SHKOLLA E PARË SHQIPE DHE MËSUESI I SAJ DOM MIKEL TARABULLUZI

1. Hyrje

Jemi tubuar në këtë vend të shenjtë për të shënuar një datë të rëndësishme në historinë e shkollimit kombëtar dhe një përvjetor të lavdishëm të klerit katolik shqiptar. Këto ngjarje janë në lidhje të ngushtë me të kaluarën e kumunitetit katolik të disa katundeve të Malësisë së Karadakut dhe më gjërë, dhe, natyrisht këto ngjarje janë në lidhje të ngushtë me lëvizjen e gjithëbarshme të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Siç dihet, në historiografinë shqiptare është ndriçuar më tepër historia e popullsisë së qyteteve të Kosovës[8] kurse Malësia e Karadakut, përveç aspektit të martirëve nga rezultatet shkencore të dr. Gjergj Gjergjit, nuk janë hulumtuar, pothuajse, në asnjë pikëpamje. Kjo Malësi qe gjatë shekujve nje vatër e qëndresës shqiptare, sidomos duke i ruajtur traditat fetare katolike.

Gjindemi pra në ato vende, ku para 142 vjetësh janë kthyer nga rruga e gjatë e Kalvarit nja 76 "syrgjynë", martirë heroikë të Karadakut, që kanë fryrmëzuar qëndresën e popullit në të gjitha dimenzionet e jetës. Kthimi i tyre i përvuajtur, por triumfal në ato kohëra të errëta të sundimit të huaj, ka ndikuar që në gjithë vilajetin tonë njerëzit të shpresojnë në agimin e një drite të bardhë, të shpresojnë se dita e lirisë kombëtare dhe fetare është afër. Për një ditë të këtillë populli ynë kishte ëndërruar, duke bartur barrën e rëndë të pushtetit, i cili me dhunë dhe me presione të papara vepronte për t'ia ndryshuar mënyrën e jetës, për t'ia ndërruar fenë dhe kombin. Atëbotë këto ideale të jetës, feja dhe kombi, ishin, bash sikur edhe në kohën e Buzukut (1555), siç thotë Prof. E. Çabej, "fe dhe atdhe", dy terma me kuptim të një nocioni[9], çka do të thotë se të jesh katolik i mirë, njëherit je edhe atdhetar dhe shqiptar i mirë, kurse të pranosh mënyrën e jetesës së pushtuesit, nuk largohesh vetëm nga feja dhe kombi yt, por edhe nga gjithë civilizimi evropian.[10]

2. Një shkëndijë në errësirën e thellë

Klerikët shqiptarë, sidomos prelatët e lartë të Kishës Katolike, por edhe ortodoksët, kishin marrë pjesë në lëvizjen përparimtare të Rilindjes Shqiptare, duke pasur prore parasysh shembëlltyrat e ndritshme të atyre njerëzve që kishin sakrifikuar jetën për idealet e zjarrta të përparimit dhe të dijes. Tradita e rezistencës antiturke edhe në Stubëll ishte e gjatë dhe vihet në lidhje me ekzistimin e formave akoma më të vjetra edukativo-arsimore, të shkollës shqipe, madje të ekzistimit të një "kolegji fetar" që nga viti 1584.[11] Natyrisht, kisha do të ketë ekzistuar edhe më parë, jo vetëm në Letnicë, por edhe në Stubëll, kurse famullitarët, në veprimtarinë e tyre të shumanshme, ishin në kontakt me kolegët e tyre dhe, s'do mend, me botën përparimtare të perëndimit. Të përmendim këtu Martin Segonin, kanonikun e shkolluar (në Padovë) nga Novobërda, të kohës së para pushtimit otoman, pastaj Palin e Hasit, Bogdanët, Pjetër Mazrrekun, Gj. N. Kazazin, Zef Berishën (1782) me shokë të tjerë kosovarë. P. Mazrreku, autor i disa relacioneve me të dhëna të rëndësishme mbi gjendjen e arsimit në shek. XVII, ngulmon në kërkesën e tij, derguar Selisë Shenjtë, për hapjen e shkollave, duke thënë: "Në qoftë se nuk do të merren masa me shkolla e kolegje, mbaroi ky komb. Shqiptarët po vuajnë dhe po biën përdite, sepse janë pa shkolla, pa kolegje".

