Në Shka Fajiset Skânderbegu?

1
6176

Printo

[ Skënderbeu | Barleti ]

— nga Marin Sirdâni
Marin Sirdani

Pjesa I

Ndër vepra të ndryshme që flasin mbi Skënderbegun, posë punve të çuditshme t’atij kreshniku përnjëmend të pashoq, bien në sy edhe disa punë që nuk pajtohen me nji “Athleta Christi” e “Defensor Fidei”. Kundrohen disa sende, due me thanë, të cilat lypin zhvillim për të kuptue mirë shkaqet e rrethanat që e nxiten at farë burrit me veprue, në disa raste, në nji mënyrë jo fort të knaqshme.

Barleti, fjala vjen, e shkrimtarë tjerë t’asaj kohe, diftojnë se ky, per së vogli, iu shtrue ritit të cirkoncizjonit (te bamit synet), e kur iu mbush mendja me kthye në vendlindje, mbyti kanceljerin e Sul1tanit, e në Krujë, mishketoi ushtrin turke që gjindej n’at qytet. Këtyne, u shton Gjon Muzaka, princi i Myzeqesë, se ai [Skenderbeu] i ndau të motrën, Zanfinën, të martueme me Karl Muzak Topinë, edhe se i rrëmbeu krahinën e Tomonishtes. Biemmi, mandej, i ven faj pse s’dijti kurr me u ngij me lufta.

Gjergj Kastrioti - Skënderbeu - portret i kohësPo këto ngjarje që u përmendën më sipër, biografët e Skënderbeut nuk i bien aq qartas, a ma mirë me thanë, nuk i bien krejt njinji; tuj lanë pa përmendë kush nji rrethanë e kush nji tjetër. Kështuqë, po s’i përqasi lexuesi me vëmendje njanin me tjetrin [thanjet e autoreve per Skenderbeun], ndahet shpesh me nji kuptim të mangët të ndodhes. Për të mos u lanë pra, deri ku të jet e mundun, vend këtyne dyshimeve, si edhe me lehtsue punën e atyne, që dëshirojnë me pasë një ide sa ma të qartë mbi këto ngjarje, po parashtrojmë këtu poshtë rrjedhjen e zhvillimin e tyne, per me e pa ashtu se sa faj mundet me iu vu Skënderbeut për të tilla akte.

Qysh në luftën e Kosovës, 1389, princat shqyptarë e panë qartas rrezikun që u kanosej prej anës së Turkut. Per me i dalë punës përpara, njani mbas tjetrit, kërkuen përkrahjen e Republikës së Venedikut, e cila ishte shteti ma i fuqishm që kishin për qark. Me këtë u lidhën, e këtë e njoftën per kryezotneshë.

Por këtë herë nuk u shtynë Turqit ma thellë përmbrenda kufinit të Shqypnis, pse u qiti trazime mbreti i Tartarvet, Timurlengu. Mbasi kryen punë me atë mbret, u kthyen rishtas, në vjetin 1410, me vijue në mposhtjen e Ballkanit.

Skënderbeu - përkrenarja dhe shpata në Vjenë

Venediku, prej friket mos të bjerrte tregtinë n’ato vise, u mor vesh me Sulltanin, e në muejin e Frorit t’atij vjeti, u lidh t’i paguej nji tribut per vendet që zotnojte në Shqipni. Princat shqiptarë atëherë, të lshuem doret prej asaj Republike dhe mbasqe prej ngatrresave të përparshme nderveti nuk u bahej me u bashkue tok në një e me i ba ballë Turkut, u ngushtuen të njohin sipraninë e Sulltanit, kush tuj u lidhë me i pague tribut, kush tuj i shkue në ndihmë me ushtri, e kush tuj pranue ushtrinë e tij ndër kështjella. Kshtu u pajtuen me te sa me shpëtue prej atij rrezikut iminent, se në praktikë ia luejten lojën shoqi shoqit [turqit e shqiptaret] sa herë i panë gjasen qysh në fillim.

