Vepra e Isak Ahmetit dhe sytë e kritikës letrare

-- nga Zef Ahmeti, Graz, korrik 2000

Isak Ahmeti, poet i afirmuar, studiues i letërsisë dhe përkthyes letrar nga gjuha italiane dhe gjermane, është autor i shumë veprave...
Vepra letrare-poetike dhe studimore e tij, në një mënyrë ose tjetër, me kohë ka zgjuar interesim te lexuesit dhe te kritika e mirëfillt letrare. Kështu ajo, si e tillë që është, ka qenë objekt shqyrtimi dhe observimi në shkrimet e atutorëve të sgumtë dhe është vlerësura pozitivisht veçmas nga: Mensur Raifi, Ali Aliu, Teki Dervishi, Andon Caci, Emin Kabashi, Mazllum Seneja, Gjergj Gega, Rudolf Gruelich, Sreten Peroviq, Aleksander Petrov, Ismajl Bajra, Engjëll Sedaj, Ramadan Musliu, Rexhep Qosja, Ibrahim Rugova, Isak Shema, Nazmi Rudari, Agron Kodra, Sarë Gjergji, Zef Simoni, Hans-Joachim Lanksch, Klajd Kapinova, Stefan Capaliku etj.

Deri më tash I. Ahmeti ka botuar tri përmbledhje me poezi:
a) Gallatea (1972),
b) Uratë zbulimi (1976) dhe
c) Kushtimbesë (1983).

Aftësia krijuese e I. Ahmeti-t u paralajmërua dhe u verifikua qysh në përbledhjen e parë me poezi, ku me këtë aftësi krijuese u begatua bota e tij poetike, forca dhe visioni poetik i një krijuesi serioz me vlera të padyshimta për kulturën, përkatësisht për letërsinë shqiptare. Së këndejmi ai jo vetëm se shpalosi talentin e tij, që në orët e hershme të krijimtarisë së tij, por ai i dha edhe një frymë moderne kësaj krijimtarie duke ecur bashk me kohën.

Shprehjet e tija artistike dhe mesazhet e tija poetike, nëntekstet, struktura letrare, tematikat e bëjnë autorin, Isak Ahmeti-n, me vlerë më të madhe dhe të njëmendët duke i mbrojtur vlerat e kulturës shqiptare pamvarsisht nga furtunat e kohës dhe sistemet e rregullimit të shoqërisë të kohës përkatëse, ekzistuese.

Si poet, poezia e të cilit është përkthyer dhe botuar në disa gjuhë të huaja, bën pjesë në brezin e poetëve të talentuar e me vizione liridashëse si janë: Musa Ramadani, Beqir Musliu, Ibrahim Kadriu etj. (Prof. dr. Engjëll Sedaj, Disa aspekte të poezisë shqipe... Rilindja, 17.5.1986, fq. 14). Ndërkaq Rexhep Qosja shkruan: metaforat ngjashmërisht të largëta, disponimi intelektual dhe kontemplacioni i mitolgjisë dhe i problemeve ekzistenciale në të të njëjtën kohë e karakterizojnë edhe poezinë e disa poetëve të tjerë kryesisht të rinjë, sikundës janë: Mirko Gashi, Nexhat Halimi, Eqrem Basha, Qerim Arifi, Isak Ahmeti, Nebih Nuriqi, Nehas Sopaj e të tjerë (Rexhep Qosja, Prej tipologjisë deri te periodizimi, ASHAK dhe IA, Prishtinë 1979, fq. 294).

a) GALLATEA (Rilindja, 1972).

