Bojaxhitë e Nënë Terezës

-- nga Dr. Aurel Plasari

“Travestí elitash” e quante para do kohe në shtyp një kolegu ynë fushatën kinse-nacionaliste për mbrojen me çdo kusht të “shqiptarësisë” së misionares së madhe të krishterë Nënë Tereza. Përfytyroni tani se ç’mund të ndodhë kur ta dojë rasti që në këtë spektakël e sipër të kesh për duarsh një punim ende të papërfunduar për familjet e mëdha voskopojare dhe “voskopjarët e mëdhenj”: Kavaliotët, Sinat, Shagunat, Dumbat, Gondut, Bellot, Qopekat, Ballaurët/Vallaurët, Fundot etj.; ndër to edhe familja Bojaxhi.

Bojaxhitë qenë dhe janë një familje në zë aromane (angl. Aromanians), e përhapur në disa vise të Ballkanit, si dhe përtej tij, në degë të ndryshme. Përfaqësuesi më në zë i Bojaxhive mbahet historikisht Mihail G. Bojaxhi (Boiagi), me të cilin llogaritet të fillojë historia moderne e aromanëve. Së toku me tjetrin filolog aroman Gjorgje Kosta Roza, me të cilin vepruan në dy dhjetëvjeçarët e parë të shek. XIX, ai u bë bashkëthemelues i teorisë së “latinitetit” të aromanëve në Ballkan. Që të dy punuan në qytetet e Perandorisë së Habsburgëve, por qenë me prejardhje voskopojare. Sa i përket vendlindjes së Mihail G. Bojaxhiut, opinionet ndahen dysh: Max Peyfuss-i mendon që ai të ishte lindur në Budë më 1780 (Die Druckerei von Moschopolis, 26), ndërsa Candroveanu e shënon Bojaxhiun të lindur në Voskopojë më 1770 (Antologie de proza aromana, 195).

Duke vijuar traditën e shkollës filologjike të Voskopojës, përuruar në gjysmën e dytë të shek. XVIII, Mihail G. Bojaxhiu botoi të parën gramatikë të aromanishtes (Gramatica romana sau macedo-romana, 1818) të shoqëruar edhe me përkthimet greqishte dhe rumanishte. Ai hartoi edhe një gramatikë të bullgarishtes dhe një të serbishtes, si dhe një libër mësimi të greqishtes, duke dhënë pjesën e vet të ndihmës në standardizimin e këtyre gjuhëve. Bindja e tij prej poligloti në pluralitetin gjuhësor e shtynte të nënvizonte: “Çdo gjuhë është një hipostazë e shpirtit njerëzor; sa më shumë gjuhë të nxëjë një njeri, aq më shumë gjëra ai di. Njeriu nuk mund t’i fitojë të gjitha dijet vetëm nga një gjuhë të vetme, edhe sikur ajo gjuhë të jetë më e përkryera në botë. Të këmbëngulësh mbi një gjuhë të vetme është njëherësh kotësi dhe marrëzi nga pikëpamja praktike” (Gramatica, X).

Degë të ndryshme të familjes Bojaxhi u përhapën jo vetëm në qytetet e mëdha habsburgjike (Vjenë, Budë, Pest etj.), por edhe në qytete të Ballkanit, kështu edhe në Shkup. Në periudhën e Perandorisë osmane Shkupi paraqitej si qytet etnikisht i përzier: bashkëjetonin aty shqiptarë, aromanë (vllehë), maqedonë dhe një bashkësi e vogël familjesh hebreje. Këtë situatë përzierjeje e pati ndeshur qysh në shek. XIII rabini udhëtar nga Spanja Benjamin i Tudelës; po këtë regjistronte në shek. XIX Ami Bué-ja; dhe po kjo situatë, me ndryshimet e kuptueshme në të mirë të bashkësive maqedone e shqiptare, rezulton aty edhe sot e gjithë ditën. Në Shkup aromanët jetonin në një lagje veçan, sikurse ishte traditë për qytetet orientale, që quhej “Lagjja e vllehëve”: “Vlaškoj mahala”. Në këtë lagje jetonte edhe familja Bojaxhi në të cilën u lind më 27 gusht 1910 Gonxhe Bojaxhiu, e ardhshmja Nënë Terezë. Në ditën e sotme lagjja në fjalë është shpërbërë në një masë të madhe: aty tek ishte shtëpia e Bojaxhive është tani një autorrugë pranë një qendre tregtare ngjitur me “Sheshin Maqedonia”.

