e Kosovës, që u zhvillua brenda traditës kishtare iliro-shqiptare në Kosovë, dhe veçanërisht veprat që u krijuan që nga shekulli XIV e këtej e deri në shekullin XX, kur e kemi edhe veprën Shpërblesi i botës ase Jeta e Jezu Krishtit të Atë Gjeçovit por edhe përkthimin e shkëlqyeshëm e integral të Biblës në shqipet nda Dom Simon Filipaj, etj, krahas frymës së qytetërimit europian kanë ruajtur edhe frymën e qytetërimit autokton duke kontribuar, kur e kur edhe në mënyrë vendimtare, jo vetëm në ruajtjen por edhe në forcimin e vetëdijës kombëtare brenda dhe jashtë shtetit iliro-shqiptar[46].

Ç’është e vërteta, në kohën e Atë Gjeçovit, por edhe pas tij, deri në luftën e Dytë Botërore, në Kosovë kemi disa shfaqje e reflekse letrare që përfaqësohen nga Lazër Lumezi, Haxhi Lutfi Pa

5arizi, Shaip Zurnaxhiu, Hilmi Maliqi, Tahir Luka e ndonjë tjetër. Këto shfyqje apo reflekse letrare, sipas vlerësimeve të përgjithshme, nuk kanë ndonjë vlerë të veçantë në krahasim me letërsinë që ishte krijuar deri m’atëherë në Kosovë.

Vlen të theksohet se vetëm pas LDB, në Kosovë u krijuan kushte më të favorshme objektive shqiptare në përmasa më të gjera. Rol të vecantë në zhvillimin e letërsisë shqipe në Kosovë luajti revista letrare: Jeta e re, që zu të botohet më 1949 në Prishtinë. Kështu Prishtina zë të bëhet qendër e jetës letrare dhe kulturore. Në fillim të viteve të ‘50 në Kosovë i kemi edhe veprat e para të poezisë së Martin Camajt, Esad Mekulit, Mark Krasniqit, etj. Kur jemi te letërsia, ndonëse në kushte të vështira okupimi, veprojnë më se njiqindë poetë, romancierë, tregimtarë, dramaturgë, publicistë e kritikë letrarë[47], disa prej të cilëve madje kanë arritur të afirmohen edhe në botën e jashtme (Ali Podrimja, Rexhep Qosja, Dom Lush Gjergji, etj.).

Pas trajtimit dhe shtjellimit të Rrugëve të zhvillimit të letërsisë shqipe në Kosovë, del se ajo ka arritur të ruajë, gjatë gjithë zhvillimit të saj rrokulli, që nga Shën Niketa e deri në ditët e sotme, karakterin e vet europian, perëndimor, kishtar. Ndonëse e krijuar në kohë, në rrethana e kushte të ndryshme okupuese (osmane, sllave, etj), letërsia shqipe e Kosovës ka arritur, pra, që, përballë shekujve, të ruajë, krahas frymës së qytetërimit europian edhe frymën e qytetërimit autokton, duke mbetur, por, gjithnjë brenda rrethit kulturor europian. Kjo ka mund të arrihet vetëm përmes veprave të autorëve siç janë: Shën Niketa, Martin Segoni, Atë Pal Hasi, Pjetër Budi, Lukë Bogdani, Pjetër Bogdani, Gjon Nikollë Kazazi, Ndue Bytyqi, Shtjefën Gjeçovi, Ali Podrimja, Rexhep Qosja, Dom Lush Gjergji, etj.

Mbi të gjitha, KISHA KATOLIKE SHQIPTARE e ruajti origjinalitetin e letërsisë shqiptare.

(Ky punim është botuar në revistën fetaro-kulturore URTIA të studentëve të teologjisë së ipeshkvisë së Kosovës më 1994.)
(Marrë nga www.stublla.com)

