Kulti për “vjeturinat” i Theodor Ippen-it

-- nga Aurel Plasari

Edhe në dy të parat ndër katër monografitë e botuara në përmbledhjen Shqipëria e vjetër (Malësia e Shkodrës veriperëndimore, Shkodra dhe ultësira bregdetare e Shqipërisë së Veriut) interesi i Ippen-it për “vjeturinat” është i dukshëm, pavarësisht se në to zotëron gjeografia fizike dhe etnologjia. Por në dy monografitë e tjera, Monumente të periudhave të ndryshme në Shqipëri (1907) dhe Kisha të vjetra dhe rrënoja kishash në Shqipëri (1900-1902), ky interes shfaq shenjat e një kulti të mirëfilltë. Në Shkodrën dhe rrethinat e saj, që ai hulumton, kishte në kohën e tij edhe vepra bashkëkohore: kisha të sapondërtuara, kambanare të reja, shtëpi qytetare me vlera, qipshte te mrekullishme, trapazanë të punuar mjeshtërisht etj., kurse ai ka parapëlqyer t’u bjerë mbrapa “vjeturinave”. Si mund të shpjegohet ky kult për “vjeturinat” te një diplomat profesionist?

Nderimi, si dhe kulti ndaj monumenteve të artit ka, historikisht, disa burime. Ndër më të vjetrat llogaritet, për shembull, përshpirtnia fetare. Por ky nuk është aspak rasti i Ippen-it, qoftë edhe kur ai hulumton dhe përshkruan monumente religjioze. Jo më pak i vjetër duhet të jetë edhe vlerësimi gjenealogjik i monumenteve të lashta: nderimi për gjithë sa njeriu ka trashëguar prej të parëve dhe që ka luajtur rol me peshë në kuadrin e një familjeje ose të një bashkësie. Kulti për monumentet e së kaluarës buron edhe prej entuziazmit patriotik, që gjen përmbushjen në veprat e artit të brezave të kaluar, për të cilat vepra është “krenar”. As këto, gjithashtu, nuk duken të lidhen me rastin e nëpunësit të Ballplatz-it lindur në një qytezë të Bohemisë dhe vendosur në Shkodër “ad interim”. Në epokën moderne, mbasrilindëse dhe mbasromantike, të cilës edhe Theodor Ippen-i i përket, kulti për monumentet e së kaluarës, si dhe përkujdesja për ruajtjen e tyre, lidhen me aspiratën për pasurimin e përvojës njerëzore dhe të informacionit historik. Kjo aspiratë ngjan e rrënjosur thellë në shpirtin njerëzor dhe, me gjasë, është po aq e lashtë sa dhe vetë kultura njerëzore. Me dy monografitë e tij Monumente të periudhave të ndryshme në Shqipëri dhe Kisha të vjetra dhe rrënoja kishash në Shqipëri, por edhe me punimet Një monedhë e panjohur mesjetare nga Shqipëria (1900), Vendzbulime parahistorike dhe romane në rrethinat e Shkodrës (1902), Qytetet historike të Shqipërisë (1902) etj., Theodor Ippen-i e dëshmon sheshit këtë aspiratë.

Interesi i tij për “vjeturinat” e viseve shqiptare zë fill prej “gjetjeve të vogla”: fibula, vathë, një unazë, një mbajtëse rripi, byzylykë, një tokëz, spirale, karfica, një qafore, rruaza, një dorë monedhash, një kryq ari ose argjendi, një vulë ipeshkvie, një thikë, një kmesë, një sëpatë, dy shpata, një topuz, katër figurina, një disk bronzi, një vazo, një stemë. Mandej interesi vjen e shtrihet mbi një skulpturë, një kalldrëm të lashtë, një çesmë, një kullë, një nekropol dhe rrasat e varreve të tij, një sarkofag, mbi porta, citadela, bastione, kala, deri qytete. Por posaçërisht ky interes shpërfaqet sa u takon monumenteve religjioze, kishave të vjetra, madje mbetjeve të kishave, atyreve në rrënim e sipër dhe atyreve qysh në kohën e tij të rrënuara. Ndër ato që ai ka zbuluar, regjistruar dhe përshkruar, kryesisht prej rajonit veri-perëndimor të Shqipërisë, bëjnë pjesë pa dyshim edhe një dorë perlash të artit kishëtar shqiptar ose, më sak, ballkanik.

