Kur shoqëria “sëmuret” shpirtërisht…

Nuk ka dyshim se tashmë janë evidentë të gjithë treguesit psiko-socialë, që vërtetojnë se shoqëria jonë është duke përjetuar një krizë të dukshme, të natyrshme të ridimensionimit të vlerave të saj. Mund të ketë shumë shkaqe kjo dukuri sociale por, sipas mendimit tim, shkaku kryesor është se në kushtet e “transformimit modern” të gjithë shoqëritë me tipologji të njëjtë, përjetojnë të njëjtat probleme dhe shfaqin “pasoja të ngjashme”.

Në këtë kontekst, shoqëria bashkëkohore shqiptare nuk mund të ishte e “veçantë”, e imunizuar nga dukuritë social-psikologjike që vetë jeta moderne “prodhon”. Tani që intensiteti i dukurive sociale dhe spirituale është bërë intensiv dhe kur dukuritë “devijante” nga sporadike po bëhen tipike, duhet të ndërgjegjësohemi, se ajo që po përjeton shoqëria shqiptare në jetën e vet shpirtërore, është rezultat i asaj “gjëje të madhe” që ka ndodhur, jo nga një ndryshim i thjeshtë linear i shoqërisë, por si rezultat i një përmbysjeje të thellë të raporteve dhe marrëdhënieve të njerëzve me shoqërinë. Dukuritë e jetës sociale dhe shpirtërore që po shqetësojnë njerëzit, familjen, shkollën, opinionin publik, nuk janë të papritura e të paparashikuara.

Ato janë rezultat i faktit se në jetën e shoqërisë shqiptare ka ndodhur diçka e madhe, në të gjithë relacionet ekonomike, morale dhe kulturore të së kaluarës. Ndryshimet e “situatës shpirtërore” të shoqërisë sonë, kalimi nga një “tipologji shoqërie” e vjetër, në një shoqëri moderne, nga modeli i “shoqërisë së mbyllur” në atmosferën dinamike e të paqëndrueshme të “shoqërisë së hapur”, doemos që do të kishte pasoja materiale dhe shpirtërore të paparashikuara.
Shumë “vlera”, tabu, zakone, tradita, konceptime morale të së kaluarës, kanë marrë fund. Ato nuk kanë mundur t’i rezistojnë jetës moderne, kërkesave dhe imperativave të kohës së re.

Ndryshimet që kanë ndodhur, nuk kanë qenë të thjeshta, vetëm sasiore e lineare. Përkundrazi, ajo që po përjetojmë të gjithë, është kaq e shpejtë dhe e vrullshme, saqë një pjesë të shoqërisë, sidomos ata që e kanë kaluar moshën sociale të ndryshimit, i ka lënë të çoroditur, të pa orientuar, të hutuar, përballë asaj që po ndodh në shoqërinë shqiptare. Nëse më parë, vlerë kishin dogmat dhe tabutë morale, si “piketa orientuese” të një jete të pavërtetë e artificiale, ato sot janë thyer, nuk ekzistojnë, ose nuk funksionojnë më. Tani ka dalë problemi se cilat janë vlerat e reja që i duhen shoqërisë, për të mbushur “vakuumin psiko-moral”, pas “arratisjes” së vlerave të vjetra. Çfarë është e dobishme, morale, konsensuale, e përbashkët në shoqërinë tonë, që duhet vlerësuar e respektuar nga të gjithë, në jetën e tyre personale dhe sociale? Apo tani nuk ka më asgjë të “shenjtë”, të përbashkët, morale, detyruese e sociale dhe se çdo njeri ka të drejtë të sillet si të dojë dhe të bëjë çfarë të dojë?

Padyshim, ndryshimet shoqërore që kanë ndodhur, nuk mund të realizoheshin duke respektuar me fanatizëm “vlerat”, dogmat dhe tabutë e së kaluarës. Normalisht që ka qenë e pritshme që ndryshimi shoqëror, politik dhe ekonomik, do të shoqërohej patjetër me atë proces, që në Sociologji konsiderohet si “arratisje e vlerave” të vjetra dhe zëvendësimi i tyre, me vlera “kod” të sjelljes morale, sociale dhe individuale, që ndryshon çdo ditë. Në këtë proces, duket se po ndodhin gjëra kontradiktore e kundërthënëse, të cilat kanë efekt të dukshëm në atë që quhet “shpirt i popullit”. Disa dukuri sociale e morale të shoqërisë, disa tipare të sjelljes individuale, janë rezultat i ndryshimit të kohës, sistemit social dhe personalitetit të njeriut të lirë. Dukuritë e individualizmit, egoizmit, shpërthimi i dëshirës për fitim, garës për sukses personal, reduktimi i marrëdhënieve sociale në kufijtë e perceptimit pragmatist, shtimi i divorceve, prirja e pakthyeshme për “liri seksuale” më të dukshme, reduktimi i familjes në “një-bërthamore” etj., janë dukuri të zhvillimit të progresit social, të cilat nuk mund të frenohen në emër të “vlerave morale dhe tabuve” të së kaluarës.