Megjithkëtë, disa princave, iu duk poshtnim me hy në gojë të Turkut pa i ba fije kundërshtimit, prandaj s’vonoi e krisi lufta. Njani ndër këta, Gjon Kastrioti, princi i Krujës, luftoj trimnisht të thuesh krejt at vjetë, 1410, por së mbramit fuqia e madhe turke e lodhi ushtrinë e vogël të tijën e iu desh me lypë paqë. Sulltani, i egërsuem kundra Gjonit për kundërshtim që i bani, nuk u mjaftue të ndreqej me të, vetëm të njihte sipraninë e tij tu i la një tribut, por për siguri se do t’i mbetëte besnik, i lypi peng edhe njanin ndër djemtë. Gjon Kastrioti, per mos me humbë vedin e vendin, i pranoi ato kondita. Për këtë ngjarje, bajlozi i tij ne Venedik, e lajmon Senatin se Zotnia e tij u ngushtue t’i japi të birin peng Sulltanit: “Ipsum esse astrictum a Turchis et habere proprium natum in obsidem apud eos (l).

Skënderbeu - memoriali në Krujë

Se i cili ndër të katër djemtë e Gjon Kastriotit u dha peng këtë herë nuk dihet me siguri, por nuk ka fije gjaset se qe Skenderbeu; permateper, mund të thuhet me shumë arsye, se ky n’atë vjetë nuk kishte le ende. Por edhe t’ishte qenë i lemë, s’asht për t’u besue se tuj pasë Gjon Kastrioti katër djem, do t’i epte peng Sulltanit shi ma të voglin djale, krejt foshnje.

Mbas një dokumentit të manastirit të Hilandarit, para vjetës 1421, Gjon Kastrioti me tre të bijt Reposhin) Konstantinin e Gjergjin) blen prej atij manastiri, në Mal Shejt, kullën e Shën Gjergjit; e me 1421, i njajti princ me të katër të bijt, Stanishin, Reposhin, Konstantinin e Gjergjin, i falë atij manastiri fshatet Radostina e Trebishta (2)

Prej këtij dokumenti duket se Stanishi, që mungon në blemjen e kullës, qe ai që u dha peng në vjetën 1410; e prej faljes së fshateve kuptohet se, me një mënyrë a me një tjetër, ky u kthye ndermjet vjetve 1410-1421; e se Gjergji deri n’at vjetë s’ishte qënë i dhanë peng, por gjithandej te prindja e vet.

Se ç’vjetë u dha peng Gjergji nuk mundet me u caktue lehtas. Për shkak të luftave të shuma që i takoi Gjon Kastriotit me ba kundra Turqve, që më 1407 e deri 1430, historjanët e asaj kohe ndërlikojnë përfundimin e njanës me tjetrën, e shpesh ngatrrojnë edhe emna e data. Me siguri veç dihet se të paktën tri herë Gjon Kastrioti qe thye prej Turqve, e se të tria herët qe shtrëngue të bajë paqë me kondita të randa. Në njanën ndër këto paqe qe shtrëngue t’i japin në peng besnikrie të katër djemtë Sulltanit, e ky u lidhte me i lanë të lirë në fenë e krishtenë e me i rritun mbas gjendjes që u perkitëte; e mbas dekës së tij, me dërgue njanin të marrë rendin e princnisë së Krujës.

Këtë e dëshmojnë të tanë historjanët e asaj kohe, por nuk bien në godi për vjeten e kësaj ngjarje. Barleti e zen të ndollun në vjetën 1412; Lavardin e Biemmi me 1413; Anonimi i Sansovino-s e Dhimiter Frangu me 1415; Hahn e Hopfme 1410; Hammer, Paganel e Fallmerayer me 1423. Mbas Biemmit, Pisko-s, Hahn-it e Hopf-it i mori peng Sulltan Mehmeti I; mbas të tjerve i mori Sulltan Murati II. Fan Noli (3) në historinë e vet, e zen të ndodhun nën Sulltan Muratin II në vjeten 1421, e duket se ka arsye të plotë.

Donika Kastrioti Këtu e shoh me udhë me iu shmangë vijimit të kallximit të nisun, për arsye se prej vjetës së kësaj ngjarje, në të cilën Skënderbeu ishte tetë a nandë vjeç, rrjedhin shumë gabime kronologjike në historinë e tij. Po i përsëris pra argumentat që qet Fan Noli per me provue aserten e vet, të cilat, kishe me thanë, se janë të mjaftueshme per me u sigurue mbi këtë pikë.