Ippen-i i ka hulumtuar personalisht kishat dhe rrënojat e kishave që ka mundur të gjente, ato të piktuaruara dhe jo të piktuarat, ato që në kohën e tij qenë ruajtur “mirë”, “relativisht mirë”, ose edhe që nuk qenë ruajtur, duke kryer gati-gati një inventar të përpiktë arkitektonik dhe artistik të tyre, duke u përshkruar fasadat dhe interieret, nefet dhe parasallat njëherësh me planimetritë e tyre, portalet dhe kornizat e dyerve, pilastrat dhe arkitrerët, kubetë me format e tyre, apsidat, presbiterët, altarët dhe nartekset me orentimet e tyre simbas këndeve gjeografike, qemeret, arkadat, niket, muralet, afresket, ornamentet etj. Ndërhyrjet në këtë “inventar” janë jorrallë emocionuese, për shembull kur, si ka deshifruar mbishkrimin e gurit të vitit 1472 në kishën e Balldrenit, shkruan: “Kemi përpara një nga të dhënat e pakta prej kujtesës historike të Shqipërisë” (202); ose: “Tani këtu gjithçka është e zbrazët dhe e qetë” (206).

Për vetë pozicionin gjeo-kulturor që zinte Shkodra me rrethinat në kontekstin e viseve shqiptare dhe, më gjerë, atyreve ballkanike, ndiheshin aty ndoshta më fort se gjetiu kryqëzimi i rrymave artistike, reflekset e kulturave të ndryshme të botës perëndimore dhe asaj lindore, me traditat e tyre përkatëse religjioze dhe letraro-shkrimore. Ndeshja me një këso realiteti e ka shtrënguar Ippen-in të kalonte nga historia kulturore në historinë artistike të Arbërisë. Edhe nga regjistrimet dhe përshkrimet e tij sintetike kuptohet se, si në arkitekturë ashtu edhe në skulpturë e pikturë, në mbarë rajonin e hulumtuar prej tij bashkëjetonin duke u ndërthurur në mënyrë kërshërore forma stilistike heterogjene, prej të cilave përftoheshin simbioza që e befasonin hulumtuesin e tyre. Ato jo vetëm nuk e kanë lënë mospërfillës një studiues si ai, por duket që e kanë vënë në punë për të verifikuar, ballafaquar, konfirmuar të dhëna historike në përpjekje e sipër për interpretime. Ky lloj raporti ndërshkëmbimesh, që Ippen-i e ndeshte në terren, veçanërisht interesant në sferën artistike, mund të kuptohej vetëm nëpërmjet një vizioni të gjerë të historisë dhe të jetës ekonomike e sociale të “Arbërisë së vjetër”. Atëherë, pa u mjaftuar me njohjen e drejtpërdrejtë të “vjeturinave”, ai ka kërkuar t’i përplotësojë njohuritë e veta me informacione burimesh që fillonin prej gojëdhënave ta lashta për të përfunduar te hartat bashkëkohore të shtatmadhorisë austriake. Ka njohur dhe përdorur autorë klasikë për Arbërinë mesjetare, si Barleti, Du Cange, Farlati, ashtu sikurse Müller dhe Hahn, kronikat e botuara nga Karl Hopf-i, veprën e Gelcich-it themelore për historinë e Zetës dhe të Balshëve, por edhe përshkrimet e Arbërisë nga një Hecquard dhe një Degrand-i, Hammer-in dhe Von Pooten-in, punimet e Paul Traeger-it dhe Konstantin Jireček-ut, ka shtënë në punë si shënimet e At Fabianich-it, ashtu dhe skicat e At Fabian Barcatta-s etj.