Në fakt, shkolla të rralla e të pakta, do të ketë pasur në Kosovë, siç ishte ajo në Janjevë, e hapur nga imzot Andre Bogdani, (1683) apo ajo ne Gjakove (1872), e hapur nga dom Zef Berisha, e keshtu me radhë, sepse detyre paresore e çdo ipeshkvi ishte qe se paku ne vendin e selise se tij te hapte shkollen per nevoja te k1erit në dioçezën e tij, mirëpo këto forma të organizimit arsimor ishin të përndjekura nga pushtetmbajtësit aziatikë dhe obskurantizmi ideologjik të tij. Në fakt, siç thotë Sh. Osmani "pas shkatërrimit të shkollës fillore të Pëshanës nga autoritetet osmane më 1648, persekutimi i arsimit në gjuhën shqipe u ngrit në sistem"[12]. Të përkujtojmë me këtë rast edhe fytyrën e ndritshme të Pjetër Bogdanit (1625-1689), shkrimtarit më të madh të letërsisë së vjetër shqiptare dhe argjipeshkvit të Shkupit. Nga dokumentet arkivore kuptojmë se meqë turqit s'kishin mundur ta zinin të gjallë, e kishin nxjerrë nga varri dhe trupin e tij të shenjtë ua kishin hedhur qenve në tregun e Prishtinës, me mitër në krye. Ç'është e vërteta, martirizimi kishte përshkuar, pothuajse, të gjitha shtresat e popullsisë shqiptare, që nuk iu kishin dorëzuar pushtuesit të egër turk.

Një episodë e lavdishme historike e martirizimit ndodhi edhe në Malësinë e Karadakut, që s'do mend, është temë me vete, por edhe në lidhje me hapjen e shkollës. Njerëzit e nënqiellit të Malësisë së Karadakut, aleatë të një lufte të përbashkët për dritë e përparim, iu bashkohen asaj bote prometejane për zhvillimin e lirë të forcave krijuese të njerëzimit, si lisa viganë në pikën kulmore midis epokave. Vdekja e më tepër se njëqind martirëve tonë dhe kthimi i 76-ve i të martirizuarve shënon një epokë të re e të lavidshme në historinë e popullit shqiptar dhe në lëvizjen gjithëballkanike kundër armikut të përbashkët, i cili kishte dëmtuar rëndë kulturën dhe civilizimin evropian.

Këtë botëkuptim e kanë pasur prelatët dhe priftërinjtë shqiptarë dhe misionarët, që kanë shërbyer në këto treva për të dëshmuar dhe për të mbrojtur traditat fetare dhe kombëtare, kështu që edhe frymëzimi i së vërtetës ungjillore dhe i qëndresës iu vinte nga klerikët e përvuajtur. Qysh në vitin 1866, Naum Veqilharxhi, me emrin e të cilit disi edhe fillon Rilindja në planin arsimor, i paraqiti një memorandum Ali Pashës, kryeministrit të sultan Azizit, me anën e të cilit kërkohej që t'u jepej leje shqiptarëve të shtypin libra shqipe dhe t'i përhapin në Shqipëri, mirëpo qeveria turke nuk iu përgjigj këtij memorandumi,[13] veçse iu përgjigj me përndjekje të tij dhe të rilindasve të tjerë.

Njëri prej këtyre misionarëve martirë, burrë kroat dhe trim si zana, ishte gjithashtu edhe Anton Marojeviqi (27.12.1803- 5.1.1856), i cili vullnetarisht iu kishte bashkuar martirëve tonë në Shkup dhe gjatë gjithë rrugës se mundimshme përpiqej për t'iu shpëtuar jetën besimtarëve të vet. Ai e dinte fort mirë sesa mizorë ishin turqit, sepse qysh në Lezhë të Shqipërisë, ku kishte shërbyer si françeskan, siç thotë një dokument, "turqit ia kishin vrarë të gjithë besimtarët dhe ia kishin rrënuar manastirin për toke".[14] Ky pararëndës i famullitarit dhe i mësuesit të parë të Stubllës së Epërme, i dom Mikel Tarabulluzit, kishte shenjtëruar për së gjalli, sepse dëshmoi para botës idealet më të larta të jetës së tij, që ishte dëshmia e jetës së krishterë dhe ruajtja e traditave të popullit shqiptar: ai e quante veten "figlio della Provincia dell' Albania", "i biri i krahinës së Shqipërisë", sepse bota e shqiptarëve ishte bërë fati i jetës dhe i vdekjes së tij.

Vetëm shembëlltyra e Krishtit të vuajtur dhe të gozhduar për mëkatet tona, si filozofi dhe praktikë e jetës, ka qenë e mundur të ndikonte që pikërisht në Malësine e Karadakut të bëhet një kthesë e madhe dhe të ndezet një dritë në atë errësirë shekullore, ku përsekutimet e popullit s'kishin të ndalur: pikërisht këtu, në ato vitet e pesëdhjeta të shekullit të kaluar, është arritur përsosmëria më e lartë morale dhe fisnikëria njerëzore drejt humanizmit dhe bardhësisë qiellore, që synon çdo njeri i rruzullit tokësor.

