NË VARGJET E REJA, POETËT SJELLIN EDHE FJALË TË REJA

-- nga Ali R. Berisha

T'i mbajmë gjallë
SHPRESËFIKURAT e vendlindjes

Vepra poetike veç madhështisë së vargut që shërben si gur muri për ngrehinën e vet duhet të ketë edhe madhështinë e fjalë, e cila e lidh atë mur. Arti letrar, kjo mrekulli e mjeshtrisë njerëzore, veç poezisë, ka edhe gjini të tjera që e kanë bërë atë të pavdekshëm qe sa e sa shekuj. Njëra e rrëfimit, tjetra e ndjenjës, njëra e shpirtit tjetra e mendjes, njëra e vargut tjetra formëlirë bartet prej shpirtit në shpirt qoftë me gojë e qoftë me penë, por gjithnjë e gjithmonë me atë xhevahirin e mendjes e të shqiptimit që quhet fjalë. Në njërën matet e çmatet, në tjetrën melodizohet, në njërën lëshon puhi lulesh e në tjetrën bubullima që vrasin si reja. Diku rrit shtat e shton jetë, diku plagos e shtrin përdhe. Fjala është fryma që e mban gjallë e gjaku që e ushqen poezinë.

Ajo mund të gdhendet e lëmohet si diamante, por edhe mund të helamtiset si thin gjarpëri a mprefet si majë bize. Ka fjalë që erëmojnë si lulet, por ka edhe asosh që kundërmojnë. Ka asish që shërojnë, por edhe asish që mbysin. Ajo di gjithçka, mundet gjithçka, sepse ajo është e para e botës. Prandaj kur shkruan shkrimtari, poeti sidomos, ndalet e pret, zgjedh e përzgjedh, fshinë e përfshinë sepse çdo fjalë e kërkon më të mirën fqinje të saj, përndryshe hahen e përlahen dhe prishin çdo gjë. Brendësia e qëlluar dhe jashtësia e zgjedhur të brumosura me një gjuhë fjalësh të zgjedhura, e bëjnë një krijim letrar të lindur, me ç'rast autori shndërrohet në artist, kurse krijimi i tij në vepër artistike. Shkrimtari, e sidomos poeti i mbledh e i zgjedh më të mirat e më të qëlluarat fjalë, krijon e formon edhe të tjera të vetat, duke mo u bërë gjithmonë rob i fjalorit të gjuhës. Në botën e gjerë e gati të pafund të fjalëve ai bredh duke zgjedhur e mbledhur atom ë të mirat.

Krijuesi i zellshëm letrar sjell edhe aso fjalësh që s'i ka lexuar a dëgjuar kush, por që me mendjen e tij poetike krijon a formon, gdhent a shton duke e rikrijuar a lindur pikërisht atë fjalë që i duhet për në vendin e duhur, nga një here duke e vënë në vendin e ndonjë tjetre më të errët a më të huaj. Nëse fjalën e tillë të re, poeti sidomos, di ta vendos në vendin e duhur, ku tingëllon më shumë, ku lidhet mirë me të tjerat, e ku kuptueshmëria e saj është e lartë, atëherë ajo fjalë fiton shumë nga pesha, dhe pikërisht si guri i rëndë e bën vendin e vet. Tashti ajo edhe të tjerëve u pëlqen, ia marrin lakmi dhe e fusin në përdorim.

Kështi disi, të themi neologjikisht, krijohet një fjalë e re dhe merr vlerën e një krijimi letrar. Atë, pastaj do ta përdor krijuesi një herë, dy herë … më pastaj krijon edhe një tjetër, dy, tri,… mbase dhjetra e qindra. Me një punë të tillë artisti i letrave e pastron dhe e pasuron gjuhën e vet, kështu që të tjerët me të drejt mund të thonë për të se filan poeti tanimë e ka krjuar dhe begatuar gjuhën poetike. Ndokush edhe ndalet e i numëron disa nga prurjet e reja të tij. Koha kur artisti i letrave e krijon gjuhën e vet poetike është mosha e re e tij. Pra fjala e re në kohën e re. Atyre që e kanë për zemër dhe kujdesën për fjalët e reja kohëve të fundit po u vije në ndihmë edhe gramatika, kjo kurrnace e gjuhësisë, duke lëshuar pe para fenomenit gjuhësor të quajtur neologji.

Pasi që kësaj radhe po flasim për një poet, në këtë fjalë timen do të ndalem te çështja e formimit dhe krijimit të fjalëve të reja nga ana e tij, të cilat edhe unë i edhuroj shumë dhe u kushtoj kohën më madhe të punës sime krijuese.
Poeti dhe letrari Sali Bashota në të gjitha veprat e tij - pa dallim, ka bërë një punë të madhe duke gjetur, duke formuar, duke krijuar e duke prurë në shqipen tonë një tufë fjalësh të reja, të cilat, guxoj të them, se përbëjnë një thesar me vlerë të lartë për gjuhën poetike e disa prej tyre edhe për leksikun e përgjithshëm të gjuhës.