Mbasi dokumentat e manastirit të Hilandarit, që cekëm më sipër, nuk lanë me dyshue se perpara Shtatorit, 1421, Gjergji Kastrioti nuk u dha peng, e tuj u ditun se ai kur u dha peng s’qe veç tetë a nandë vjetësh, e se në vjeten 1428 ishte në një gradë të naltë n’ushtrin turke (4), s’mundet me pasë ndodhë ajo ngjarje shumë kohë mbas asaj vjete. Laoniku e Phranza, ngjitas me rrethimin e Belgradit të vjetës 1421, diftojnë edhe një disfatë të Gjon Kastriotit prej anës së Sulltan Muratit II. Laoniku, thotë se Gjon Kastrioti u thye edhe u shtrëngue me i shkue me ushtrinë e vet kudo të kishte luftë:” Interea Ivanes victus ibat injanuas regis, eumque sequebatur quocumque cum copiis militatum abisse (5); “Phranza thotë se Sulltan Murati II e mundi të thuesh shqimit Gjon Kastriotin: “Et Johannen Castriotam plane si bi subjecit (6).”

Sa pse njimend Gjon Kastrioti në vjeten 1421 ishte i ngushtuem me u lidhë me Turk e provon edhe fakti se Republika e Venedikut, nji vjet mbas, ne vjeten 1422, dërgoj një ambasador të veçantë te ai për me ia mbushë menden t’a prishte aleancën që kishte me Turk (7).

Tanush Topia

Tuj qenë pra, se para vjetës 1421 Gjergji nuk u dha peng; e shi n’at vjetë i ati, Gjon Kastrioti, u ngushtue të lidhë aleancë me Turk, të cilën mbas një vjetit, 1422, mundohet me e prishë Republika e Venedikut; e se ky, i dhanun peng nandëvjeçar, ishte në një zyrë të naltë ushtarake në Turqi në vjetën 1428; duhet me thanë, se pengzimi i tij, ndodhi në vjeshtë a në dimën të vjetës 1421. Me kaq po kthejmë në kallzimin e këputun.

Historjanët e treguem më sipër na diftojnë edhe se Sulltan Murati II, porsa i pati afër vedit të bijtë e Gjon Kastriotit, prishi besën e dhanun: me lanë të lirë në besim, e i shtrëngoj t’i shtroheshin ritit të cirkoncizjonit [I detyroi me dhune me u ba synet]. Por mbasi këtë ngjarje nuk e bien njësoj biografët e Skenderbeut; për mos me shkue tuj përsëritë të njëjtat shprehje, po citojmë vetëm ndonji ndër ta, sa me pa ndryshimin që kanë në këtë kallxim.­ Barleti thote,“Deducti ad Ottomanum adolescentuli,, priman perfidiam ejus in eo sensere, quod abjecta, quae eorum parentibus praestita erat, fide, circumcidi Mahometano ritu illico jussi su nt.” (8) “Dhimiter Frangu thotë se, “Lo fece circoncidere in quella pueritia et porgli nome Scanderbeg”. (9) Gjon Muzaka e bjen kështu, “Lui si chiamava Giorgio Castrioto, ma quando si fe Turco, chiamarono Scanderbeg”.(10)

Hamza Kastrioti Pra, prej çka u shenue tashti ma sipër, nuk rezulton qartas, a i shtrëngoj Sulltani me u cirkoncidue [ba synet] të katër të bijtë e Gjon Kastriotit a por njanin. Barleti me një palë thotë se të katërt, po Dhimiter Frangu, Gjon Muzaka e të tjerë përmendin vetëm të voglin, Gjergjin. Ka gjasë se Sulltni, la m’anësh tre djemt e parë, pse ma të rritshëm, shtrëngoj të mbramin ti shtrohej cirkoncizjonit, me mende se tuj qënë ai kaq i vogël, e prandaj i pa forcuem në fenë e krishtenë, do t’iu rranjoste lehtas në zemrën e njomë të tijnë besimi i ri.

Dhimiter Frangu, (11) mbasi difton gzimin që çfaqi Sulltani kur i pat para të katër djemtë e Gjon Kastriotit, thotë se i çuditun ky tuj kundrue bukurinë e cilsitë e jashtzakonshme të Gjergjit, tetëvjeçar, ndau me vedi mos me ia kthye ma t’et, por me e rritë në kurtin e vet, e prandaj bani me e cirkoncidue n’at moshë të re e ia ngjiti emnin Skënderbe.