Të gjitha këto ndryshime, pavarësisht tronditjeve që sjellin në “shpirtin individual” të njeriut tonë, ato janë shprehje elokuente e modernitetit, që duhen kuptuar, përjetuar dhe interpretuar drejt. Shoqëria jonë sot është krejt e re, në të gjithë pikëpamjet, nëse atë do ta krahasojmë me shoqërinë e dy dekadave më parë, kur ne jetonim në një “shoqëri të çimentuar” nga ideologjia false e komunizmit dhe morali dogmatik, johuman, i një shoqërie të mbyllur të tipit të “kazermës sociale”, në të cilin nuk jetonte njeriu i veçantë, i përveçëm, por shoqëria, si strukturë monolite, si repart ushtarak, e fosilizuar dhe e puritanizuar artificialisht, deri në ekstrem. Kjo shoqëri e vjetër, si shumë gjëra të tjera që kanë ndryshuar, u “shkërmoq” me zhurmë, pa rregull dhe në njëfarë mënyre, sipas një modeli ekstrem të anarkisë morale, që gati nihiloi çdo gjë të mire, vlerë sociale të së kaluarës sonë.

Edhe nga pikëpamja politike dhe filozofike, kalimi nga një shoqëri me unitet ideologjik, moral dhe filozofik i shoqërisë të “ushqyer” me të “vërteta universale, përfundimtare e të pandryshueshme”, në një shoqëri që pothuaj nuk ka më besim në asgjë me “vlerë të qëndrueshme” apo të pandryshueshme, do të kishte natyrshëm këto pasoja. Njerëzit tanë kanë kaluar nga besimi i verbër, në gjëra absolute, në një mosbesim pothuaj ndaj gjithçkaje. Tashmë, duket se jeta e njerëzve tanë nuk ka nevojë për vlera, ide e parime morale të qëndrueshme, që kanë rolin social të “piketave vlerore” orientuese në marrëdhëniet midis njerëzve në shoqëri. Tani gjithçka duket e relativizuar deri në ekstrem. Asgjë nuk ka vlerë, çdo gjë është vetëm relative, nuk ka piketa të orientimit të sjelljes dhe komportimit social, secili mund të sillet si të dojë, të shikojë vetëm interesin e tij dhe t’i bindet vetëm dëshirave të tij materiale e shpirtërore, të cilat ai mund t’i plotësojë si të dojë, kur të dojë dhe në mënyrën që ai e konsideron të mirë, e më të dobishme vetëm për veten e vet. Kjo ka bërë që, në shoqërinë shqiptare, gjithnjë e më shumë të shfaqet tendenca e kufizimit të jetës dhe hapësirës sociale, në të cilën gjendet “zona e mirëkuptimit” në marrëdhëniet midis njerëzve, sipas rregullave që vetë shoqëria i prodhon dhe i pranon, jo të imponuara nga lart, por konsensualisht.

Ka një prirje të “ngushtimit të zonës” së marrëdhënieve sociale midis njerëzve, një prirje të tejskajshme për individualitet, “jetë të mbyllur personale”, me theks të dukshëm asocial, një zvogëlim të zonave të mirëkuptimit dhe zgjerim të hapësirës për “konflikt neurotik” social, veprime kriminale, të cilat kohët e fundit e kanë inonduar së tepërmi shoqërinë tonë. Institucione të tilla, me peshë sociale dhe garante të sigurisë morale, siç është familja, duket se kanë prirje të dobësohen. Kjo ka sjellë si pasojë të dukshme faktin që njerëzit të kenë tendencë gjithnjë e më shumë, që të jetojnë të ndarë e të veçuar, në emër të jetës moderne. Kjo po sjell braktisjen sidomos të të moshuarve, jeta e të cilëve ka filluar të jetë e kërcënuar ekzistencialisht. Në shoqërinë shqiptare, asgjë nuk ka mbetur e pacenuar dhe e pakërcënuar.

Është cenuar sjellja morale, dashuria për mikun, besnikëria në familje, ruajtja në kuota të pacenuara të atdhedashurisë. Në të vërtetë, nëse duhet të jemi të sinqertë me veten dhe të vlerësojmë situatën e respektimit të vlerave në shoqëri, duhet pranuar që ne ndodhemi në një pikë të vështirë, kur “të gjithë nuk besojnë në asgjë”. Kjo është situata e “krizës shpirtërore” tashmë me përmasa sociale dhe morale, e cila buron nga fakti që duke i lënë të gjithë vlerat të arratisen si të padobishme e të panevojshme, krijohet një gjendje paradoksale mosbesimi e të gjithëve, për gjithçka. Një situatë të tillë sociologët e quajnë “momentin” kur në ndërgjegjen e drejtuesve dhe të njerëzve të zakonshëm, çdo gjë është fiktive, e paqëndrueshme, e pasigurt. Në të vërtetë, nuk ka dyshim që koha e re kërkon të ketë edhe shoqërinë sipas tipologjisë së saj.