Rrugët e krijimit të fjalëve të reja nga ana e këtij poeti janë të shumta. Janë të ngjashme me ato që kanë ndjekur edhe poetë e shkrimtarë të tjerë, e të cilat specialistët e gjuhësisë i kanë quajtur si të pranueshme në këtë kontekst. Unë nga ana ime kam gjetur mundësitë dhe i kam lexuar veprat në tërësi të Sali Bashotës, i kam shënuar s'andejmi fjalët e reja, për të cilat kam patur bindjen se meritojnë të marrin një epitet të tillë. E kam një kriter timin sa i përket mbledhjes, shënimit dhe përzgjedhjes së tyre, prandaj atë atë e kam respektuar edhe gjatë punës, kur e kam punuar Fjalorin e fjalëve të reja, të botuar në fillim të vitit 2006. Nuk kam shënuar në fletëzat e mia ndonjë fjalë, ndonëse bien në sy si krijim i ri, nëse ka figuruar në ndonjë fjalor apo në ndonjë vepër studimore nga tematika e neologjisë. Kështu kam vepruar edhe me fjalët e reja të poetit tonë të nderuar.

Që në fillim më duhet të them se prurjet fjalëformuese a fjalëkrijuese te ky poet janë më të shumta te veprat e fillimkarrierës, sidomos te veprat Albumi i grisur, Plagomë dhe Shqipshkrimi kritik, kurse te vëllimi i fundit poetik Ëndrra në parajsë, dukuria mezi bie në sy, me dy, tri sish. Që të mos e rëndojmë këtë paraqitje timen me shënime të tjera, po i jap këtu sipas radhitjes alfabetike fjalët me peshë neologjike të Sali Bashotës:

afrontim, anijezezë, artbotë, artkrijim, artlexim, artshkrim (+3), ballafaqor (+2), bashkëligjërim (+1), besërisht, besimor, bojëvarr, brilantëri, bukurdhembje, burgëri, cilësori (+2), çastndarje, dijesi (+1), dritëdalje, dhembjekrijim, dhembjesim, dhembjesor, dhunërisht, ëndërrkeqe, fatvendosje, ferrohem, firmësoj, fushëlojë, fushëmal, fytyrëzoj, gurtherrë, gjuhëdhembje, gjumëharresë, gjumësor, heshtimë, ideotematik, iliror, imazhëri, jermëron, kaqvonshëm, kllapishëm, krimbon, kryelig, kufomëri, lexuesorësi, lotërisht, lotëruar (e), lulevarr, lumëzi, mallkimor, mbitheksoj (+2), mëshiror, ndajshkrim, ndërkeqja, ndërlidhnisht, nismëtari, orëligësi, (+1) orëmal, orëqyqe (+1), pafjalësi, parashpine, përballësor, përcaktimor (+2), përfytyror (+1), përharrim, përjetësor (+2), përlakmitar, përmortor, pikëshkrim, prehjesim, sundimtari, syrgjynërisht, syzheor, shkencëzoj, shkrimdhembje, shpërprrallur, shpërthimtar (+1), shpresëfikur (+1), shqipshkrim (+4), temëdilemë (+1), tiranozaur, trillueshmëri, trishtimdalje, udhëtimore (+1), udhëzor, vajevashë, valëjetë, vdekjesim (+1), veçantësoj, vetëgjakim, vizionoj (+3), vlerësimor, vogëlsor (+1), zemërvrimuar, zemërngujuar, zvogëli, zhurmëror. (Shënimet numerike pas fjalës tregojnë se edhe sa autorë e kanë përdorur këtë fjalë më pas. Nuk janë përfshi fjalët e formuara prej ndonjë tjetri e që janë përdorur nga autori në fjalë).

Nëse ndalemi me pak më shumë kohë duke lexuar veprimtarinë shkrimore të këtij poeti, do të vërejmë fare lehtë se fjalori i Sali Bashotës është tejet i pasur me fjalë tëreja. Përveç të vetave ai me një kujdes për t'u admiruar përdor me të madhe dhe me shumë vëmendje fjalëkrijime të shumë autorëve të tjerë. Ky veprim është një ndihmesë tjetër mjaft e domosdoshme për t'u dhënë jetë e përjetësi fjalëve të reja. Nëse në llojet tjera shkrimore marrja e një krijimi prej dikujt tjetër konsiderohet "krim" në neologji, veprimi i tillë është jo vetëm i lejuar, por edhe i kërkuar.

Pjesa më e madhe krijimeve që i shënuam këtu bëjnë pjesë në grupin e fjalëve të reja që mund të quhen poetokrijime. Autorët u japin atyre rëndësi të theksuar, prandaj i përdorin në tituj poezish, madje edhe në tituj veprash, siç është rasti me autorin Bashota, te vepra Shqipshkrimi kritik.
Ana më e madhe zbehtësore e këtyre krijimeve të mrekullueshme, është se kur ato gjenden jashtë kontekstit, sidomos kur ato radhiten për t'u numëruar - siç është rasti i këtushëm, humbin shumë nga vlera, disa prej tyre, madje pësojnë edhe nga kuptimi.