Stublla e Epërme, Binça, Vëmakolla, Terziajt dhe katunde të tjera për to qark, në katarzën martirizuese, bëhen modele të heroizmit popullor. Asnjë pengesë gjatë rrugës së mundimshme nuk ka mundur të ndalonë atë qarkullim jetësor, që ka qenë dhe është karakteristikë e veprave madhore të një populli, të konfrontuar me stuhinë e rrebelëve aziatikë dhe të aleatëve të tyre. Kjo do të jetë pra një periudhë kthese historike në këto vise dhe më gjërë. Duke i evokuar këto ngjarje të martirëve tonë, që i kanë paraprirë punës për hapjen e shkollës shqipe në Stubëll, po më kujtohen ato vargje të poetit të madh gjerman Gëtes, kur thote:

Ç'më zjen këtu në gjoks, në tru,
kaq vjet duke duruar!
Ç'gëzim në ëndërr ndjej kështu,
Të kem, të jem i zgjuar![15]

Zëri i martirëve të Karadakut do të tingëllojë në artikullimin e tij shekullor për ta dëgjuar Evropa përparimtare dhe për ta parë si një qiri që bënë dritë më tepër kur është errësira më e madhe. Kjo ishte pra një shkëndijë në errësirën e thellë.

Në këtë mënyrë, nuk ka qenë e mundur që gjaku i derdhur i martirëve tonë të mos japë fryt dhe të mos plotësohen kushtet për formimin e famullisë në Stubëll të Epërme, që do të jetë hapi i sigurt drejt hapjes së shkollës së parë shqipe në Kosovë. Këtë vlerë të madhe, që ishte gjaku i martirëve (Sanguis martyrum, semen chirstianorum), dom Mikeli do ta kultivojë në të gjitha format e veprimtarisë së tij pastorale dhe patriotike, sikur në predikimet e zakonshme, ashtu edhe në shkollë e gjetiu. Kështu, për shembull, qysh në vitin e parë të shërbimit të tij si famullitar i Stubllës, pra në vitin 1905 në "Librin e të vdekurve" (Liber mortuorum ailno 1905, pag. 19) për Liza Gjergjin, "e vdekur në moshën 85 vjeç" konstaton edhe këtë "shënim" (Observatio): "Kjo grua është njëra prej atyre të krishterëve që në vitin 1846, nga sundimtarët turkë gjilanas të shtyrë nga urrejtja fetare qenë dëbuar në Anadoll" (Haec est ex numero christianorum illorum, qui anno 1846 a Turcico Guberno Gilanensi in Anatoliam in odium fidei in exilium pulsisunt).[16]

Famullia dhe shkolla, dy simbole të përparimit kombëtar, dy vatra të ngrohta të lirisë dhe të humanizmit! Prandaj edhe nuk është çudi që mësuesi i parë të jetë një prift shqiptar,. bashkëkohanik i at Shtjefën Gjeçovit, i at Gjergj Fishtës, i dom Shtjefën Kurtit dhe i klerikëve të tjerë shqiptarë, të të gjithë atyre duke ndjekur rrugën e trasuar mirë të pararëndësve, që kurrë nuk e kanë tradhtuar popullin e tyre, kishin themeluar dhe udhëheqnin shkollat e tyre pranë famullive dhe luftonin për të drejtat kombëtare.[17]

3. Konfiguracioni natyror i Stubllës -larg syrit të armikut

Në këto kohëra të vështira, tradita shqiptare dhe krishterimi ruheshin më mirë në ato vende pasive dhe kodrinore, siç ishin, në njërën anë, Hasi i thatë, Zymi me rrethinë, dhe, në anën tjetër të Kosovës, Malësia e Karadakut, pra Stublla e Epërme, bashkë me nja dhjetë fshatra të tjerë, të ndikuar e të ndihmuar sidomos nga qendra famullitare e Letnicës. Kjo qendër famullitare në dokumentet e kohës edhe quhet zakonisht Karadak, ku sporadikisht gravitonin edhe klerikët kroatë, sepse aty edhe sot e kësaj dite këtë lokalitet e banojnë kroatët (raguzanë), mbase të ardhur, sikur edhe ata të Janjevës, disa shekuj më parë. Kjo do të jetë një rrethanë lehtësuese në ruajtjen e vetëdijes fetare edhe të shqiptarëve, gjë që atëbotë ishte në lidhje të ngushtë edhe me vetëdijen kombëtare.

Pikërisht në këto vatra të kulturës shqiptare e të lëvrimit të gjuhës shqipe, do të veprojnë bashkëkohanikët, patriotët e mëdhenj të kohës: në Zym at Shtjefën Gjeçovi, kurse në Stubëll dom Mikel TarabulIuzi.