Ky kallxim i Dhimiter Frangut, se vetëm Gjergji u cirkoncidue, forcohet edhe prej dy fakteve që po citojmë këtu poshtë. Në Korrik, 1428, Gjon Kastrioti njofton Senatin e Venedikut me anën e bajlozit [ambasadorit] të vet, At Dhimitrit, se nuk ishte përgjegjës, po qe se i biri i tij, që ishte kthye ne muhamedan, shkel tokë t’asaj Republike. Senati i përgjigjet se do ta marri para sysh at punë, por i lutet Gjon Kastriotit të përdori influencën e vet atnore pranë të birit, që Skenderbeu mos të trazoj viset e Republikës. (12)

Moisi Golemi Në këtë kohë edhe të tre vllazent e Skënderbeut ishin në zyra të nalta ushtarake; por a pse s’kishin aq zotsi, a por pse s’u besojte Sulltani, nuk i dergojte me kryesue ushtrinë ndër luftra. Barleti, kur difton se Sulltan Murati II bani Skënderbeun Sanxhak, thotë se edhe të vllazent i gradoi me të tilla nderime: “Coeteri quoque fratres iisdem omati dignitabus” (13)

Ma vonë, më 10 Korrik 1439, Gjon Kastrioti, të cilin Senati i Republikës së Raguzës e kishte ba qytetar nderit të sajë qysh në vjeten 1413, lutë at Senat t’i japi at nderim edhe të bijve. Senati e pranon lutjen për tre djemtë e parë, por për të mbramin, Gjergjin, e përjashton. Në vendim, emni i Gjergjit asht shkrue e mandej prishë. (14)

Prej dokumentit të parë duket se vetëm Skënderbeu u cirkoncidue, e prej të dytit mirret me mend se tre djemtë e parë të Gjon Kastriotit a s’qenë kurrë kthye muhamedanë, ose ishin muhamedanë sa për faqe, se me zemër ishin të krishtenë e vetëm prit shin rastin me ikë prej Adrienes e me kthye në vendlindje. Për Gjergjin, të cilin e dijshin, se për së vogli e kishin cirkoncidue, e që aso kohet dërgohej shpesh prej Sulltanit si kryekomandar i ushtrisë turke në ekspedita të ndryshme, deri kundra shteteve të krishtena, kishin arsye me dyshue për fenë e tij, e prandaj duket se Senati i Raguzës e përjashton.

Muzaka Sa për Reposhin, djalin e madh, Barleti na thotë se ishte ba mungar [murg], por përpara edhe ky qe me të tre vllazent i dhanë peng n’Adriene; e se aty, u martue me një zojë turkinë e pat me të një djalë, Hamza Kastriotin. (15) Gjon Muzaka përkundra nuk e zën Reposhin të dhanun peng Sulltanit. Për të thotë se kishte qenë djalë shumë i përshpirtshëm e ishte ba mungar në manastirin e malit Sinai, ku kishte pasë jetue e dekë: “Repossio predetto Ju uomo de santa vita e se n’ando at monte Sinai e se fe frate e li morese.” (16). Kjo asertë e Gjon Muzakës dhe e disa shkrimtarve tjerë, se Reposhi nuk qe dhanë peng para se t’u bajte mungar, historikisht asht krejt e gabueme, tuj qenë se biografët e Skënderbeut, Hamza Kastriotin e diftojnë për djalë të Reposhit të lemë n’Adriene.

Të gjitha këto dëshmi të ndryshme të prume deri këtu ndoshta mund të pajtohen në këtë mënyrë: Gjon Kastrioti i ngushtuem prej Sulltan Mehmetit I në vjetën 1410, i dha në peng besnikriet djalin e dytë, Stanishin; por në vjetën 1421 iu desh t’i japi peng të katër bijt Sulltan Muratit II. Ky Sulltan, prish besën e dhanun me i lanë të lirë në besim, bani me cirkoncidue djalin e vogël, Gjergjin. Mbas ndonjë vjeti, djali i parë, Reposhi, u martue me një turkinë e pat me të një djalë, Hamza Kastriotin; por i ramë në pendim, iku në malin Sinai e u ba mungar për të shlye fajin që bani tu u martue me një turkinë.

