Historia e kullave kreshnike të Kodrës dhe fisit të Gjelajve të Hotit

Duke shfletuar faqet e historisë të Malësisë, shohim se kanë ekzistuar disa kulla, në të cilat, janë shënuar faqe të lavdishme të trimërisë së popullit shqiptar. Kullat e vjetra të ndërtuar gjatë shekujve XII-XIII, kanë qenë fole trimash dhe shtëpi baruti për armikun, që ka synuar të pushtojë e nënshtrojë trojet shqiptare të malësorëve kreshnikë.

Për këto kështjella, të ngritur gjatë shekujve nga pararendësit tanë malësorë, kanë shkruar shumë autor vendas dhe të huaj, udhëtarë e kalimtarë të rastit. Ato kanë dëgjuar nga afër historitë e banorëve të tyre e i kanë përcjellë me kujdes në shkrimet e tyre përshkruese, duke dëshmuar kësisoj historinë e larë me gjak e mbi gjak trimash të malësorëve.

Një ndër shkruesit e studiuesit e shpeshtë e më të afërt të jetës dhe zakoneve të lashta të malësorëve është Imzot Pjetër Teodori. Ai ka cituar pikësëpari, emrin dhe lavdinë e pashoqe, që ka pasur ndër shumë modele të tjera kështjella alpine banimi, sikurse ishte Kulla e Kodrës e Fisit Gjelajve të Hotit.

Sipas burimeve historike të mbetur nga periudhat e hershme të historisë, del se gjithmonë kjo Kullë trimash, ka lëkundur djem azgana, shtatlartë, sypatrembur, njerëz të pushkës e besës, heroj legjendar, luftëtarë e udhëhqës kryengritjesh antiturke, bijtë trima të së cilës kanë qenë pushkë e ngrehur për Shqipëri. Ata asnjëherë nuk janë tërqehur nga fusha e betejës, që sikurse e përmend edhe vetë poeti ynë kombëtar At Gjergj Fishta O.F.M. (1870-1940), se malësorët në luftë e "bajn deken si me le".

Vetë historiania Gradizhina, ka bërë gjurmime e studime të hollësishme të kullave malësorë, që i përkasin periudhës së viteve 1836-1837, vështrime e hulumtime të hollësishme krahinore e malësore, të cilat, i ka botuar në numërin 312 të një buletini shkencor në Athinë. E tillë edhe historia e Kishës kushtuar Shën Marisë...

Nëse do të shikojmë me kujdes përshkrimet e kohës, dhe ata që kam parë me kujdes gjatë periudhës (ku kam jetuar me të parët e mi në Malësi), kam venë re, se stili i ndërtimit të objekteve të fortifikuese të banimit kanë qenë me të vertetë kështjella legjandare. Ata vërtetë nuk i ngjasojnë kështjellave të vjetra të princërve dhe mbretërve shqiptarë apo europianë, por të ngritura mbi shkëmbij të thepisur malesh dhe në kushtet e terrenit të thyer malor, mbetën minikështjella ose qendra banimi të tipit alpin, praktike dhe tepër manovruese për jetën e antarëve të familjes, që jetonin brez mbas brezi, ndryshe me sa ndodh me kështjellat që një pjesë e tyre ende sot janë të pa banuara, por që shërbejnë si muze kombëtar për trojet shqiptare dhe në disa shtete të Europës…

Sërisht, nëse i afrohesh bedenave të këtyre kullave, do të shohësh se gurët kanë qenë të përzgjedhur për ndërtime të tilla, që me shumë zgjuarësi janë seleksionuar nga ndërtuesit e banorët, që i zotërojnë si pasuri të patundshme sot brez mbas brezi. Në këtë traditë ndërtimore, një vend të veçantë zënë edhe materiali shkëmbor guror, që e përbën tërësisht banesën e banorëve. Ata kanë pasur shumë frëngji, ku malësorët përmes tyre janë mbrojtur nga armiqtë (hasmi) dhe siguronin jetën e gjithë pjesëtarëve të tjerë të familjes, gjatë kohës së gjaqeve ose sikurse thuhet ndryshe gjatë gjakmarrjeve. Duke pasur parasysh rregullat kanonore të krahinës, gratë dhe fëmijët delnin jashtë mureve të shtëpisë dhe merreshin me punët e saj, ndërsa burrat rrinin me armë të mbushura në frëngji, duke pritur të ngujuar hasmin ose gjaksorin…