Ky krahasim ndërmjet këtyre dy pishtarëve të arsimit kombëtar do të bëhet këtu edhe më qellim që ky takim yni në Stubëll të bëhet tradicional e të quhet "Takimet e Dom Mikelit", që në forma të organizuara e me manifestim kulturor të karakterit gjithëkombëtar të jepet kontributi edhe në ndriçimin e traditave të lavdishme për ruajtjen e identitetit kombëtar. Të përkujtojmë këtu veprimtarinë pedagogjike dhe shkencore të Shtjefën Gjeçovit në Zym dhe Memorandumin e tre priftërinjve shqiptarë për pozitën e shqiptarëve në Jugosllavi, paraqitur në ligën e Kombeve në Gjenevë, me 5 maj 1930. Kësaj lëvizje të madhe siç dihet, i takonin Pandeli Sotiri, Prenk Doçi, Mati Logoreci, Konstantin Kristoforidhi, Luigj Gurakuqi, Parashqevi Qiriazi e të tjerë. Pjesëmarrës i këtyre ngjarjeve në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë ishte dhe dom Mikel Tarabulluzi, i cili para 100 vjetësh ishte bërë prift dhe të cilin me respekt po e përkujtojmë sot në Stubëll të Epërme.

4. Dom Mikel Tarabulluzi - themelues i Shkollës së Parë Shqipe

Veprimtarinë e bariut të mirë, të dom Mikelit, si famullitar dhe mësues, nuk mund ta kuptojmë jashtë lëvizjes së Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe të një lëvizjeje të përgjithshme të popujve ballkanikë për t'u çliruar nga zgjedha turke. Është konstatuar se pikërisht dom Mikeli, i frymëzuar nga kërkesat e Lidhjes së Prizrenit, iu kishte, bashkangjitur aradhës së Idriz Seferit, kështu që patriotët dhe luftëtarët e Stubllës (Gjon Koliqi, Engj Pali, Gjon Andrea, etj. ), marrin pjesë aktivisht në Luftën e Kaçanikut më 1910. Fytyra e tij e ndritshme, ndonëse ende e pastudiuar mirë, ka zgjuar interesim të studiuesit e zellshëm stubllanë, Isak Ahmeti, dom Gjergj Gjergji, Engjëll Koliqi, Franë Gjergji, Sarë Gjergji dhe të tjerë,[18] dhe është bërë simboli qëndresës shqiptare.

Disa njerëz të moshuar nga Stublla Epërme me pietet edhe sot e gjithë ditën flasin për dom Mikelin e tyre, të urtë e të vyeshëm. Këto ditë takuam lokën Dile Ramaj, 92 vjeçare, njërën prej nxënësve të shkollës së parë në Stubëll, e të dashur e të respektuar nga të gjithë stubllanët, e cila me krenari evokoi shumë kujtime mbi dom Mikelin e urtë. Natyrisht, nxënës të tij dhe të vëllait të tij Jakut janë edhe Mark Lorenci, Zinë Demaj, Pal Ramaj, Gergj Ramaj etj., që jetojnë në Stubëll, por edhe disa stubllanë të tjerë, si të thuash, të një gjenerate më të re, siç është Ndue Ballabani, i biri Jozës, bashkëpunëtorit dhe mikut të ngushtë të dom Mikelit, i mbajnë të gjalla në kujtesë punët pastorale dhe arsimore të famullitarit dhe mësuesit të tyre.

Prindërit e Mikelit, Zefi dhe Stana, njëri nga Prizreni e tjetri nga Shkodra, kishin pesë fëmijë, katër djemë dhe një vajzë: Augustin, Pashkun, Jakun, Mikelin dhe Filen. Të gjithë ishin të vyeshëm dhe inteligjentë. Augustini, Pashku dhe Jaku kishin krijuar familje, kurse Mikeli ishte bërë prift ndërsa Filja murgeshë. Jaku, i cili gjithashtu ka punuar si mësues në Stubëll, bashkë me të vëllanë, kishte për grua Tonjen, e cila ia kishte lindur Franën, Marinë dhe Lulen. I biri i Jakut, Frana, ende është gjallë dhe jeton në Prishtinë të nipi i tij prof. Jak Mita (1929), që është biri i Lules. Nga këta dy njerëz të urtë e modestë, nga Frana dhe prof. Jaku, kemi mësuar shumë gjëra mbi prejardhjen dhe veprimtarinë e familjes përparimtare të Tarabulluzëve që në traditën familjare kishin mësimin e gjuhëve të huaja dhe lëvizjen permanente nëpër botë.