Këtu, para se ti japim fund kësaj çeshtje, vlen me u sigurue lexuesi edhe për moshën në të cilën u dha peng Skënderbeu. Mbas Barletit, porsa i kishte mbushë nandë vjet; “Vu dum enim nonum attigerat annum”. (17). Nandvjeçar e zë edhe Lavardin: “Car a peine avoit-il attent neuf ans.”(18) Dhimiter Frangu e Anonimët vetëm tetë vjetësh: “Fanciulo d’otto anni” (19). Laonicus, nuk e cakton vjetin, por thotë se ishte foshnje: “Puer venit injanuas regis” (20)e Gjon Muzaka i thotë të gjithë të vegjël: “tuttipiccoli”.(21)

Oda e Lekës
ash ti tuj pasë parasysh moshën e re të Skënderbeut, tetë a nandvjeçare, e rrethanat që e ngushtuen t’i shtrohej ritit të cirkoncizjonit nuk i do zanë për një mungesë karakteri. Ai, foshnje, me at akt të padashtun, nuk u ba muhamedan në mënyrë që t’i shrranjosej prej zemrës së tij feja e të parve. Një provë e qartë se ai, edhe sa qe në pengzim, e ruajti besniknisht në zemr të vet dashninë e nderimin ndaj asaj feje, që për së vogli ia kishin pasë edukue në zemër prindja, e dëshmon fakti se ai mbajti përherë afër vedit një çetë ushtri shqiptare të krishtenë.

Këtë Dhimiter Frangu, na e thotë faqe. “Haueua Seanderbeg tenuto sempre, et tuttar, a teneua appresso di se una moltitudine di Christiani fautori del pad re, li quali ad ogni hora l’ammaestrauano seeretamente nella fede Cristiana rieeuata nel Saerosanto Battesimo.” (22) I njajti thotë edhe se kur u drejtue Skënderbeu për Shqipni e përcollën treqind kalorsë shqiptarë që kishte pasë në shërbim: “ehe erano stati al suo seuitio”.( 23) Kshtu, si ushtarë që kishin qenë në shërbim të Skenderbeut i bjen edhe Anonimi i Sansovino-s. (24)

Se pse përnjimend Skenderbeu kur ktheu së parit në vendlindje qe i percjellun prej treqind djelmoshave shqiptarë nuk mohohet prej kurrnjë historjani, po se qenë të krishtenë provohet posë prej ngjarjes që u zhvillue n’at rast në Krujë, edhe prej faktit se ditën e Krishtlindjes, pak kohë mbasi mbrrijtën, u pagzue vetëm Hamzai e disa Turq (25); e n’ushtri shqiptare, aso kohe që ende ishte dheu i jonë krejt i krishtenë, nuk përmendet kurrë ndër ta ndonjë muhamedan shqiptar.

Por jo veç çka u tregue më sipër e provon aserten tonë. Barleti na thotë se Skënderbeu për hatër t’asaj feje që besniknisht e kishte ruajt në zemër të vet, kurdo i takoj me luftue kundra të krishtenve e ndali dorën, e bani vetëm aq sa u lypte mos me ra në sy për tradhti a për ligshti. Kur në vjetin 1430 Maxhart kishin hy mbrenda kufijve të Turkut e po shkojshin tu ba dame të mëdha, Sulltan Murati II dërgoi kundra sish Skenderbeun me nji ushtri të madhe për me ua rrudhë guximin; e aq bukur, thotë Dhimitër Frangu, dijti ky me u sjellë me ta, sa doli ngadhnyes pa i damtue faret, “n quale in quella impresa si di porto si astutamente, et eon tanta prudenza, che intratenne gli Ungari un pezzo senza punto combattere …

Onde tenne modo eon la sua SDmma prudenza, ehe i Christianissimi Ungari, senza venire alle mani, se ne ritomasserv a dietro, et cosi riusei il desiderio suo.”(26) Qysh ditën e parë mandej që kthej në vendin e vet, e per njizetekatër vjet që qeverisi princninë atnore, e diftoj faqe, me fjalë e me vepra, se nuk kishte pasë fitue kurrfarë simpatiet për Turq e për fenë e tyne (27); e tuj ndjekë me përshpirtni jetën e krishtenë, “luftoj panda deri ditët e mbrame të jetës së vet, si një Makabe i dytë, për mbrojtjen e nderin e kombit, e për lumninë e emnit të krishtenë”.( 28)

Pjesa II

Posë katër djemve, Gjon Kastrioti pati edhe pesë vajza: Marën, Vlaikën, Angjelinën, Jellën e Mamicën. Të katër vajzat e para ky i martoi me princat aleatë: Marën me Shtjefën Cernoviqin, princin e Zetës; Vlaikën me Gjin Muzakën; Angjelinën me Vladan Arjanit Komnen Golemin, princin e Çermenikës; Jellën me Pal Stres Balshën, princin e Misjes (Arbnisë a Jallisë). Mamica, ma e vogla, qëndroi afër prindve e u martue me Karl Muzak Topinë, mbasi ktheu Skënderbeu prej pengzimit.