Të vjen keq që një pjesë e këtyre kullave nuk janë kthyer në shtëpi muze me të gjithë orenditë origjinale, të cilat po humbasin vit mbas viti dhe se në këtë mënyrë është e vështirë që brezat e rinj të mësojnë historinë e të parëve tanë malësorë në këto qendra banimi, që janë dëshmia e gjallë e luftrave dhe përpjekjeve të vijueshme të malësorëve për të ruajtur trojet e veta.

Kullat e ndërtuar pa material llaçor, që bën ngjitjen ndërmes dy niveleve të gurëve që vendosën njeri mbi tjetrin, ka qenë një teknikë e përdorur gjerësisht në malësi. Mjeshtërit e ndërtimeve, e kanë njohur shumë mirë profesionbin e tyre gurëgdhendës, duke pasur sukses në realizimin e projeketeve të tyre ndërtimore. Ata sot janë mbijetesë e gjallë e suksesit të ndërtimeve gurore. Megjithatë, ky material guror latohej me çekiç e daltë speciale me shumë kujdes nga mjeshtërit, të cilët, gjenin formën dhe pozicionin e përshtatshëm, për të ngritur muret ose fortifikimet e shtëpive me shumë banorë të malësorëve.

Brenda banesës, banorët në faqet e mureve vendosnin armët e tyre dhe ato trofe të marra armikut, gjatë fitoreve në luftra, krena luanësh, të gdhendur me durim mjeshtëri, ku arti i gdhendjes zinte një vend të dukshëm, duke i paraqitur edhe faqet e mureve të brendshme si dekoracione shumë interesante. Stili që ka mbizotëruar dhe fryma e përmabjtjes së objekteve dhe kafshëve të vizatuara, kanë qenë me përmbajtje atdhetare.
Më sëshumti, është gdhendur me daltë, shqiponja simboli i flamurit të Gjergj Gjon Kastriotit (1405-1467), shpata gjigande dhe përkrenarja e tij me kokën e dhisë si dhe kafshët që simbolizojnë forcën dhe madhështinë e pyllit malor, me të cilën banori malësor ka qenë i lidhur ngushtësisht me jetesën e vet, ku merrte të mirat materiale si gjahun, bimët mjekësore, landën drusore për banesë, kullotjen e bagëtive etj.
Të tilla kanë qenë gdhendjet e figurës ose kryetit të luanit, tigrit përmes punimeve, sikurse edhe gdhendjet që harxhonin shumë kohë dhe mund për realizimin me sukses të veprës përmes punës së mirëfilltë të artizanatit, pra punimit me dorë që ishte dhe mbetët puna më e reëndë dhe e kushtoeshme për artistët gurëgdhendës në Malësi.

Një kullë e tillë karakteristike e tipit alpin, gjendet e punuar me mjeshtëri të lartë artistike, në vendin e quajtur Shpella e Macës. Nëse e shikon me kujdes kullën, fare lehtë të bie në sy madhështia e saj në formën e kështjellës, që përbën anën e jashtme të saj. Ndërsa nëse futet në brendësi dhe e viziton me shumë kujdes, muret e saj gurorë, të vendosur me saktësi dhe harmoni me faqatat e tjera të saj, që ndajnë odat njera nga tjetra, vizitori ose turisti do të shoh sesi mjeshtërit e ndërtimeve dhe gurëgdhenëdësit, kanë mundur të na japin një pamje arkitektonike shumë interesante, ku shumë bukur është alternuar stili i vjetër i ndërtimeve greko-latine dhe alpine arbërore.