Poezi në të cilën ndihet fryma e spastruar lirike me një ironi të përditshmërisë (Ibrahim Rugova, Strategjia e kuptimit, Rilindja, 1980, fq. 223). Shpërthimi i parë më vulominoz poetik, në këtë libër poezish, është mjaft interesant si orientim dhe trajtim . Nga ana tjetër shihet një angazhim dhe përpjekje solide, që s'kanë mbetur pa rezultate pozitive dhe nagzllyese, që të krijojë në frymën bashkëkohëse dhe sipas procedimeve të reja të shqiptimit poetik (Rilindja, 20.5.1972, fq.12) Për këtë libër poezish të Isak Ahmetit kanë shkruar: Mensur Raifi, Frute Poetike të vrullit të parë (Rilindja, 10.6.1972, fq. 12), Ali Aliu, Në mes dy prirjeve (Rilindja, 12.1.1974, fq.14), Teki Dervishi, Hapësira poetike (Flaka e Vëllazërimit, Shkup, 15.1.1974, fq.16), Mazllum Saneja, Poet i Intelektit dhe ndjenjës (Flaka e Vëllazërimit, Shkup, 1973, 1 qershorë, fq. 15), Andon Caci, Një individualitet në poezinë tonë të sotme (Flaka e Vëllazërimit, 25 shtator, 1974, fq.12) etj. Që tëgjithë e kanë vlerësuar lartë GALLATENË, ku si lëndë kryesore e kemi Simbolikën e DRITËS dhe të DIELLIT. Dilelli në veprën e tij poetike ka kuptim të thellë dhe bota e madhe e gjithësisë eshe bota e vogël e njeriut, porsi në poezinë e Salvatore Quasimodos, i kundërshtojnë gjithçkafit rreth vetes me dritën e fuqishme, ku DRITA domethënë amshim i jetës dhe ngadhnjim i së mirës (Andon Caci, një Individualitet... Flaka e Vëllazërimit, 25 shtator 1974, fq.12).

Duke shkruar për librin Gallatea, Mensur Raifi ka konstatura me të drejtë se dora e sigurtë e këtij krijuesi shihet jo vetëm në trajtimin e tëmave të ndryshme në indin e madh filozofik, por edhe në injorimin e trajtave të vjetra dhe përpjekjet me hap të shpejtuar në format e reja e më tëreja. Kapërcimet që ka bërë nuk kanë lënë gjurrmë në gafe që ndonjëherë i hasim në përpjekjet për të sjellë freski në traditën e vargut shqip (Mensur Raifi, Frute poetike... Rilindja, 106. 1972, fq.12).

Siç ka vlerësuar edhe dr. Ali Aliu, trazimet Poetike të Isak Ahmetit, në librin Gallatea, vijnë si jehonë e dy prirjeve , kahjeve duke u gjendur brenda një sfondi dhe degëzohen e lëvizin mes dy caqesh personifikojnë terrin , gjegjësisht dritën. Nën këtë sfond e brenda dy caqeve, lëviz vetëdija e autorit, që në një kërkim të vazhdueshëm, pa farë dileme të përcaktohet dhe të ketë besim tek ajo që përsonifikon drita, rrezja, dielli, e që, duke shndërruar në moto, sado diskrete, përshkojnë tërë librin Gallatea të Isak Ahmetit (Dr. Ali Aliu, Në mes dy prirjeve, Rilindja, 12.1.1974, fq.16).

b) URATË ZBULLIMI, (1976)

Në këtë libër që mban një titull biblik, vërehet tendenca për poezi objektive. Përmes tri cikleve, sikur sugjerohet procesi i krijimit poetik dedukti. Poashtu konkretizohet kuptimi ironik - ironi edhe ndaj mitit të qëndresës, që nuk është e pranishme në poezinë tonë - shkruan Ibrahim Rugova (Strategjia e kuptimit, fq. 223-224). Ndonëse i vlerësuar si libër interesant dhe me vlerë, edhe nga Ibrahim Rugova, Uratë Zbulimi shpesh ka qenë objekt shqyrtimesh dhe vlerësimesh kontroverse. C`është e vërteta, vlerësimet më objektive , gjithësesi edhe më kompetetnte, për këtë libër poezishë i kanë dhënë Ramadan Musliu dhe Emin Kabashi, që të dy emra të njohur në fushën e studimit të letërsisë shqiptare. Për shembull, në studimin e tij: Realiteti në thjerrëzën e eksperimentit (fjala, 1 maj 1977, fq.4), Emin Kabashi ka bërë vlerësim objektiv dhe kompetent të poezisë së librit Uratë zbulimi, duke theksuar në mënyrë të veçantë se aty është një angazhim i përfillur mirë për aq shumë probleme që kanë dy burime kryesore: 1) Është marrë në spikamë dhe është ngreh në poezi krenaria e gjallërimit tonë përmes rrebesheve të historisë (vjerrshat fq. 31,32,33,34,37 etj.) dhe 2) është provokuar në vargun poetik ekzistimi i njeriut në këtë rruzullin e tokës sonë, fatet e tij, rrugët e tij jetësore, përpjekjet e tij, mundimet e tij. Këto poezi njëkohësisht shqetësojnë, brengosin, por edhe pasurojnë botën shpirtërore të lexuesit. Në to ka shumë vizione, ka më shumë mund për gjallërim njerzor, ka më tepët dritare të hapura ku frymarrja është më e lehtë vizavi me prangat e zingjirëve. Realiteti është më i njerëzishëm, kurse "këndimi poetik" ka ruajtur ngrohtësinë e mendimit. Ndërkaq Ramadan Musliu, poet dhe kritik i nohur letrar, shkruan: Uratë zbullimi, si libër vazhdues i Gallatesë, mbetet në kontinuitetin e metodës së stabilizuar krijuese, vetëm se në librin në fjalë rruga është më e trasuar dhe interesimi më i precizuar dhe më i saktë.
Këto intenca, në plotësinë e vet, janë shprehur sidomos sa i përket imancës tekstore: ka ardhur deri te dendësimi kuptimor i figurës, potencohet prirrja specifike kontemplative, kokretizimi i shprehjes nivelizohet me autenticitetin individual. Kështu tërësia e librit "Uratë Zbullimi" me marrëdhëniet mes njësive sintaktike dhe semantike, paraqet një kaptinë specifike të poezisë së brezit të ri (Ramadan Musliu, Paralelizmi i konstruktikt tekstor, Rilindja, 7.7.1979, fq.14).

