Disa të vërteta mbi vdekjen e Skënderbeut

-- nga Dr. Aurel Plasari

Simbas historianëve të tij klasikë, në Lezhë Skënderbeu ra i sëmurë dhe vdiq më 17 janar 1468. Datën e ka dhënë Barleti, duke dhënë gabim vitin (1466), me shkakun e cituar sipër: “... e zunë një palë ethe të rënda”. Franku e përshkruan po simbas Barletit: “Por u sëmur prej ethesh shumë të forta”, edhe ky me vitin gabim. Muzaka nuk e thotë shkakun e vdekjes, por jep edhe ai vitin gabim: 1466. Edhe Tivarasi/Biemmi: “... e zunë një palë ethe të forta, që e detyruan të zinte shtratin dhe të ndryshonte zbatimin e planit të tij”, edhe ky me vitin gabim. Si shihet, si Franku edhe Muzaka, Biemmi dhe mbas tyre shumë të tjerë janë varur po te Barleti; nga ana tjetër, shkaku i vdekjes i dhënë nga Barleti dhe rimarrë nga shumë ndjekës përkon me “variantin zyrtar” venedikas për këtë vdekje. Ky variant nxirret prej një mesazhi të Ghirardo de Collis-it për Dukën e tij më 12 shkurt 1468: “Skënderbeu kaloi nga kjo jetë; kishte ethet dhe, meqë disa turq teptisën në vend, deshi t’i hipte kalit dhe vdiq brenda tri ditësh”. Të mbahet parasysh se Ghirardo de Collis-i ishte ambasador i Dukës së Milanos pikërisht në Venedik, pra me këtë njoftim ai nuk bënte veçse përsëriste “variantin zyrtar” të Republikës. Këtë variant ka adoptuar edhe historigrafia zyrtare shqiptare, pa marrë parasysh që ai nuk është i vetmi variant i dhënë prej bashkëkohësve për vdekjen e Skënderbeut.

Pikësëpari duhet vënë re se qysh gjatë kohës së vizitës së tij të fundit në Romë shënohej që Skënderbeu ishtë sëmurur “aty”. Dhe nuk bëhej fjalë për “ethe”, përderisa ambasadorët e Dukës së Milanos në oborrin papnor Lorenzo da Pesaro dhe Agostino de’ Rossi informonin me saktësi: “... u sëmur këtu nga punceura”. Ky variant i dytë i sëmundjes njoftohej më 19 shkurt 1467, ndërkohë që Skënderbeu ishte larguar nga Roma më 14 shkurt. Disa ditë mbas “variantit zyrtar” venedikas, që nxirret nga informacioni i De Collis-it i 12 shkurtit, Markezi i Mantuas njoftohej prej ambasadorit të tij Giovanni Francesco de Maffei në Raguzë për një tjetër variant (i treti) vdekjeje: “PS. Skënderbeu vdiq në betejë me një shigjetë”. Një variant i katërt i vdekjes/sëmundjes gjendet te Gaspare Veronese, simbas të cilit Skënderbeu ka vdekur nga “curis et angustia cordis”. Një variant të pestë të vdekjes/sëmundjes së tij e jep Platyna, për të cilin Skëndebeu ka vdekur nga “taedio et senio confectus”. Varianti i gjashtë mund të nxirret prej një kalese posaçërisht të rëndësishme të Volaterrano-s në Komentarët e tij: “Si erdhi në Romë, [Skënderbeu] u kthye në atdhe ku thuhet se mbas pak kohe vdiq i helmuar”.

Si shihet, variantet e vdekjes/sëmundjes së Skënderbeut janë më shumë se një dhe ato do të duhen numëruar pa parapëlqime për ndonjë “variant zyrtar”. Madje, nëse duhet privilegjuar ndonjëri ndër këto variante, i bie të jetë ky i Volaterrano-s, bashkëkohës i Skënderbeut, që flet për një “helmim” të lidhur me vizitën e heroit në Romë, çfarë do të përkonte, nga ana tjetër, edhe me variantin e sëmundjes së Skënderbeut në Romë (“u sëmur këtu nga punceura”), njoftuar nga relacioni i ambasadorëve milanezë në oborrin papnor. Pavarësisht privilegjimit ose jo të ndonjë varianti, bëhet fjalë për një vdekje të mbështjellë me mjegull paqartësie, dyshimi, sidomos nëse kujtohen kontingjencat specifike të Arbërisë në fund të vitit 1467 dhe fillim të atij 1468: gati i vetëm përballë fuqisë më të madhe të kohës. Të vihet re edhe se, fill mbas vdekjes së Skënderbeut, me një mesazh të 16 marsit Ghirardo de Collis-i njoftonte Dukën e tij se Republika kishte bërë tanimë me osmanët një paqe “për tre vjet”, që venedikasit e mbanin të fshehtë, dhe këtë të dhënë e kishte prej vetë Francisco Capello-s.