Në Kullën e Macës, shquhen shumë qartë krojet e burimit të ujit, nga ku të zotët e shtëpisë përdornin ujin për nevojat e tyre shtëpiake dhe për të pirë. Uji i patër si kristali, vinte nga lartësia e bjeshkëve të ftohta mbuluar nga dëbora dhe mbasi bënte shumë kilometra një pjesë e saj futej në ndërtesë në vendin e përgatitur me shumë mjeshtëri nga projektuesit e banesës tipike malësore. Pra në këtë mënyrë, mund të thuhet, se brenda kështjellës ose kullës ishte edhe natyra e pastër origjinale e maleve tona të bukura. Dhomat e tjera të banesës prej guri, ishin menduar e projektuar në atë mënyrë, që të jenë sa më funksionale për antarët e shumtë të familjes.

Çdo gur i vendosur në ndërtesë ose kështjellën malore, ishte menduar me shumë kujdes dhe me qëllime të shumëfishta mbrojtëse. Trashësia e murit, është shumë e madhe dhe kështjella mund të përballonte me shumë efektivitet e pa asnjë problem mësymjet ose sulmet e topave, armëve të rënda, sepse ajo ishte një kështjellë brënda kështjellës.

Përveç rrethimit kryesor të murit, banesa mbrohej edhe nga muret e brëndshme të dhomave, që ishin një garanci më shumë, për pjesëtarët e familjes si fëmijët dhe gratë, që nuk merrnin pjesë në luftë me armë në dorë në frëngji, por ndihmonin meshkujt e familjes me fishekë ose mbushnin armët me barut, të cilët, i përdonin burrat në luftën mbrojtëse të tyre kundër armiqve ose gjakmarrësve, që kërkonin të vinin në shtëpinën e tyre.

Kështjella ose Kullat e Kodrës e Fisit Gjelajve të Hotit, paramendohet, se i përkasin përshkrimeve të bëra nga Gavino Galerit, por nuk ka shumë të dhëna historike. Gjatë hulumtimeve të mia, kam mundur të konstatoj autorët përshkrues, që e kanë cekur në punimet e tyre serioze historike, këtë objekt krenarie të gjithë Malësisë.

Në Hot në rrëzë të Bukoviqit, gjendet Kulla e Rrasës, në rranzë të Rrasës e punuar me mjeshtëri artistike dhe mbrojtëse kuptimplote për kohën, qysh prej vitit 1732. Gjithashtu, nga historianët dhe ndërtuesit arkitektë të ditëve tona, mendohet, se ajo është punuar nga artizanatët venecianë në vitin 1422, kur sundonte Balsha i Shkodrës dhe ishte e përhapur feja katolike në trevat malësore përrreth.

Deri në vitin 1571, kur prej ushtarëve aziatikë të Perandorisë Otomane u pushtuar Ulqini, kullat në tërësi u bënë kështjella të pamposhtuara të rezistecës antiosmane, për banorët mbrojtës. Ata ishin dhe mbetën dëshmia më e gjallë e luftës heroike, që zhvilloi populli i Malësisë gjatë shekujve, duke na dhënë sot krenarinë e të qenurit shqiptar, përmes luftrave mbrojtëse dhe asnjëherë sulmuese ndaj shtetëve të tjera, që kanë bërë të parët tanë heroike.

Duhet shënuar ,se asokohe, venedikasit e humbën luftën dhe filluan të largohen në drejtim të Raguzës në trevat kodrinnor e malore të Dubrovnikut. Në tërheqje e sipër pushtuesit turq, shkatërruan shumë shtëpi malësore, djegen kullat, vranë pleq e fëmijë dhe detyruan banorët të marrin udhën e kurbetit, për të shpëtuar nga asgjesimi i plotë nga barbarët e egër aziatikë turq.

Të kësaj periudhë, i përkasin edhe shkatërrimi, që ushtria otomane turke bëri, kundër të gjithë objekteve të kultit të Kishës romane katolike, duke zhdukur kësisoj çdo gjurmë të ekzistencës së hershme të saj. Një pjesë prej tyre, barbarët pushtues i kthyen dhunisht në xhamia, duke vendosur mbi kampanjelet simbolet e tyre yllin e gjysmëhanën.
Për këtë periudhë të errët shkatërrimesh, kanë shkruar shumë autor të huaj dhe një pjesë e kronistëve turq, të cilët, përmendin me trimëri barbarinë, që ushtarët mizorë turq bënë mbi popullsinë dhe kishat katolike të popullit të Malësisë asokohe.