Ata thonë se, duke qenë tregtarë, Tarabulluzët, mbiemrin e kanë marrë sipas asaj rrethorës së importuar nga Afrika Veriore, mbase nga Libia, kurse një dokumentacion më i plotë për këtë familje, gjindej në arkivin e Famullisë së Prizrenit deri në vitin 1896, kur është ndezur, bashkë me shumë dokumente të tjera.

Megjithatë, dihet se Mikeli u lind më 4 prill 1868 në Prizren, kurse më 20 dhjetor 1890 u shugu prift. Imzot Adrea Logoreci (1889- 1898), i ungji i mësuesit me famë prizrenas Matej Logoreci, i cili kishte emëruar të vëllanë e vet Pashkun mësues në Gjakovë dhe kishte edukuar shumë mësues të tjerë (Luk Luka, Kolë Kodheli, Kolë Rrota, Lazër Lumezi - Shkollari, Ndue Paluca, Serafim Mitroviqi, etj.), do të ketë merita edhe për formimin e dom Mikelit të ri, si në kuptim të vokacionit të tij për prift, ashtu edhe në punë të arsimimit të popullit. Në Shkodër dom Mikeli kishte ndjekur dhe mbaruar mësimet e larta nga filozofia dhe teologjia për t'u aftësuar për një vokacion të dashur e përparimtar në ato rrethana të obskurantizmit aziatik, kështu që edhe i takonte atij rrethi të ngushtë të atyre veprimtarëve me orientim properëndimor, të një aleance me Austro-Hungarinë.

Një kohë dom Mikeli shërben në Pejë, kurse në fillim të vitit 1896 emërohet famullitar i Karadakut, përkatësisht i Letnicës, ku gravitonin Stublla Epërme, Binça dhe disa katunde të tjera. Pikërisht në këtë vit, me angazhimin e tij, por edhe të bemirësisë së familjes së Sedovytëve (sc. Sedaj), është siguruar shtëpia në pasurinë e kësaj familje, që do të shërbejë për kishë dhe më vonë për shkollë. Kështu, në vend që besimtarët e Stubllës dhe të disa katundeve të tjera të shkojnë të dieleve në Letnicë, nga Letnica vinte dom Mikeli te ata, jo vetëm për t'ju thënë meshën dhe për t'ju bërë shërbesat e tjera fetare[19], por edhe për të përgatitur popullin për një mision të lartë e të shenjtë, për ta hapur shkollën e parë shqipe.

5. Shkolla dhe nxënësit e saj

Në atë vit, kur u plotësuan kushtet për themelimin e famullisë në Stubëll, e kjo punë do të zyrtarizohet pikërisht më 1 mars 1905, ku imzot Pashk Trokshi, ipeshkv i ipeshkvisë Shkup - Prizren me dekret themeloi famullinë dhe njëherit emëroi famullitar dom Mikelin, do të fillojë nga puna edhe shkla e parë, si pjesë përbërëse e historisë së arsimit kombëtar.

S'do mend se edhe këtu sintagma "Shkolla e Parë Shqipe" mund të jetë e kushtëzuar dhe mbase në shkencat pedagogjike duhet përcaktuar në krahasim edhe me disa shkolla të tjera, ngase qendra mësimore dhe shkolla në gjuhën shqipe ka pasur edhe më parë, sado që mungonte tradita e një shkolle kombëtare në kuptimin e gjërë të kësaj fjale.[20]

Nevoja e madhe për formimin dhe ngritjen e ndërgjegjës kombëtare ndër masat popullore ishte një nga detyrat e para që shtrohej në kohën e Rilindjes Kombëtare: kjo nevojë dhe domosdoshmëri mund të plotësohej pikërisht nga lëvrimi i gjuhës shqipe, nga përhapja e shkrimit dhe e shkollës shqipe, nga përhapjet e njohurive shkencore dhe artistiko - letrare. Siç dihet, pengesa më e madhe ishte Perandoria feudale turke, e cila gjatë gjithë kohës së sundimit i mbante shqiptarët në errësirën e paditurisë dhe përpiqej të shuante çdo shkëndijë në arsim dhe kulturë. Këtë pengesë do ta kalojë dom Mikeli guximtar në bashkëpunim me Andrea dhe Mati Logorecin (1867-1941), Lazër Lumezin (1870-1941), e sidomos në bashkëpunim të ngushtë me parësinë e vendit, me njerëz të shquar të kësaj treve, siç ishin, Jozë Ballabani, Seba i Andresë - Sedaj, Idriz Seferi, Toni Simonit, me shokë.