Posaçërisht në punimet e tij mbi monumentet e vjetra shfaqen aty-këtu informacionet apo udhëzimet e një personazhi gati misterioz, “P. Vilicò-it” prej Kolegjit Jezuit të Shkodrës. Për t’ia zhveshur pak misterin këtij personazhi, po shënoj se ky udhëpërçues i Theodor Ippen-it ndër “vjeturinat” e Shqipërisë së Veriut mund të quhet themeluesi i studimeve albanologjike në bashkësinë katolike të Shkodrës. At Carlo Vilicò-i kishte ardhur në Kolegjin Papnor të Shkodrës si mësues në vitin 1870. Duke ndjekur gjurmët e një Bartolomeo Cecchetti, sidomos të një parashtrimi të këtij në Institutin Venet të Shkencave, Letrave dhe Arteve për hulumtimet mbi historinë shqiptare, Vilicò-i iu vu kërkimeve në arkivat e Venedikut duke e pasuruar, qysh atë kohë, Bibliotekën e Etërve Jezuitë me njëqind e ca kopje dokumentesh të nxjerra me dorë nga Arkivi i Shtetit, Arkivi “Correr”, Bibliteka “Marciana” etj. Një pjesë e tyre sot janë të pagjendshme më dhe na mbeten të transmetuara vetëm nëpërmjet kopjimeve të tij, ndër to edhe vepra me rëndësi dore së parë për historinë e Shqipërisë “Il Catasto Veneto” i Shkodrës i 1416-s. Ndërsa në punimet e Ippen-it At Vilicò-i del si një ndihmës dhe informues i tiji, nuk më duket pa interes të dihet se, nga ana tjetër, ai vetë përfitonte mjaft nga bashkëpunimi me hulumtues si Ippen-i apo Degrand-i që hera diplomatike i hidhte në Shkodër, për të pasuruar studimet e veta me materialet që ata hulumtonin në terren sa i përket arkeologjisë, numizmatikës, mbishkrimografisë. Falë pikërisht një bashkëpunimi të tillë, Carlo Vilicò-i, sot me emër të humbur, mundi të hidhte bazat e atij që u quajt “Muzeu Saverian” me një koleksion të rrallë pjesësh numizmatike, mbishkrimesh varresh, kornalinash, kamésh, unazash, zbukurimesh të ndryshme.

Për t’u vënë re edhe një veti kërshërore e Ippen-it: efekti i veçantë që ai përfton, gjatë përkapjes së vlerave historike dhe cilësive artistike të monumenteve, posaçërisht të kishave, duke i lidhur me piezazhin dhe mjedisin rrethues. Duke përshkruar kishën e Shirgjit, në bregun e Bunës, ka shënuar: “Një bukuri të rrallë i japin këtij monumenti ahet e fuqishme që e rrethojnë. Njëri prej tyre është rritur brenda mureve të kishës, në këndin e majtë të parmë” (232). Të ngjashëm e përfton efektin edhe kur “kishën e bardhë të Mazrekut” e përshkruan përfund një gryke të thellë lugine (241). “Mbi një gjuhë toke që futet në liqen ndodhen gërmadhat e një kishe të vogël”, ka shënuar për kishën rrënojë në Shkjé (252). Sado sintetik në të dhënat që jep, nuk mund të kapërcejë pa vënë re që rrënojat e kishës së Shêmrisë, pranë Krujës, ndodheshin “të rrethuara nga një pyll i dendur qiparisash të vjetër” (253); madje që: “Nga gërmadhat janë rritur shumë ahe, të cilat mbulojnë me një hije të dendur gjithë vendin” (253). Po ashtu për kishën e Shën Mhillit, e cila gjendej “në shpatin e malit në mes të pyllit” (256); për rrënojat e kishë së Shën Lisë, po pranë Krujës, që “rrethohen nga një pyll i dendur dushku” (255); edhe për Shnanojn, pranë Laçit: “Kisha dhe manastiri i dikurshëm ngrihen mbi një shkëmb, i cili përbën shpatin e rëpirtë të një përroi malor” (256); për kishën e Shnanojt, në Kepin e Rodonit, të cilën e ka përshkruar “në një koritë të rrethuar nga kodra të gjelbëruara” (260).