Pyetja shtrohet: A mos ishte Skënderbeu një pengesë për këtë “paqe të fshetë” apo, në përgjithësi, për traktativat e Republikës së Venedikut, të Mbretërisë së Napolit, asaj të Hungarisë dhë Qytetit të Raguzës për paqe me osmanët? Apo, përkundrazi, ai prirej vetë ndaj një paqeje të tillë, sikurse dyshohej në informacionin e 30 korrikut të De Collis-it (“Sulltani [...] ishte marrë vesh dhe kishte bërë traktat me Skënderbeun nëpërmjet mbretit Ferrante për t’ia dhënë Krujën Turkut” etj.) duke braktisur kështu aleatët e tij? Ky variant i dytë ka pak gjasë, nëse kujtohen traktativat e fshehta të Republikës për paqe me osmanët se paku prej verës 1467. Apo ishte kjo, gjithsesi, një gjendje e mirëfilltë impasi, e cila e bënte Skënderbeun “njeri të tepërt” në skenën politike, prej së cilës do ta nxirrte pikërisht kjo vdekje që ngjan e thirrur enkas për këtë rast?

Ndërsa lajmi për vdekjen e Skënderbeut mbërrinte në Venedik më 12 shkurt, të nesërmen Senati mblidhej në “këshill të fshehtë” në të cilin, si njoftohej vdekja e tij (“ka vdekur i ndjeri i madhërueshëm Skënderbe”, “Sicut per litteras vicerectoris nostri Dyrachi intelligitur, mortuus est magnificus quondam Scandarbegus... ”), merreshin masa të ngushtme sa i përkiste Arbërisë. Barleti, në të vërtetë “qytetar venedikas”, në Historinë e tij të shkruar pikërisht “nën Republikën”, tregon se Skënderbeu në shtratin e vdekjes thirri pranë të birin dhe e porosit atë “të mbështetej” te Venediku, “nën drejtimin dhe mbrojtjen e të cilit po e lë skeptrin e mbretërisë sate stërgjyshërore”. “Për besnikërinë dhe kujdesin e tyre [venedikasve] mos ki asnjë dyshim, - i thënkësh ai të birit simbas Barletit, - sepse ndër sundimtarët e tjerë të krishterë, të mos i vijë kujt rëndë ta them, venedikasit janë të vetmit që s’ua kalon njeri nga rëndësia, urtësia dhe madhëria e veprave që duhen respektuar sidomos dhe dashur para së gjithash për besnikërinë dhe mirësinë e tyre, ku ata shquajnë si askush tjetër”. Mandej do fjali, gjithnjë në shtratin e vdekjes, me stil edhe më të ngritur: “Ata [venedikast] kanë qenë për mua gjithmonë shokë dhe aleatë të lidhur me besë dhe në vend prindërish të dashur. Këta pra, o bir, pikërisht këta po t’i lë unë ty për prindër, për prijës, për kujdestarë”. Padyshim që është krykëput një ligjërim ideologjik i Barletit. Që, të paraqitura kështu, marrëdhëniet e Skënderbeut me Republikën e Shën Markut nuk përkojnë aspak me të vërtetën historike, do ta vërtetonin edhe vetëm dy episodet e regjistruara prej vetë dokumenteve venedikase të vitit 1448, kur Senati i republikës në “këshill të fshehtë” kishte pranuar ofertën e një “shtetasi besnik” të saj për të vrarë Skënderbeun, duke premtuar t’i lidhte atij pensionin përkatës për këtë vrasje, apo kur më 27 qershor Republika kishte udhëzuar Kontin e Shkodrës të ndërhynte pranë sulltanit për të hequr qafe “rebelin shqiptar”, duke i kërkuar sulltanit që Skënderbeu “të zhduket jo vetëm nga Shqipëria, por edhe nga faqja e dheut”.