Shkolla në Stubëll të Epërme për pushtuesit e vendit do të jetë ilegale, kurse mësuesi i saj, i përndjekur. Në fakt, në shekullin e kaluar përhapja dhe themelimi i shkollave private ose gjysmë private shqipe kishte pranuar një karakter të një lëvizje të madhe në integrim me politikën properëndimore të Austrisë, ku atëbotë (në Vjenë) ishte shkolluar edhe dom Zef Ramaj (1872-1914), i lindur në Stubëll të Epërme, famullitar i njohur i Shkupit (edhe më parë i Selanikut), i cili kultivonte traditën e martirëve, si pasardhës i drejtpërdrejtë i tyre: së këndjemi, dom Mikeli ishte plotësisht i vetëdijshëm për vështirësitë e mëdha të funksionimit të atyre shkollave private apo gjysmëprivate, kështu që mendja e tij e ndritur, në ftymën e shoqërisë "Bashkimi" dhe të ideve përparimtare të themeluesit të saj, imzot Prenk Doçi, kërkon përkrahje dhe ndihmë materiale nga organet qeveritare të Austrisë. Megjithatë, shkollën do ta përkrahë Austro-Hungaria, duke ia dhënë një pagë modeste famullitarit të përshpirtshëm, i cili këto të ardhura do t'i investojë në thesarin e dijes dhe të përparimit kombëtar.

Karakteristikë e shkollës ishte që nxënësit e saj të mësonin gjuhën shqipe, por edhe lëndët tjera, që ishin matematika, historia, besimi katolik dhe muzika, gjithashtu në gjuhën shqipe. Kuptohet vetvetiu se lënda e gjuhës shqipe përsëri ndahej në këndim (lexim) dhe bukurshkrim, kurse muzika ishte një prej lëndëve kryesore, sepse që në fillim të punës së shkollës u organizua kori i muzikës, bashkë me shoqërinë kulturore për recitim dhe shfaqje teatrale. Ky kor në një përbërje të ngushtë e në të cilin për nga zëri i bukur dalloheshin Toni Jozës, Toni Simonit - Sedaj, (motrat) Mrika dhe Todora Gjergji dhe disa të tjerë, ka ekzistuar deri vonë (në vitet e shtatëdhjeta).

Edhe për këtë shkollë, sikur edhe për Shkollën e Parë Shqipe në Korçë, mund të thuhet së e tërë përmbajtja mësimore përshkohej nga fryma patriotike e lëvizjes që kishte ngjallur Rilindja Kombëtare Shqiptare. Kështu programi mësimor nga shkrim-këndimi, nga gramatika dhe letërsia shqipe ishin në lidhje edhe me historinë e Shqipërisë, me gjeografinë, etj., kurse tekstet ishin libër këndimi, (Këndime për shkolla të para të Shqypnisë), historia e pëgjithshme, numratorja, (Numratore për shkolla të para të Shqypnisë) etj.

Siç dihet, në shkollat e të krishterëve ortodoksë shqiptarë mësimet jepeshin greqisht, kurse në shkollat e katolikëve, që administroheshin nga kleri katolik, më parë edhe mësimet jepeshin italisht,[21] kurse i pari që atëbotë kishte futur gjuhën shqipe, si gjuhë mësimi në shkollën e mesme në vitin 1902, qe më i madhi poet i traditës letrare shqiptare dhe patrioti at Gjergj Fishta (1871-1940). Tri vjet më vonë dom Mikeli këtë gjuhë do ta zgjërojë në ligjërimin e të gjithë lëndëve mësimore, për t'ia dhënë të gjitha format shkollës fillore bashkëkohore. Këtu mbase qëndron edhe merita e tij më e madhe për arsimin kombëtar. Në fakt, në vende ku nuk depërtonin organet e pushtetmbajtësve turq dhe, natyrisht, për shkak të qetësisë më të madhe, ekzistonte mundësia për të hapur shkolla me një fizionomi bashkëkohore, në kuptim të ligjërimit të të gjitha lëndëve mësimore në gjuhën shqipe. Qytetet kishin traditë të mësimit të gjuhëve të huaja dhe të shkollave në gjuhë të huaj (turqisht, greqisht, italisht), kurse katundet ishin më të izoluara dhe më të kursyera nga rrebelat anadollakë. Në këtë pikë Stublla dhe Zymi, dy katunde kodrinore, dalloheshin nga Prizreni, Gjakova, Peja, Shkupi, Manastiri dhe qytetet të tjera, ku ishin hapur shkolla edhe më parë, por sa i përket gjuhës ishin disi të përziera. Këtu duhet thënë se dom Mikeli, duke qenë i lindur Prizrenas dhe kishte vijuar këto shkolla për t'i kuptuar më vonë edhe mangësitë e tyre. Prandaj edhe mund të thuhet se qëndrimi i tij i prerë ishte që plotësisht të shqiptarizohen ato shkolla, ku nxënësit janë shqiptarë. Në këto aspekte kjo shkollë do të quhet shkolla e parë shqipe në Kosovë.