Ippen-i është një hulumtues disi i çuditshëm, që nuk mjaftohet të pyesë, të masë, të shënojë dhe komentojë. Ai qet kryet hera-herës në hulumtimet e tij duke ndërhyrë edhe vetë në mjedisin monumental apo në peizazhin e ngrirë, për të lëvizur diçka, për të bërë një ndryshim, një rregullim. “Në kishën e Zejmenit unë vura re piktura murale nën shtresën e bardhë të lyerjes me gëlqere, - ka vërejtur, - dhe duke e gërvishtur këtë shtresë zbulova një pjesë të pikturës në murin anësor të majtë” (256). Ndërsa për kishën e manastirit të Shnanojt, pranë Lezhës, ka shënuar: “Në kalldrëmin para kishës ishte shtruar edhe një gur varri i stolisur me një stemë, të cilin unë kërkova ta hiqnin prej andej dhe ta vendosnin në murin e kishës” (257). Dhe, si nëpunës i mirë, ka shtuar: “Më pas vura të nxjerrin gurin e paraqitur në fig. 54, që e murosën mbi portalin anësor nga jugu” (258).

Por, mbi këto, receptiviteti i Ippen-it befason për nga qëndrimi estetik ndaj monumenteve që zbulon, regjistron, interpreton. Në raport me formën dhe aspektin objektiv të monumenteve, është fjala për një intepretim artistik subjektiv, ndonjëherë edhe tejmase subjektiv. Nuk është e rrallë që nëpër përshkrimet e tij të ndeshësh të ndërthurura vlerësime, si “ky monument i bukur”, “monument shumë i bukur”, “proporcione të bukura”, “ndërtim i bukur”, deri edhe prerazi: “kisha e Kepit të Rodonit është një nga kishat më të bukura të Shqipërisë” (262) etj., po ashtu si edhe “pikturë e trashë”, “ndërtesë pa vlerë artistike”, “pamje e rëndomtë”, madje edhe “elemente që shëmtojnë”. Ky lloj qëndrimi për një hulumtues duket të lidhet me një epokë të caktuar dhe me një kulturë të caktuar. Si i tillë, ai është luhatës. Por, kur e kur, ai u jep punimeve shkencore të konsullit austro-hungar një ndjeshmëri artistike në kufijtë e ngrohtësisë njerëzore përkundrejt “monumenteve të ftohta”.

Kjo mënyrë qasjeje dhe interpretimi subjektiv sjell mbas vetes edhe defekte. E gërshetuar aty-këtu edhe me golle dijesh prej fushave përplotësuese, ajo funksionon edhe si një handicap i ndjeshëm profesional. Në monografitë Monumente të periudhave të ndryshme në Shqipëri (1907) dhe Kisha të vjetra dhe rrënoja kishash në Shqipëri (1900-1902) një handicap të tillë duket se e përbëjnë moskuptimet (ose keqkuptimet) e tij ndaj specifikave të artit bizantin. Ka të ngjarë që në kohën e tij, kur nuk ishte botuar ende vepra madhore e Charles Diehl-it Libër dore i artit bizantin (Paris 1925-1926), të mos ishte e lehtë të kuptohej se patën qenë pikërisht arti roman, arti grek dhe arti oriental që u puqën për të dhënë atë shkartisje kërshërore: artin bizantin. Kështu Ippen-i nuk e ka të lehtë të përkapë specifikën e traditës bizantine në ndërtimet kishëtare, simbas të cilës vendi i korit u bë pjesa më e rëndësishme e ngrehinës, mbasi aty “vëllezëria” mund të mbidhej dhe të këndonte, prandaj në atë pjesë përqendrohej ndriçimi dhe jo në nef, as në pjesët e tjera të poshtme. Sa i përket konfigurimit të këtyre ndërtimeve, ai nuk e kuptoi dot se një qëndrim i caktuar mistik, që pikërisht prej traditës bizantine vinte, frymëzoi përsëritjen e vijueshme të trajtave të kryqit, më shumë se të tipareve drejtkëndore të bazilikës; dhe se këto trajta kryqi u përftuan nëpërmjet futjes së kubeve të brendshme për t’u shtrirë më vonë edhe mbi linjat e jashtme të ndërtesës. Në përgjithësi sa i përket ndeshjes së traditës bizantine dhe asaj “perëndimore” në rajonin që Ippen-i hulumton, të vjen keq ndonjëherë që të jetë rrekur për të bërë përcaktime të cilat edhe sot quhen të pamundura të bëhen. Sa i takon, për shembull, shprehësisë gati-realiste të paraqitjes së Shëmnërisë, foshnjës apo shenjtorëve, që ndeshet sa në Siena të Italisë aq dhe në rrethinat e Shkodrës dhe vise të tjera të Ballkanit bizantin, ende sot nuk pohohet dot saktësisht se kush pati qenë mësuesi dhe kush nxënësi; sot e gjithë ditën përgjigjja kërkohet në faktin që e shumta e tregtarëve italianë banonin për një kohë në Kostandinopojë ose në qytete të ndryshme “orientale” dhe se forma politike dhe sociale analoge ekzistonin edhe në “Orient” prej më se tre shekujsh para rënies së Bizantit.