Masat e ngutshme të regjistruara në formë vendimesh në relacionin e mbledhjes në “këshill të fshehtë” të Senatit venedikas më 13 shkurt kishin të bënin me shtënien nën kontroll të zotërimeve të Skënderbeut. Pikësëpari jepej porosi që arkipeshkvi i Durrësit, i cili cilësohej si “person shumë i kujdesshëm” dhe “besnik i devotshëm” ndaj Republikës, dhe që me siguri është Pal Engjëlli, të ngarkohej për të kontaktuar me të venë dhe të birin e Skënderbeut, me sa nënkuptohet për t’i bindur ata t’i kalonin zotërimet e tyre nën Venedikun. Për këtë detyrë arkipeshkvi në fjalë do të shpërblehej me një shumë rreth 220 dukatesh. Mandej i jepej urdhër proveditorit të sapoemëruar, Francisco Capello-s, ta shpejtonte sa të mundej lundrimin e tij për Arbëri dhe, me ndihmën e arkipeshkvit të sipërpërmendur, të merrte prej së vesë dhe të birit të Skënderbeut Krujën. Vendimi thotë shtjellimisht: “... t’i jepet porosi atij proveditori që, si të takohet me zotin arkipeshkëv të sipërshkruar, të marrë vësh nëse është rrezik që ato vende dhe ata banorë të mos i mbeten besnikë të birit të të ndjerit zot të sipërshkruar [Skënderbeut] dhe kështu të bien në duart e Turkut, dhe atëherë nëse është më mirë që të mbrohen nën emrin e zotërimit tonë, edhe, në rastin e një rreziku të tillë, në është e mundur të merret vesh me gruan dhe me të birin e atij të ndjeri, duke i siguruar këta se, si të qetësohen punët, zotërimi ynë do t’ua kthejë të gjitha vendet e tyre, por tani për tani, që punët e tyre të mbarështohen më mirë, të pranojnë që ato vende të mbahen e të qeverisen nën emër të zotërimit tonë”. Për masa të posaçme në Arbëri, po lidhur me këtë porosi, urdhëroheshin edhe Komandanti i Përgjithshëm i Detit i Republikës, si dhe proveditori i Shkodrës Giovanni Matheo Contareno etj. Ky relacion vendimesh i mbledhjes në “këshill të fshehtë” të Senatit të Republikës më 13 shkurt, pra të nesërmen e njoftimit për vdekjen e Skënderbeut, ka rëndësi për të konfirmuar se nuk rezulton e vërtetë ajo çfarë ka treguar Barleti, për të cilin të mos harrohet që ishte nënshtetës i Republikës së Venedikut, Dhimitër Franku gjithshtu nënshtetës i Republikës dhe, mbas tyre, e kanë përsëritur një varg i gjatë historishkruesish: që Skënderbeu ia paskësh lënë zotërimet e tij Venedikut.

Nga ana tjetër, realiteti i fakteve të zhvilluara fill mbas vdekjes së Skënderbeut dëshmon se marrëdhëniet e tij me Republikën e Shën Markut nuk patën qenë aspak të atilla, së paku në rrethanat e vdekjes së heroit, si kanë ngulmuar t’i përshkruajnë Barleti dhe ndjekësit e tij. E veja dhe i biri, a thua “pa u a vënë veshin” porosive të Skënderbeut në shtratin e vdekjes, e kërkuan strehimin dhe e siguruan atë jo në Venedik, por në Mbretërinë e Napolit, pranë mbretit Ferrante, me sa duket edhe pavarësisht ndërhyrjeve të Pal Engjëllit, për të cilin Franku thotë se u bë tutor i të birit të Skënderbeut dhe u kujdes për mbarëvajtjen e vendit. (Të vihet re që edhe një pjesë e mirë e komandantëve të tij më të afërt, Pjetër Manueli, Zaharia Gropa, Pal Maneshi etj., po në Mbretërinë e Napolit kërkuan dhe morën strehim.) Më 24 shkurt mbreti Ferrante i shkruante së vesë së Skënderbeut: “E Shumëpërndritura Zonjë si mëmë fort e dashur. Jo pa hidhërim shumë të madh kemi marrë vesh se i Shumëpërndrituri Skënderbe, burri i juaj fort i dashur, dhe për ne si babë, ka vdekur ashtu si ka qenë pëlqim i Zotit tonë Perëndi. Për këtë vdekje na ka ardhur jo më pak keq se për vdekjen e të nderuarit atit tonë mbret Alfons që la kujtim të pavdekshëm, dhe aq më shumë na erdhi keq kur prej ambasadorit tuaj u vërtetuam për vdekjen e thënë, edhe prandaj po dërgojmë te ju fisnikun Jeronim de Carvineo, i familjes sonë, i cili do t’ju parashtrojë disa gjëra që ia kemi porositur ne, edhe për këtë arsye ju lutemi t’i besoni atij plotësisht për sa nga ana jonë do t’ju parashtrojë, si të ishte prej vetë nesh”. Ndërsa në letrën me të cilën i ngarkonte detyrën të sipërpërmendurit, mbreti Ferrante i shkruante, mes të tjerash: “Prandaj ju, i thëni Jeronim, prej kontinentit do të veni para pranisë së gruas dhe birit të të ndjerit Skënderbe të thënë, dhe mbas përshendetjesh pa fund dhe të detyrueshme nga ana jonë, do t’i ngushëlloni duke u shpjeguar se sa na hidhëroi neve vdekja e thënë, të cilën duam ta durojmë duke menduar se nuk mund të vihet në vend me asnjë mjet. Gjithashtu, mbasi i dërguari i tyre i posaçëm na ka njoftuar se ata do të donin të vinin në këtë mbretërinë tonë duke na lutur t’u siguronim ndonjë anije për të mund të kaluar, prandaj nga ana jonë do t’u parashtroni se ardhja e tyre do të na kënaqë shumë, edhe prej nesh do të kenë ato përkëdheli e nderime sikurse djali ia ka për detyrë mëmës dhe babai të birit, edhe jo vetëm do t’u lëmë atë çfarë u kemi dhuruar, porse në qoftë nevoja do t’u dhurojmë edhe të tjera pasuri tonat”.

