Botohet në Rumani romani “Verë pa kthim” i Besnik Mustafajt

-- nga Baki Ymeri, (Bukuresht)

Shtëpia Botuese rumune Junimea, botoi ditët e fundit romanin Verë pa kthim të shkrimtarit Besnik Mustafaj. Është një nga romanet më interesantë të letërsisë moderne shqipe, i cili është çmuar në shumë gjuhë e shumë kultura te huaja. Besnik Mustafaj është, pa dyshim, një nga emrat më të njohur të letërsisë bashkëkohore shqipe. Duke qenë i përkthyer në disa gjuhë të huaja, qofshin të qarkullimit ndërkombëtar, apo ballkanike, Besnik Mustafaj është shndërruar në një nga emrat që kanë fituar rezonancë dhe peshë përfaqësuese në botën letrare europiane. Shtëpia Botuese prestigjoze “Junimea”, e drejtuar prej një nga personaliteteve më të mëdha të letërsisë moderne rumune, Cezar Ivanescu-t, boton kësisoj romanin e dytë nga letërsia shqipe, pas romanit “Pallati i ëndrrave” të I. Kadaresë në vitin 2001.
Romani është përkthyer nga Dr. Luan Topçiu, dhe redaktore është Simona Modreanu. Botimi i këtij romani vijon menjëherë pas botimit në rumanisht të novelës “E madhe është gjëma e mëkatit” të Mitrush Kutelit, nga Shtëpia Botuese “Privirea” me përkthim po nga Luan Topçiu.

Ky roman, i tipit onirik, shkruar teknikisht shumë pranë “romanit të ri francez”, botohet në vendin ku përvoja e romanit onirik njeh autorë që i takojnë onirizmit si drejtim letrar siç janë Virgil Tanase, Vintila Ivanceanu, Dumitru Tepeneag, Leonid Dimov, të cilët u bënë të njohur kryesisht në Francë.

Romani i shkruar sipas “teknologjisë” së ëndrrës përbën një formë shprehjeje artistike tejet inteligjente, që i siguron thellësi domethënieve ndërtekstuale, krijon simbole që priren drejt universalitetit. Në pamje te parë, duket se onirizmi barazohet me një realitet virtual. Në fakt ëndërrimi dhe imagjinarja realizojnë simbolin, alegorinë, ai aludon për një realitet konkret historik, politik, ekzistencial. Onirizmi përbën një rrafsh estetik, një prosede letrare, suksesi i së cilës përcaktohet nga talenti dhe intuita, nga aftësia për të tekstualizuar ëndrrën.

Nga ana tjetër, “Verë pa kthim” ndërtohet mbi një shtrat mitik ballkanik, ku mund të dallojmë tre nyjeve semantike kryesore: atë të kthimit (Odiseja, Konstandini, Ymer Aga etj), në një paralele të kthimit të të vdekurit (Kostandin-Gori), atë të mbajtjes së fjalës së dhënë (Konstandini dhe Doruntina, Ymer Aga) dhe atë të pritjes (Sana-Penelopa). Autori nuk sjell simbolet e mitit në mënyrë të drejtpërdrejtë, por dëshmon gjallërinë e skemës mitike në bashkëkohësi. Vegimi i romancierit ndërtohet sipas kësaj formule ku bashkëjetojnë miti, ëndrra, realiteti. Ëndrra gjeneron mitin dhe miti gjeneron ëndrrën, për te mbërritur në një realitet ku pritja kthehet në absurd, e kthimi në një iluzion. Ëndrra e Besnik Mustafajt në romanin “Verë pa kthim” është e kontrolluar dhe i qëndron besnik skemës mitike ballkanike. Shtresimet kuptimore dhe vetë shpjegimi i romanit dhe i enigmës së tij onirike mund të dekodifikohet, në fakt, përmes këtij nënshtrati.