Dihet se këtë shkollë katër vjeçare mbaruan tri gjenerata dhe se shkolla punoi me ndërprerje deri në vitin 1921, kur edhe u bë regjistrimi i popullsisë në Jugosllavinë e vjetër. Në këtë regjistrim, sipas kallëximit të disave, dom Mikeli ishte deklaruar me kombësi shqiptare, e jo "katolik i Romës", siç kërkonte pushteti i atëhershëm i Jugosllavisë së vjetër. Ai e kishte situatën e qartë dhe luftonte kundër atyre intrigave politike qëllimkëqija e antipopullore, që do t'i bëhen pengesë e madhe në vazhdimin e punës në shkollë. Formimi i tij humanist dhe patriotik, si një obelisk dëshmori, do të ia sigurojë vendin në historinë e lavdishme të shkollës sonë si mësues i përndjekur dhe i ndëshkuar. Meqë ishin deklaruar "shqiptar" në regjistrimin e popullsisë, që kishte ushtruar ndikesë të madhe në gjithë popullsinë e vendit, dom Mikeli do të burgoset.

Nga hulumtimet e mëtutjeshme mbase do të konstatohet në një mënyrë më të plotë veprimtaria dhe vuajtjet e dom Mikelit, burgosjet dhe persekutimet e tij. Megjithatë, duhet thënë se edhe deri në vitin 1921 ai ishte i përndjekur dhe për këto dhe shkaqe të tjera kishte angazhuar të vëllanë, Jakun, që ta zëvëndësonte në shkollë, por që edhe ta strehonte në këtë vend kodrinor, sepse, ai patriot i zjarrtë që ishte, Jaku kishte marrë pjesë në Vlorë në shpalljen e pavarësisë.

Me një fjalë, dom Mikeli ishte mishëruar me Stubllën dhe stubllanët e saj, sepse edhe e ema Stana kishte jetuar me të dhe kishte vdekur në Stubëll.

Në këtë katund do të varroset edhe ai me 22 shkurt 1933, pasiqë kishte kaluar një jetë të bujshme, me plot peripeci dhe kastigime, por një jetë të denjë që të shënohet me shkronja të arta në historinë e shkollimit kombëtar shqiptar. Pas një kohë të pushimit në Stubëll, sipas kërkesës së familjes së tij, eshtrat e tij barten në Letnicë, ku edhe sot gjindet varri i tij, gjithherë i vizituar dhe i zbukuruar me lule. Tani ka mbetur vepra e madhe e dom Mikelit dhe kujtimi i përjetshëm, sidomos me ngritjen e këtij busti dom Mikelit do të jetojë në zemrat tona.

Nuk mund ta përfundojmë këtë fjalë të rastit mbi shkollën e parë shqipe dhe mbi mësuesin e saj pa i përmendur bile disa nxënës të tij dhe pa i shtruar disa çështje të alfabetit të kësaj shkolle. Në lidhje me këtë çështje duhet thënë gjithashtu se është edhe ajo traditë e shkrimit (këndimit) para hapjes së shkollës së Dom Mikelit sepse edhe at Lorenc Koliqi (1873-1919), i lindur në Stubëll, sikundër dom Zef Ramaj (1872-1914), i cili më vonë, pasi që kishte kryer studimet e larta në filozofi e teologji në Vjenë, kishte shërbyer famullitar në Selanik dhe Shkup. Nga kjo kohë është ruajtur edhe mbishkrimi në një kryq (në varrezat e Demovytëve, sc. Demaj), i cili kryq ruhet në Muzeun e Shkollës, e në të cilin shkruan:

Kyo vori Simonit Rames 75. vjec dic N'Letnica
Statorit 28. 1907. Syrghynit fees babes vet bijt: Pera e Deda.

Në këtë mënyrë mund të konstatohet se në Stubëll të Epërme shkruhej gjuha shqipe edhe para hapjes së "Shkollës së Dom Mikelit", e cila, në fakt, në vitin 1905 u zyrtarizua, por veprimtarinë e tij të gjithanshme do ta këtë zhvilluar dom Mikeli në Stubëll (dhe në gjithë Malësinë e Karadakut) prej vitit 1896, kur që emëruar nga imzot Andre Logoreci famullitar në Letnicë. Duke qenë vetë shqiptar, në punë të arsimit mbase veprimtarinë më të madhe do ta ketë zhvilluar në Stubëll, sepse në Letnicë, siç dihet, edhe sot jetojnë besimtarët e kombësisë kroate. Së paku duhet llogaritur që kori (i kishës) dhe disa forma të tjera të organizimit kulturor do të kenë ekzistuar në Stubëll para hapjes së shkollës, të cilën do ta kenë vijuar edhe ata nxënës që ishin më të moshuar.