Nuk ka ndonjë dëshmi që të dëftojë se ku Gonxhe Bojaxhiu është pagëzuar, por është e besueshme që ajo të jetë pagëzuar në kishën e lagjes ku u lind: në “kishën e vllehëve”. Për mësimet fillore ka ndjekur një shkollë jokatolike: këtë e tregon edhe vetë në kujtimet e saj. Po t’i lexohen me vëmendje kujtimet dhe t’i ndiqen prononcimet, le të vihet re: ishte shqipja apo maqedonishtja ndër gjuhët që ajo njihte? Apo ishte “the aromanian”? Aromanishtja/vllahishtja nuk është ndonjë gjuhë qarkullimi të gjerë, gjuhë kulture moderne, nga ato që mësohen nëpër kolegjet e Anglisë apo universitetet e SHBA-së. Të diturit e aromanishtes/ vllahishtes nga një njeri i rritur shpjegohet vetëm nëpërmjet një fakti: dhe dihet se cili është ai fakt.

Në moshën dhjetëvjeçare Gonxhes i vdiq i ati, Nikollë Bojaxhiu dhe, me vdekjen e tij, është e kuptueshme të vinte duke u zbehur edhe identiteti i të parëve nga linja e gjakut. Nën përkujdesjen e s’ëmës Drane, që ishte katolike nga rrethinat e Gjakovës, Gonxhja nisi të shpihej rregullisht tanimë në kishën katolike të qytetit, të këndonte në kor, derisa rreth të dymbëdhjetave, sikurse ka treguar vetë, t’i lindte dëshira për t’u bërë “motër e shenjtë”.

Pinjoj të familjes së Bojaxhive të Maqedonisë ndeshen aty-këtu, nëpër regjistrat e shpëtuar rastësisht të shkollave aromane, qysh me themelimin e tyre në gjysmën e dytë të shek. XIX aty. Në shkollën aromane të Gopeshit, për shembull, themeluar më 1867, ndër regjistrimet e vitit shkollor 1889-90 del Jani Bojaxhi, ndërsa në shkollën aromane të Krushovës, themeluar më 1868, ndër regjistrimet e vitit 1889-90 dalin Ana N. Bojaxhi, Taku Bojaxhi etj. Bojaxhi të tjerë të mbetur në Maqedoni dhe të lidhur mbas kishës ortodokse (pravosllave), me dhjetra emra në kulturë, politikë, shkencë, sport (Aleksandër Bojaxhi, Jani Bojaxhi, Dhimitri Bojaxhi) etj., mbahen tanimë të “maqedonizuar”, ndryshe prej fatit të Gonxhes që u zhvendos në mjedisin shqiptar katolik të s’ëmës, në Shqipëri.

Pavarësisht ndonjë mëtimi joserioz të FYROM-it zyrtar, Kryetari i Unionit për Kulturën të Aromanëve në Maqedoni Dimo Dimcev e ka përshkruar me korrektësi prejardhjen e familjes së Gonxhe Bojaxhiut në një intervistë për NIN-in. Ai kujton se dikur “Jerusalemi” i aromanëve pati qenë Voskopoja dhe se, me prishjen e saj, shumë familje voskopojare u hapërdanë në qytete të ndryshme të Ballkanit, si dhe të Perandorisë austro-hungare, ai përshkruan edhe kalimin e pjesëve të ndryshme të familjes Bojaxhi në Shkup, Prizren etj. Ai ka vërejtur se i ati i Gonxhes, Nikolla, ishte përfaqësues i vllehëve (vlasi) në kuvendin e qytetit të Shkupit; për këtë ekziston edhe dokumenti përkatës bërë i njohur prej Stojan Trencevskit (“Mutter Teresa, Gondje Boiagi, ist von ihrem Vater Nikola Boiagi her wlachischer Abstammung; wir berufen uns auf das von dem Autor Stojan Trencevski entdeckte Dokument, das belegt, dass Nikola Boiagi in den Fuhrungsorganen der wlachischen Gemeinschaft in Skopje tatig gewesen war”). Nga një anë tjetër, as akademiku maqedon Tome Serafimovski nuk e ka pasur të vështirë ta pranojë këtë prejardhje: “Askush në Maqedoni nuk ka mëtuar ndonjëherë që Nënë Tereza të ketë qenë maqedone, kurse në Shkup dihet që ati i saj Nikolla Bojaxhi ka qenë jo shqiptar, por vllah” (“Niko nikada u Makedoniji nije tvrdio da je Majka Tereza bila Makedonka, ali u Skoplju se zna da joj otac Nikola Bojadzi bio ne Albanac, vec Cincar”).