c) KUSHTIMBESË (1983)

Ky libër i tretë me poezi i I. Ahmetit, i marrë në shqyrtim nga Ramadan Musliu, Nazmi Rudari, Gjergj Gega, Nadon Caci, etj., vjen si rezymim, si pervoje e dy librave të përparshëm. Kur thuhet rezymim, nenkuptojmë procedurën e seleksionimit të atyre specifikave më pozitive të poezisë së dy fazave dhe avancimimit e këtyre kualiteteve, qoftë si modele të vargut e strofës dhe përgjithëisht të njësive tekstore, qoftë si përvoja që janë divergjente në planin e realizimit artistik të vjershës, por homogjene si botekuptim mbi botën dhe manifestimez e saj - shkruan Ramadan Musliu (shih: R Musliu, Rudimentim i diskursit poetik, Rilindja, 11.6.1983, fq.15). Marrë në përgjithësi, poezia e librit Kushtimebesë e Isak Ahmetit shfaqet si mjaft autentike, me një vërtetësi të lakmueshme artistike e Frymëzuar nga dramat e kohës sonë, por edhe nga përvoja e vet subjektit (R. Musliu, po aty). Për librin Kushtimebesë, siç u tha edhe më lart, kanë skuar me mjaft kompetencë edhe Nazmi Rudari, dhe Andon Caci. Si gjithë poezia jonë më e re, edhe ajo e Isak Ahmetit, gjakon të flasë pa narracion, por në mënyrë të thukët. Me pak fjalë dëshiron të thotë shumë. Kështu anë pozitive e kësaj poezie është tonaliteti i saj që vëhet në shërbim të vyrtytit, humanizmit dhe flijimit, duke hapur një vizion të dramës jetësore, që e përcjell njeriun lirik të saj - shkruan Nazmi Rudari (N. Rudari, Poezia si antipoemë lirike, Jeta e re, nr.5/1983, fq. 1023-1025). Poezinë e librit Kushtimebesë e Karakterizon edhe një varg efektesh poetike. Shquhet sidomos me origjinalitetin e theksuar të shprehjes, me aplikimin e një grafizmi të funksionalizuar poetikisht, me formulimin adekuat të vjershës, me strukturën melodikedhe semantike, me përsëritjen e disa njësive tekstore me qëllim të përforcimit të idesë dhe krijimit të ekspresionit të verbit poetik, e nganjëherë përmes provokimit të potencialit gjuhësor të frazës poetike, shquhet me thurrjen e masës së vargut deri në simbol (Gjergj Gega, Fjala, 1 janar 1985).

Marrë në përgjithësi, poezia e isak Ahmetit është mbështetur fort në traditën europiane. Prandaj në këtë pikë arti poetik i tij ndryshon dhe ndikon më bukur se i shumë poetëve të tjerë koovarë të brezit të tij (Engjëll Sedaj, Një Natologji e lirikës së re gjermane, Rilindja, 2 korrik 1988, fq. 12).