Sot kur, më së fundi, po botohen në shqipe monografitë e zgjedhura të Theodor Ippen-it, duhet kujtuar që koha ka bërë punën e saj. Nga njëra anë, e shumta e monumenteve që ai pati regjistruar dhe përshkruar si mbetje apo rrënoja, janë zhdukur krejtësisht. Përpos kontributit pesëqindvjeçar të “Turkut”, kanë kryer veprën e vet rrënimtare periudha e ateizmit shtetëror, por edhe shpërfillja moderne njerëzore. Fjala vjen, nuk do të ekzistojë më as për ne, as për fëmijët tanë e famshmja kishë e Shirgjit në bregun e Bunës, për të cilën ipeshkvi shkodran Francisc Borci informonte më 1790-n Giacomo Coletti-n në Venedik se kjo kishë ishte “më e bukura e gjithë Arbërisë” (231). Nuk ekzistojnë më as një numër i mirë monumentesh të tjera në zë: muret janë thjeshtuar në pirgje gurësh, afreskat janë tretur ose lyer me gëlqeren tonë, rrasat me mbishkrime janë varrosur, ndërsa “vendet e shenjta” i ka mbuluar shkurrja. Në vend të tyre, ja ku kemi për duarsh si dëshmi shënimet, matjet, fotot dhe skemat planimetrike të Ippen-it ose ndonjë kolegu të tij.

Nga një anë tjetër, vëllimi i të dhënave, numri i thjeshtë i fakteve të njohura në historinë e kulturës, llogaritet në rritje nga dita në ditë me zbulime dhe botime mbishkrimesh, monedhash, rrasash dhe copëzash monumentesh deri më sot të panjohura. Por edhe vetë teknikat e hulumtimit, prej kohës së Ippen-it dhe sot, kanë ardhur duke u përmirësuar vijimisht nga zbatimi i shkencës moderne në arkeologji, nga përdorimi i kompjuterit në leksikografi, dhe kështu me radhë. Sot ne mund t’u përcaktojmë datimin monumenteve dhe dokumenteve me një përsaktësi që Ippen-i dhe kolegët e tij as do ta përfytyronin. Megjithëkëtë, prej shembullit të albanologëve si ai mbetet një diçka për t’u pasur zili dhe për t’u lakmuar. Një “diçka” që nuk ta mëson dot asnjë shkencë, që mund ta nxësh vetëm vetvetiu si nxënësit prej mësuesve. Është ajo përmasë e ndjeshmërisë artistike, përmasa subjetive në e daçim kështu, që na përkujton kultin ndaj monumenteve të artit, dhe që asnjë teknologji e re nuk e zëvendëson apo përplotëson dot. Pa këtë përmasë ndjeshmërie të vetëdijshme të “modelit Ippen”, ne modernët rrezikojmë t’i humbasin aftësitë për të vështruar dhe vlerësuar rreth nesh: një rrugicë të vjetër, një mur të moçëm, oborrin e brendshëm të një manastiri, grykën e një pusi të gdhendur, dhe të mbetemi para tyre si analfabeti në një bibliotekë ose si katundari mes një parku rococo.