Që të gjitha këto orvatje për të depërtuar në prejardhjen e një figure si Nënë Tereza, këto tërheqje litari me jo “është jona”, jo “nuk është juaja”, mund të jenë në thelb absurde: me këtë jam një mendjeje edhe unë. E Krishtera e Madhe e Kalkutës është një figurë tanimë e shenjtë, që i përkiste/ i përket humanizmit të krishterë mbarëkombëtar, madje jokombëtar ose mbikombëtar. E para që do të neveritej prej tërheqjesh të tilla litari do të ishte ajo vetë, e cila refuzoi me ngulm të merrej ndonjëherë me përkatësinë e saj etnike apo me prejardhjen e saj. Por atëherë përse këta burra shteti ose minishteti, presidentë, kryebashkiakas etj., marrin përsipër të caktojnë a të mbrojnë prejardhjen e njërit apo të tjetrit, pa pasur haber as nga gjenealogjia, as nga filologjia, as nga historia? Madje, më së shumti, pa e ditur as ku bien me shtëpi këto dije? Dhe çfarë argumentesh shtien në punë në këtë spektakël kinse-nacionalist që kolegu ynë me të drejtë e quante “travestí elitash”?

Ja ndonjë prej argumenteve, qëmtuar nëpër mediat shqiptare prej niveleve të bulevardit deri tek ato të profesionistëve të ATSh-së, madje nga ato që u shërbehen të huajve në anglishte të Tiranës: “Her real name is Agnes Bojaxhi. “Bojaxhi” in the Albanian language means “painter”!” Ose: “Mother Teresa was Albanian - her real name was Agnes Gonxhe Bojaxhiu. In the Albanian language Gonxhe means “bud” and Bojaxhi means “painter”!” Me një fjalë: një logjikë infantile, simbas të cilës Blend Gonxhja (më doli pikërisht ky përpara për shoqërim idesh) do të qitej anglez, sepse: “His real name is Blend Gonxhe and the English Blend means “përzierje”!” As u shkon mendja këtyre farë filologëve gjenelogjistë të shpjegojnë se fjalë si bojë (në shqip ngjyrë) dhe bojaxhi janë huazime nga turqishtja dhe si të tilla kanë hyrë në më shumë se një gjuhë të Ballkanit. Sepse: si vallë i thonë bojaxhiut në aromanishte? Në aromanishte bojaxhiut i thonë bojaxhi. (Të ma falë lexuesi, por m’u desh të merrem këtu me një këso shpjegimi ordiner.)

Përtej spektaklit të “travestisë së elitave” kthjellimi i këtij të sjelluri ka rëndësi në kulturën shqiptare edhe për diç tjetër: sepse me emërtime si “aroman”, apo më keq “vllah”, “kucovllah”, deri edhe “çoban” është abuzuar tradicionalisht (ndonjëherë vijon të abuzohet) për të detraktuar personazhe në zë të kulturës shqiptare kur kanë qenë “të padëshirueshëm” për dikë apo për diçka. Ky abuzim ka qenë (në mos vijon të jetë) një mjet rëndomqar në luftën e ideve: atëherë kur njëra prej palëve “ndërluftuese” nuk ka kundër tjetrës kurrfarë argumenti të fushës së mendimit. Mandej? Mandej, si të jenë marrë në vitet ‘20-30 tridhjetë me qitjen e Konicës “kucovllah të konvertuar”, si ta kenë zbuluar Fan. S. Nolin “aroman” dhe “joshqiptar” (mjerisht edhe ky vetë e kishte bërë dikur të atillë Konicën), si ta kenë përgojuar Lasgushin për “vllah Pogradeci” etj., një ditë prej ditësh i shpallin ata “shqiptarë të mëdhenj”. Po si kështu, me këta shqiptaromëdhenj? Atëherë, nëse të qëllon që në këtë spektakël e sipër të kesh për duarsh punimin për familjet e mëdha voskopojare dhe “voskopjarët e mëdhenj”, nga njëri prej gjenalogjistëve bashkëkohorë nuk mund të mos nënvizosh këtë vërejtje: “Në ekogjenetikën e kohës së sotme bihet një mendjeje nga të gjithë shkencëtarët se problemi më therës për botën e gjallë është ai i erozionit të gjeneve, që në gjenetikën humane përkon me erozionin e gjeneve njerëzore. Erozioni gjenetik i njeriut në skakierën sociale kryhet edhe nga persekutimi i njeriut prej njeriut”. Vërejtje që të bën të mendosh në thellësi: “nga persekutimi i njeriut prej njeriut”, çfarë të kujton mënyrën se si u sollën për një kohë të gjatë në Shqipëri me mëmën e Gonxhe Bojaxhiut, me të motrën dhe me vetë Gonxhen tanimë Nënë Terezë.