PËRKTHIMET

Krahas poezisë origjinale, Isak Ahmeti është marrë intenzivisht edhe me përkthime letrare nga gjuha italiane dhe gjermane. Kështu veprimtaria e tij përkthyese-poetike jo vetëm që ka ushtruar një ndikim të veçantë në atmosferën krijuese të Kosovës dhe me gjërë, por ajo edhe është vlerësuar shumë lart edhe nga autorët e ndryshëm si: Andon Caci, Engjëll Sedaj, Hans-Joachim Lanksch etj.. Zatën IsakAhmeti është i pari dhe i veti në Kosovë, që gjatë viteve të 70-ta dhe 80-ta, në mënyrë të vazhdueshme dheme kompetence, t`i ketë dhuruar kulturës shqiptare poezi bashkëkohëse italiane, atë të Quasimodos, Ungarrettit, Montales, Catafit, Landit etj. etj. si dhe antologjinë e lirikës së re gjermane: Qumështi i zi i agimit, (Rilindja, 1988) për të cilën albanologu gjerman Hans-Joachim Lanksch, ka vlerësuar se është e vetmja antologji e poezisë moderne gjermanefone që ekziston në Kosovë e që ka merita shumë të mëdha (Hans-Joachim Lanksch, Letësia dhe kultura shqiptare nuk janë ekzotike, Bujku, 3 maj 1997, fq.11). Duke e vlerësuar si libër të rrallë në mjedisin tonë kulturor, Engjëll Sedaj, ndërkaq, ka pohuar sekjo antologji ka vlera të theksuara artistike-letrare. Kështu I.Ahmeti ka përkthyer në shqipet poezitë dhe autorët e verifikuar, pra ata poetë gjermanë që e kanë ngritur poezinë gjermane në atë nivel që ajo ka sot, që janë: Ingeborg Bachman, johannes Bobroëski, Hans Magnus Enzensberger, Paul Celan, Helmut Heissenbüter, Karl Kroloë, Marie Luise Kaschitz, Günter Grass, Rose Ausländer, Erich Fried, NellyZachs, Peter Huchel, Volker von Tourne, Hilde Domin etj. (Engjëll Sedaj, një antologji e lirikës së re gjermane, Rilindja, 2 korrik 1988, fq. 12).

Në fushën e kritikës letrare, të estetikës, të eseistikës dhe publicistikës, I.Ammeti ka publikuar një sërë vështrimesh dhe studimesh interesante, ndër të cilat shquhen sidomos ato për Mjedën, Naimin, Cajupin (Vehap Shita, Rilindja, 31.5.1980, fq.13). Mirëpo kurorëzimin në këtë fushë ai e arrin me me botimin e librit: Kleri katolik shqiptar dhe letërsia (Drita, Bergamo, Itali 1994). Ky libër, i shkruar me një përkushtim, dije e qartësi (Sarë Gjergji, një libër me vlerë mbi shkrimtarët e natemuar, Bujku, 10 mars 1995, fq.8), paraqet shkrimtarët si: Shën Jeronimin, Fishta, Prenushi, Gjeçovi, Harapi etj., që janë shtylla vendimtare në zhvillimin e kulturës, artit dhe mendësisë shqiptare. Kështu edhe Zef Simoni, ne veprën e tij "Atdheu i ynë, Panoramë jete e letërsisë sonë" (Shkodër, 1996, fq. 43), shkruan për studiuesin I.Ahmetin dhe për veprën Kleri katolikë shqiptar she letërsia, ku, duke bërë fjalë për fillet e para të letërsisë sonë, thekson se Isak Ahmeti dhe Aurel Plasari janë të parët studiues që meritojnë nder e lavd, sepse e kann çuar fillimin e letërsisë sonë te shkrimtari iliras i vërtetë i shekullit të IV-V, te Shën Jeronimi. Ndërkaq Isak Shema, duke vlerësuar veprën në fjalë shkruan se ajo ka vlerë shkencore, prej nga lexuesi dhe studiuesi mund të mësojnë shumë të dhëna për zhvillimin e kulturës të popullit gjatë shekujve. Madje shumë vlerësime të Isak Ahmetit, shkruan Isak Shema, nuk janë përfshirë më parë në historinë e letërsisë shqiptare (Isak Shema, vlerësime të letërsisë shqiptare, Rilindja, 1996, fq. 47-53).

Edhe studiusi dhe dhe anëtari i "The Word Forum of Profesionals in the Secular and Religiones Media" me qendër në Gjenevë, Klajd Kapinova, e ka vlerësuar Isak Ahmetin si "studiues të shquar" dhe si "studiues aktiv të letësisë shqipe dhe posaqërisht të prelatëve katolikë" (Krhs. Klajd Kapinova, me Kryq e pendë, Studime-Intervista, SHB "Camaj-Pipa", Shkodër, 1997, fq. 117-135).