[1] Dr Dom Gaspër GJINI, njëri nga studiuesit e parë dhe më seriozë të traditës kishtare iliro-shqiptare në Kosovë, ka botuar edhe studimin monografik: Ipeshkvia Shkup- Prizren nëpër shekuj, KS Zagreb 1986 dhe Drita Ferizaj 1992.
[2] Më duket se deri më tash janë botuar pesë-gjasht sosh nga autorët siç janë: Gaetano Petrota, Alberto Stratiko. Shimitër S.Shuteriqi, Eqrem Çabej, Rexhep Qosja, etj. Kemi edhe dy HLSH nga grup autorësh, tiranë 1955 dhe 1983.
[3] Jahja Drançolli, Rrënjët e qytetrimit iliro-shqiptar në Kosovë (4), Zëri, 20 gusht 1994.
[4] Stublla përmendet që në vitin 1477. Në vërtetë në një hartë topografike të Shkupit, përmendet Caravajka, që gjendet në veri-lindje të Stublës (krah. Monumenta Turcica, 21.1971 fq. 127). Kjo na jep të kuptojmë se Stublla ishte vend me rëndësi. Edhe në relacionet e vazitatorëve apostolikë të Papës qysh më 1584 përmendet ky vend, ku do të ketë ekzistuar edhe një Kolegj „ Scuola in forma di colegio“ (krah: Fermendzin, E. Acta Bosnae, 339-340).
[5] Jahja Drançolli, vep. e cit.
[6] Tradita kishtare në Kosovë është e kohës apostulike (dr. Dom Gaspër Gjini, vep e cit.)
[7] Këtë e ka pohuar edhe Shën paul Nolani, ep., poema 17, nr. 192
[8] i Kadare, Demokratizimi-problem kq.. fjala, prishtinë 1 maj 1990
[9] Die religion in Geschichte und Gegenqart I, Tübingen (3), 1956, 306.
[10] Jahja Drançolli, Kontributi shqiptar në humanizmin e Rilindjes europiane (2), Koha, 6 korrik 1994
[11] Jahja dreçolli, Rrënjët e qytetrimit... (1), Zëri, 9 korrik 1994
[12] Dh. S. Shuteriqi, Marin Beçikemi dhe shkrime të tjera, tiranë, 1987 fq.92, por edhe Rilinda, 12.IV. 1980.
[13]Selman Riza, Vehtësia... Hjurmime albanologjike, Ser. Shken. fil., VIII, 1978, fq.119.
[14] Giuseppe Schiro, Storia della letteratura albanese, Roma 1959, 18.
[15] Gunnar Svane, The Formation... Studia Albanica, 2.1982, fq.210
[16] I Zamputi, Qëmtime për Budin... Studime historike, 1/1985, fq. 16, krahaso edhe HLSH Rilindja, 1989, fq. 37.
[17] Henrik Lacaj, Pjetër Budi... Studime filologjike 4.1966, 157, krah. edhe R. Ismajli, gjuhë dhe etni, Rilindja, Prishtinë 1991, 146.
[18] Henrik Lacaj, Vep. e cit. poaty. R. Ismajli, vep. e cit. poaty.
[19] Këtu poe cekim se për herë të parë në historinë e letërsisë dhe të gjuhës shqipe madje me emër dhe mbiemër të përkthyesit , 1994.
[20] Henrik Lacaj, vep. e cit. poaty.
[21] Ibrahim Rugova, Vepra e Bogdanit, Rilindja, 1982, fq. 225-226.
[22] Ibidem, fq. 83.
[23] Kështu e ka nominuar Dr. E. Sedaj, Rilindja, 15.III. 1989
[24] P. Bogdani, Çeta e profetëve I, Rilindja, 1991, fq. 447.
[25] Dom Pren Kola (1966), është meshtar dhe krijues që premton shumë.
[26]P. Bogdani, Çeta e profetëve, Rilindja 1990, fq. 149-155.
[27] Dr. Muhamet Pirraku, Kultura kombëtare shqiptare deri në Lp, IA, Prishtinë 1989, 197.
[28] Krah HLSH, I-II, preishtinë 1968, fq. 180-181.
[29]I. Rugova, Vepër e cituar,
[30] Ibidem, fq. 185.
[31] Krah. Albania, 4/1904
[32] I. Rugova, vep. e cit. fq. 187.
[33] Dh. S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe, Rilindja, 1978, fq. 84.
[34] Namik Resuli, Kontributi ... Shejzat, 10-12, Romë 1970, fq. 316.
[35] Justin Rrota, Për historinë e alfabetit të shqipes, Shkodër 1936, fq.55.
[36] HLSH, I-II, fq. 190.
[37] Injac Zamputi, Elemente të vetëdijës shqiptare në përpjekje për liri, për gjuhën shqipe e për arsimin në shëk. XV-XVII, Stud. hist. Tiranë, 3/1965, fq. 48.
[38] HLSH, I-II, fq. 48.
[39] HLSH (Maket), Tiranë 1976, 15, HLSH; Prishtinë, 1989, fq. 62.
[40] Vehap Shita, Rrënjët e një letërsie, Rilindja, 31. III. 1979.
[41] Rexhep Qosja, Romantizmi III, Rilindja Prishtinë, 1986, fq. 308.
[42] Faik Konica, Ca kujtime mbi Atë Gjechovin (ribotim), Hylli i Dritës, Shkodër, VI/1930. nr. 4. fq.227-230.
[43] Rrok Zajzi, Gjeçovi , Vepra 4. Rilindja, Prishtinë, fq. 127-129.
[44] Sabri Hamiti, Teksti i dramtizuar, Rilindja 1978, fq. 15.
[45] R. Qosja, Prej tipologjisë... ASHK dhe IA, Prishtinë 1979, 125-128.
[46] Krah. I. Drançolli, Rrënjët ...Zëri, 20 gusht 1994, fq. 41.
[47] Ibrahim Rugova, Shkrimet e Kosovës, 43-83, Prishtinë 1984, fq. 13.

-- dërguar nga Zef Ahmeti