Të gjithë kishat katolike në Ulqin, Shas, pra rreth 365 objekte e simbole kristiane, u bënë rrafsh me tokën ose ndryshuan dhunshëm destinacionin e tyre. Tashmë në këtë shkretëtirë feje të të parëve të krishterë, që nga agimi i krishtërimit në trojet shqiptare, që i përket shekullit të parë mbas Krishtit, kanë mbetur historitë e shkruara të kohës, që dëshmojnë se trevat e Ulqinit ishin njësoj sikurse simotrat e saj në qytetet e tjera të Arbërisë dhe Europës.

Historiani italian Antonio Visili, bëri një vizitë në kishat e trevës ose Arqipeshkvisë së Tivarit (një ndër me të vjetrat në të gjithë trojet etnike shqiptare). Ai vizitoi Kishën e hershme të Tivarit në vitin 1574, ku u shpreh: "Gati në çdo themel të Kishës katolike nisi të përhapet dhunshëm feja islame. Turqia shkatërroi kishat e filloi të similoi popullsinë vendase me hir e pahir…"

Kulla te Kodra e Lartë mbi varret e Hotit

Në vitin 1333, filloi të përmendet emri i Hotit. Në këtë shtëpi të fisit Gjelaj, kanë jetuar sa e sa burra, që i ka njohur malësori e Malësia. Këtu ka jetuar edhe Can Gjelosh Leka, që kishte tetë vëllezër, të cilët në mënyrë heroike kanë rënë dëshmorë në mbrojtje të interesave të popullit shqiptar. Për të gjithë martirët e Atdheut, mbrojtja e tokave të të parëve ka qenë synimi kryesor dhe vendimtar, të cilën ata e kanë paguar me jetën e tyre. Gjaku i derdhur për liri të vatanit, skuqi tokën arbërore, e cila, për çdo festë kombëtare i përkujton me veneracion.
I vetëm Can Gjelosh Leka, ka mundur të rezistojë deri sa plumbi armik i mori jetën, duke vaditur kullën te Kodra e Lartë mbi varrezat e Hotit në Malësi. Ai ishte bashkëluftëtar me çetat nacionaliste që zhvilluan luftra çlirimtare për ngritjen e flamurit të Gjergj Kastriotit, duke qenë një shtyllë e fortë e rezistencës në kullën e Vranës, Kështjellën legjendare të Rozafatit në Shkodër, Luftën e Medunit, në kalanë e famshme të Deçiqit etj.
Gjithmonë kjo kullë, ka lëkund në djep trima kreshmikë, ka treguar me shembuj dhe shumë dëshmorë të rënë për lirinë e Atdheut, se është një fole e dashur dhe e pashuar e frymës së zjarrtë të atdhedashurisë me një heroizëm të pashoq. Can Gjelosh Leka, Lekë Pepa, Gjelosh Leka etj., si fis qysh prej viteve 1850-1890, shënohet emri i tyre në analet e historisë legjendare të trimave të Malësisë, ku ata asnjëherë nuk e lëshuan pushkën nga dora, kundër vezirëve turq të Shkodrës, që të mos merren të dhetat (taksat) tek banorët e Hotit.

Trimat e shpatës si Pal Gjeloshi e Marash Gjeloshi, përmend me nderim e respekt edhe në ditët tona në Malësi. Atyre populli i vuri emrin Pal Çeliku e Marash Hekuri, sepse ishin një kockë e fortë, që nuk theheshin lehtë nga hordhitë turke të vezirëve që kishin pushtuar tokat arbërore. Trimërinë dhe guzimin e tyre i kanë pranuar edhe armiqtë turq, të cilët kishin frikë sapo dëgjonin se Pal e Marash Çeliku kanë zbritur në qytetin e Shkodrës.