Me ketë martesë, mbas Gjon Muzakës, Skënderbeu u ba fajtor para Zotit e para robit, sepse nxiti princin Karl Muzak Topinë me nda te motren e Gjon Muzakës, Princeshë Zanfinën, për t’i dhanë për grue të motrën e vet, Mamicën. Kështu jau përshkruen të bijve Gjon Muzaka këtë divorc: “Edhe ju them se Skenderbeu e nxiti Princ Karl Muzak Topinë të dajë Zanfinë Muzaken, pa marrë para sysh as Perëndi, as gja tjetër, as bijt qi kishin e i dha të motren Zojen Mamicë me të cilën pati katër djelm e dy vajza; djemt u banë të gjithë turq. Me fjalë tjera, donte me thanë se, Skënderbeu e pati ndëshkimin prej Zotit per të zezën që bani. Por, mbas tij, nuk mbaron puna me kaq: “Zanfina e divorcueme martohet me Moisiun i cili hidhet kah ana e Turqve edhe i bjen Skenderbeut, per t’i marrë gjakun së shoqes edhe të fitojë Dibrën e rrembyeme. (2)

Po të mundte njeri me u mbështetë në dëshminë e mbitregueme, Kreshniku jonë nuk kishte me mujtë kurrsesi me u justifikue për një vepër të tillë, tue rezultue prej mbrendisë s’atij shkrimi, se Gjon Muzaka jo veçse nuk asht i paanshëm por anmik i hapur i Skënderbeut e i Kastriotve, e se gjithmonë e sjellë ujin nga mullini i vet, të gjitha thanjet e tija do të merren fort me rezervë.

Vlen me u dijtun, para se të hymë me rrahë këtë çështje, se Gjon Muzaka iku prej Durrsit vjetin 1479 e u vendos në Napoli. Aty, tuj e pa se po gatohej në vjetin 1510 një kryqzatë e madhe kundra Turqve, e ishte gjasë e madhe të çlirohej Shqipnija, shkroi një memorandë për t’u tregue të bijve ç’vise ishin të princnisë së Myzeqesë edhe kështu t’i kërkojshin e t’i merrshin (3). Këtë princni ky jau ndan tre të bijve me testament.

Me ketë shkrim, si shihet qartas, donte n’at rast Gjon Muzaka me gjuejt n’ujë të turbullt. Çdo krahinë a qytet që e kanë pasun princët e ndryshëm të Myzeqesë në kohë të kalueme, ky e kërkon si të vetën. Nëse ndonjë tjetër princ e ka pasun ndonjë ndër këto krahina a herët a së voni, ky a nuk e cekë fare, a e quan uzurpator atë princ. Prej friket mos të shtinte në dorë Gjon Kastrioti II krejt princninë që ia kishte lanë trashëgim i ati, lëshohet në Skënderbeun tuj e përshkrue si njeri egoist, uzurpator e të pa ndërgjegje.

Tuj lanë me e shkoqitë në një numër tjetër aserten e tij se Skenderbeu, qe egoist e uzurpator, po hymë me shqyrtue pale a njimend Kreshniku jonë, “pa marrë para sysh as Perëndi, as gja tjetër e nxiti Karl Muzak Topin të bajë divorc”. Si dihet, në vjetin 1445, me 26 Kallnduer, Mamica, motra e vogël e Skendërbeut, u martue me Karl Muzak Topinë. Princat e krenët e Shqipnisë të grishun n’at dasëm, erdhën të gjithë me dhurata të veta ‘me u përgëzue me dhandrrin e ri. (4)