Pavarësisht nga fakti që këtu nuk jemi në gjendje të konstatojmë i numrin e saktë të këtyre nxënësve, duhet thënë se më të dalluarit në mësime dhe, si të thuash, më të rregullt ishin ata që e kishin shkollën më së afërmi, përkatësisht nxënësit (fëmijët) e familjeve të Hysenovytëve, të Sedovytëve, të Ballabanëve, etj., që në disa libra shkollore të Muzeut të kësaj shkolle shënohen dhe me emra (mbiemra) Hysenaj dhe Sedaj. Të gjeneratës parë mbase do të kenë qenë Toni Simonit, Lushi Sebës - Hysenaj, Toni Ndout Martinit, Lluki Zefit Markut, Lushi Gjonit dhe disa të tjerë që do të kenë qenë më të moshuar. Toni Simonit-Sedaj (ka vdekur më 1960) i cili në vitin 1928 është transferuar nga Stublla në Kabash dhe praktikisht udhëheqte korin e kishës Famullinë (filialën) e Binçës më kujtohet si sot, kur ky, Baci Ton yni i dashur, na thoshte se duke qenë më i madh se të tjerët, shpeshherë e zëvendësonte dom Mikelin në shkollë. Mbase kështu të mëdhenj do të kenë qenë edhe Toni Jozës, Noc Pali, Gjon Seba, Dodë Gegë Lorenci, etj., kurse në grupin e atyre që ishin shtatë deri dhjetë vjeç ishin: Zef Marku, Dile Ramaj, Mrikë Gjergji, Tereze Sedaj - Uka, Kata e Sebës - Sedaj (i biri i saj Bernardini - Berta sot jeton në Janjevë), Maria Martinit, Drana Lencit, Gjoni Tadesë, Dilja Sebës, Kola i Markut etj...

Gjeneratës dytë i takonin: Jak Sedaj, Tade Ballabani, Mark Lorenci, Minush Ndou, Pal Koliqi, Gjon Andrea me shoke, kurse nxënës të mësuesit Jak Tarabulluzi ishin Toni Kolecit (Ramaj), Gjergj Ramaj, Zefi Tomës Uka, Luzi Bozhës Uka, Shini Ndout Uka, Agëja e Sebës Gjergjit, Zinë Demaj, Tovi Tomës Sedaj, etj. Natyrisht më të dalluarit prej tyre, mbase do të kenë qenë Pater Lorenci dhe dom Dedë Ramaj, famullitari i dikurshëm i Stubllës, i cili edhe në vokacionin e tij do ta ndjekë me hapa të sigurt dom Mikelin e urtë.

Mirëpo, nxënës ka pasur edhe nga katunde të tjera, si për shembull, Gjergj Berisha ishte nga Terzijat, kurse xha Hasimi (1902) i Llokmës (jeton në Viti) edhe sot evokon se si dom Mikeli udhëtonte duke i vizituar katundet e Malësisë së Karadakut për të kryer punët pastorale dhe për të kërkuar që t'i dërgojnë nxënësit në shkollë.

Nga të gjithë këta nxënës, nga familjet e tyre e tjera, janë ruajtur kujtimet për dom Mikelin. Kujt s'i kujtohet zëri i bukur i këngëtarës së këngëve kishtare të Mrikës dhe të motrës së saj Todorës, të cilat i kishte mësuar dom Mikeli!

Më kujtohet si sot se si halla ime e ndjerë, Tereze Sedaj, e martuar Uka, nxënëse e gjeneratës parë, bash në çdo takim më bisedonte për dom Mikelin. Me thoshte se duhet të shkruaj bukur, sepse në shkollën, e dom Mikelit bukurshkrimi kishte rëndësi të madhe. "Eh, biri im", më thoshte ajo, "sa e sa gra vinin të unë edhe nga Zhegra që t'ju shkruaj apo t'ju lexoj letrat e burrave të tyre ushtarë: të gjithë këto të mira i kam prej dom Mikelit".

Më sa mund të konstatohet, nxënës (të gjallë), nga të cilët kemi dëgjuar evokime për shkollën dhe për dom Mikelin në Stubëll janë: Dile Ramaj, Mark Lorenci, Gergj Ramaj (vëllai i dom Dedës) dhe Zine Demaj, kurse të Jak Tarabulluzit janë më tepër.

6. Alfabeti i Dom Mikelit