Gjithashtu me shumë respekt të thellë përmenden luftrat heroike, që kanë zhvilluar malësorët të prirë nga trimi Marash Hekuri në Kullën e Turkut, duke u prerë si dragua me turqit. Kraharori i tij, ka qenë i mbuluar nga plumbat e hekurit, ku ai ka qëndruar i varruar me pesë plagë në trup. Historia tregon, se kur ka rënë në tokë, kali i bardhë i tij, i ka lëpirë plagët e i ndihmuar nga luftëtarët e tij e kanë marrë dhe vendosur mbi shalën e kalit të vet, duke i shpëtuar jetën.

Kali i tij gjatë momentit që ky trim është plagosur rëndë, nuk ka lënë më shkelma që të afrohet asnjë ushtar turk. Gjelajt si kullë e njohur, kanë qenë princa të lartë dhe fisnikë në shpirt. Ata asnjëherë nuk kanë lënë asnjë gjak pa marrë sipas kodeve të kanunit të maleve, duke nderuar dhe respektuar mikun dhe pushkë e zjarrtë për armikun. Besa e dhënë, ka qenë një tipar dallues i tyre, që e kanë mbajtur me nder dhe lavdi përherë. Nana e tyre Lule Lukja, ka qenë një sokoleshë fisnike. Ajo kur i ka parë djemtë plot gjak nga varret e marrë në luftë, është shprehur me guxim: "Gjaku i bijve të mi, u baftë Flamur i Shqipnisë!" Nikë Uci, është shquar për pleqni, kuvende burrash në odat e trimave të fjalës së mençur, patriot i zoti, ndera dhe krenaria e malësorëve.

Gjelosh Frangu Gjelaj, ka qenë një luftëtar i pamposhtuar antiturk. Prej fisit Gjelaj nga Traboini i Hotit, është përmendur edhe dera e njohur e Gjelajve, që janë dalluar për pushkë, besë, mikrptje me zemër të bardhë, ku janë ruajtur nderi dhe traditat e moçme shqiptare. Trimat e tillë do të jenë në ballë të betejave të përgjakshme me pushtuesit turq, duke shkrepur pushkën në kështjellën Rozafat të Shkodrës, e në sa vende të tjera, ku Atdheu ynë ishte në rrezik dhe kërkonte që bijtë e denjë të saj t'a mbrojnë me dinjitet.

Për historinë e tyre ndër shekuj, që kanë ngrohur gjithnjë barutin me grykën e pushkës, ndër të tjera janë: Kulla e Gjelajve, që më vonë mori emrin Kodra e Kullës (sepse kanë lindur shumë trima të pushkës për liri), në të cilën u lëkund në djep trimi i mirënjohur Cin Hjeloshi.
Në shtëpinë e tyre, kanë ekzistuar dhe gjinden ende sot gjurmë të afreskeve figurative, që i përkasin kohës së lulëzimit të artit dhe kulturës së Rilindjes Europianes (Reneshances), ku shquhen në veçanti penda e artistëve me famë botërore, të lindur e rritur në Venecia, Padova, Romë, Torino, Milani (Itali) etj.

Të brezit të fundit, që shkruan historinë me tytën e ngrohtë të pushkës dhe derdhen gjakun e pastër për liri, janë edhe trimat e tjerë të Hotit, ku në mënyrë të veçantë spikasin pasardhësit e derës së tyre, sikurse ishin ishin Mark Baci me familje etj.
Në vitin 1680, hotianët dhe në veçanti fisi Gjelaj, kanë zhvilluar luftën e përgjakshme kundër malaziasve në Bjeshkën e Jeshnicës e të Strumicës, që gjenden në Bjeshkët e Nemuna. Në këtë betejë të hatashme, mendohet se kanë humbur jetën 280 bjeshkëtar të fisit Gjelaj e prej fiseve të tjera të Malësisë. Thuhet se asokohe një mace e zezë, ka rruguar nga bjeshkët e ka mbërritur deri tek shtëpia e Gjelajve si shenjë e kobshme. Një plakë e shtëpisë, sapo ka parë macen e zezë, është shprehur me dhimbje: "Mjer na se u paska ra pas shpine shkjau, e ka pre trimat me familje në bjeshk."