Për si thotë Gjon Muzaka, Karli i nxitun prej Skënderbeut lëshoj gruen e parë, Zanfinë Muzakën, e 20 mori Mamicën: domethanë, lëshoj gruen me kunorë e mori tjetrën në të lidhun. Pra, mbas tij, Skenderbeu, me ketë akt do t’u anmiqsonte me familjen princore të Muzakajve, e tuj dhanë motrën në të lidhun, do të bjerrte simpatinë e popullit të krishtenë e mbrojtjen e klerit katolik e të Papës. Por gjendja e Skenderbeut kundrejt popullit të krishtenë, klerit e Papës nuk ndryshon me atë martesë,.prandaj nuk mundet me u pranue ashtu qorras porsi një ndër të vërtetat të pakundërshtueshme mbrendija e asaj memorande. Arsyeja e këtij ngurrimit tonë asht pse në qoftë se ai burim i vetëm na paraqet Skënderbeun si një njeri që punët e fesë nuk i merrte ndorë kur s’i shkoj shin per shtat, burime tjera e përfytyrojnë krejt ndryshe, si njeri fort fetar e mik të përzemërt të klerit e të papës, e që meritoj me u quajtë “Atleti i vërtetë e mprojsi luftar i krishtenimit.” (5) Kështu, një zani na e përshkruajnë të gjithë biografët e vjetër të tij.

Po t’kishte qenë njimend çka thotë Gjon Muzaka, arsyeja e lyp që përpjekjet e korrespondencat e klerit e të papës me Skenderbeun do t’ishin këputë a s’pakut rrallue, në, sa në vjetin 1446 Papa Eugjeni IV i dërgon ambasadorë të veçantë që t’a përgzojnë për ngadhnimet e tija, t’i blatojnë ndihmën e Kishës Katolike, t’a sigurojshin se do të bante çmos për të bindun mbretnitë e krishtena t’a ndimojnë kundra anmikut të përbashkët (6). Skënderbeu, mandej, në shkëmbim të këtij nderimi i dërgon ambasador Emzot Pjetër Perlatin e At Pal Kukën me dhurata të ndryshme (7). Korrespondencat e perpjekjet miqsore, ende, të thuash familjare, fort të shpeshta të Skëderbeut me klerin e naltë e me Papën, vijuan të pakëputuna deri në ditën e mbrame të jetës së tij, megjithëkëtë ndër dhjetë vjetët që Mamica ndejti me burrë pa kunorë, për si thotë Gjon Muzaka, nuk diktohet as tërthorazi, ndonjë pakënaqsi ndërmjet tyne.

Ndër të gjitha rastet, Papët shprehin një shpresë të madhe e besim të ngulët në burrni, në fuqi e në zell të Skënderbeut për mbrojtje e lulzim të fesë. Papa Eugjeni IV, në vjetin 1446, i blaton ndihmën e Kishës Katolike (8); Ka1isiti III i shkruante ndër tjera në një letër vjetin 1457: “S’ka nieri në botë, i cili mos të dij trimnit qi kini ba, e të mos u naltojë me lavde të mëdha deri në qiellë, e të mos flasë për trimnin t’ande si per nji atletë e kryeprojs të vërtetë t’emnit të krishtenë”. (9) Papa Piu II, tuj mos mujtë me e kondendue si i dëshiroj te zemra, në vjetin 1460, shprehet me këto fjalë:” … qi prej qindresës së punve të mëdha të bame per fe na ishte dashtë me i çue në vend.”(10), e gjetiu:” se aj ishte i vetmi qi meritojte me u vu në krye të Kryqtarvet”.(11) Nuk do harrue me u ba ballë Turqve; u kujdesën t’a kunorzojnë mbret e sajuan me e ba kryetar kryqzatet mbi të gjithë krishtenimin. Biografët e tij mandej veprat e tija jo vetëm trimnijet e zotsijet, por edhe virtytet e zellin e tij për fe i naltojnë deri në qiell.