Prej mesazheve dhe, përkatësisht, veprimeve të mësipërme nxirren disa përfundime me mjaft rëndësi për vdekjen e Skënderbeut. Së pari, që vetë e veja dhe i biri, me anë të një “ambasadori” ose “të dërguari të posaçëm” të tyre, kërkuan strehim në Mbretërinë e Napolit, pranë mbretit Ferrante, dhe jo në Republikën e Venedikut, sikurse do të pritej nga sa tregojnë Barleti dhe ndjekësit e tij prej “porosive” në shtratin e vdekjes të Skënderbeut. Së dyti, shteti në të cilin e veja dhe i biri i Skënderbeut kërkuan strehim, Mbretëria e Napolit, ishte njëherësh rivali dhe armiku i vjetër i shtetit të venedikasve, të cilët Barleti dhe ndjekësit e tij i kanë paraqitur si “shokë dhe aleatë të lidhur me besë” të Skënderbeut, madje “në vend të prindërive të dashur”. Së treti, e veja edhe i biri i Skënderbeut nuk kërkuan strehim as në “tokët e Kishës”, të ofruara zyrtarisht Skënderbeut prej Piut II, të cilat tani i administronte Pali II, një papë venedikas. Së katërti, disa fjali të kujdesshme të mbretit Ferrante në këtë letërshkrim diplomatik, si dhe shprehja e koduar për të dërguarin e tij se ai “do t’ju parashtrojë disa gjëra që ia kemi porositur ne, edhe për këtë arsye ju lutemi t’i besoni atij plotësisht për sa nga ana jonë do t’ju parashtrojë, si të ishte prej vetë nesh” etj., lënë të mendohet edhe më për një “mbrapaskenë” të mundshme të kësaj vdekjeje.

Si më sipër u shënua, ndërsa e veja dhe biri i tij kaluan dhe u strehuan në Mbretërinë e Napolit, pranë mbretit Ferrante, zotërimet e Skënderbeut i mori Republika e Venedikut. Më 23 maj 1468, Senati i saj e emëronte Joan Kastriotin “aleat” të Republikës, por ky emërim duket se nuk kishte ndonjë vlerë efektive lidhur me kthimin birit të zotërimeve të t’et. Vetë venedikasit në mars të 1468-s, d.m.th. fill mbas vdekjes së Skënderbeut, bënin me sulltanin një paqe “për tre vjet”; por ishte një paqe që nuk do të vijonte gjatë dhe Republika do të detyrohej të ndeshej së rishti me osmanët, derisa, njërin mbas tjetrin, t’i lëshonte edhe zotërimet e veta në bregdetin arbër: më 16 qershor 1478 Krujën e shtënguar nga uria mbas një rrethimi prej gati tre vjetësh dhe Lezhën, më 1479 Shkodrën, më 1501 Durrësin, më 1571 Ulqinin dhe Tivarin etj.