Vepër shumë interesante e këtij autori është edhe studimi monografik: Kosova, 1996. Pavarësisht nga vlerëisimet që janë dhënë për librin paraprak, Libri Kosova, vetëm e vërteton, pohimin e Isak Shemës se studiuesi Isak Ahmeti gjithnjë e më shumë po thellohet në studimin e disa çështjeve koplekse, që ndërlidhen me problemet ekzistenciale dhe me aspektet e traditës sonë kombëtare, jetësore dhe letrare, të cilat, siç është vlerësuar, janë me interes shkencor e kulturor për historinë e popullit tonë (Bujku, 11 tetor 1996, fq.8) . Ashtu siç ka vlerësuar edhe Agron Kodra, Libri KOSOVA i autorit në fjalë është një studim monografik i thukët në të cilin, përmes gjuhës së qartë të fakteve, dëshmohet tradita jonë më se dymijëvjeçare, dëshmohet qartë se ne këtu kemi qenë me shekuj, para të tjerëve dhe kemi shenjat tona të shenjta anembanë Kosovës, që flasin për vazhdimësinë tonë dymijëvjeçare në Kosovë (Agron Berisha, një libër me vlerë për Kosovën, Bujku, 8 nëntor 1996, fq.8).

Bibla në letërsinë shqiptare (1999). Vepra në fjalë - shkruan Isak shema - është kontribut shkencor që aktualizon çështje të studimit të gjithëanshmëm të kësajë teme komplekse shkencore dhe të botimit të literaturës, që prore zgjon interesimin e lexuesve dhe të studiuesve të letërsisë shqiptare. Shumë pozitivisht për këtë vepër kanë shkruar edhe dr. Shyqri Galica, mr. Prend Buzhala.

Fatmir Pera mbi këtë vepër të madhe shkruan: Isak Ahmeti me Bibla në letërsinë shqiptare, na prinë me mjeshtri nëpër gjithë shkrimin iliro-shqiptarë, na dëshmon një fakt se Bibla ka qenë e pranishme te iliro-shqiptarët, përkatësisht në letërsinë tonë shqiptare gjatë shekujve, me çka dëshmon inkuadrimin e letërsisë sonë në rrjedhat e kulturës dhe letësinë botërore, gjegjësisht europiane (Urtia, Revistë fetaro-kulturore, 1/2000, fq. 128).

Kjo vepër, me vlera të veçanta kulturo-shkencore, ka nxjerrur edhe fakte të pakontestueshme duke i dhënë një mbështjetje të fortë Kishës shqiptare, si laik i rrallë, që vihet në mbrojtjen e saj, duke i bërë të njohura vlerat dhe kontributin e Kishës në mbrojtjen e kombit shqiptarë në tërësi. Në të dhënat, që i jep autori I.Ahmeti në këtë vepër, referohen edhe shumë studiues të njohur të botës shqiptare. Ndërsa Prend Bozhala për Biblla në lëtërsinë shqiptare thotë: Bënë një ndihmesë të çmuar edhe për studimet historiko-letrare shqiptare (Zoja e Këshillit të Mirë, e përkohshme kulturo-fetare, Nr. 4, Klinë, 25.12.1999, fq.28-29).

Letërsia kishtare dhe filozofia e saj (2000). Mbi këtë vepër Shyqri Galica, Profesor në Akademinë e Arteve të Kosovës, shkruan: Spektri i gjërë i trajtimit të çështjeve që shtron autori, jep mundësi të njihen aspekte që shquajnë këtë problematikë të shqyrtuar pak a fare, duke aktualizuar gjithsesi momente që ndërlidhen me 2000 vjetorin e krishterimit, figura që shquajnë konceptin e studiuesit dhe që artikulojnë pikëpamjet e tijë për botën dhe filozofinë që mbërthenë vepra studimore (Rilindja, 26.04.2000).

Temë kryesore e këtij libri është koncepti se a ka "letërsia kishtare", kushë e përfaqëson atë, cila është pjesë e saj, dhe çka mund të quhet si "letërsi kishtare". I. Ahmeti në mënyrë shkencore argumenton se ka "letërsi kishtare" duke potencuar se ajo, jo vetëm që ekziston, por ka edhe përfaqësuesit e vet.