Mbi këtë pikë mund të shkohet gjatë e gjatë, por tuj mos ia pa nevojën, po citojmë vetëm Dhimitër Frangun. Kështu e përshkruan ky Skënderbeun per kah përshpirtnija: “Qenë cilsit e këtij Princi aq mirë të përshtatuna, sa vishtirë me u a gjetë kund shoqet n’at kohë. Kje i krishtenë shum i mirë, i divoçëm, i ndalun, i pastër, mik i fortë i virtyteve e anmik i keq i veseve. Kje puntuer i palodhshëm, e kurr s’u gjet ngaeshëm, pat kujdes me majtë ligjët e krishtena, me ruejt vendet shejte e nierzt e dhunun mbas pershpirtnijet, kje zemërgjanë e i dhimbshëm me të gjith t’krishtenët, e ndërtoj shum manastire e banesa për rregulltarë e rregulltare e ata i pajisi me shum të hijme”. (12)

Megjithkëto arsye që i bien ndesh asertës së Gjon Muzakës, provizorisht po e pranojmë tezën se, Skenderbeu e nxiti Karl Muzak Topinë të lëshojë gruan me kunorë e të martohej me të motrën e tij, Mamicën. Por ma parë do të gjejmë shkaqet, që kanë shty Skënderbeun të bajë një hap të tillë.

Shkaqe financiare nuk mund të kenë qenë kurrsesi, pse Skënderbeu e kishte aneksue princninë e tij, e për të nuk dihet se pat prona personale aq të mëdha sa të kishte pse të priste Skenderbeu në ditë të ngushtë ndonjë ndihmë prej tij.

Por edhe ma pak kanë mujtë me qenë shkaqe politike, për arsye, se këto janë ma të fortat që na shtrengojnë për të rrëzue hipotezën e pranueme provizorisht. Asht krejt e kotë të besohet se Skenderbeu të zinte një mik, i cili nuk ishte i ndamë në shenj as për pasuni, as për zotsi, as për trimni, e të humbte simpatinë e popullit të krishtenë, mbrojtjen e përkrahjen e klerit e të Papës e t’u anmiqsonte me familjen princore të Muzakajve. Pazotsinë e vet e diftoj haptas Karli, sidomos në luftën e Beratit në vjetën 1455, ku la edhe kryet. (13)

Me ba at hap ka mujtë me e shty Skenderbeun edhe nevoja. Kjo ka mujtë me ndodhë po t’kishte qenë Mamica një zonjëz, e cila për mungesë cilsishë a prej moshet mos të mundte me gjetë një burrë si i përkitëte. Por asnjani ndër këto supozime nuk mund të pranohet, për arsye se Mamica edhe mbas dhjetë vjetve që jetoj me burrë, ndonse me gjashtë fëmijë nëpër kambë, qe e lypun shumë prej princave për grue, po refuzoj të martohej për së dyti. Si trashëgimtare e të shoqit, qeverisi princninë e Topiajve, n’emën të bijve ende të vegjël, me një urtsi e zotsi të çuditshme deri sa diq. Ishte ma e zoja ndër të gjitha princeshat e derës së Kastriotve e Skenderbeu u këshillojte me të për çfarëdo pune me randsi. (14)

Deri këtu kemi parashtrue shkaqet që kanë mujtë me e shty a me e pengue Skanderbegun të bajë një hap për të cilin e fajson Gjon Muzaka, të shohim tashti a thue i përshkruen Gjon Muzaka faktet historike ndryshe se ishin në realitet.

Qe si ua përshkruen Gjon Muzaka të bijve rritjen e familjes së Kastriotve: “Dijeni se gjyshi i Skanderbegut nuk kishte veç dy fshate, Sinjën e Gardhin e Poshter (Hopf, 301); i biri i tij Skanderbegu, mbassi mori Matin, shtetin atnuer, u ba Zot i Krues, të cilen nuk e pati i ati (Hopf, 299): edhe mbassandej u ba Zot i Dibres, i Brinjes, i Tomonishtës, i Misjes e i krahinës së Gjonmit deri në breg të detit (Hopf, 298.9).”

Nuk lypet me qenë i thelluem në historinë kombëtare tonën për me u kujtue se sa të pamatuna janë thanjet e Gjon Muzakës. Po t’ishte e vërtetë se dera e Kastriotve nis me u mkambë me gjyshin e Skënderbeut që s’kishte veç dy fshate, si asht e mundun që në vjetin 1389 kastërgjyshi i Skënderbeut, Gjergj Kastrioti I, në luftën kundra Turkut në fushën e Kosovës, të bajë propozime në këshillin e luftës të kryesuem prej Llazarit, mbretit të Serbisë? A thue nuk ia kishte ndie zanin Gjon Muzaka atij Gjergj Kastrioti megjithse ai vetë e përshkruen at luftë? Sa për Krujën vërtetë nuk dihet se kur kaloj prej Topiajve a prej Turqve në duar të Gjon Kastriotit, por të gjithë historjanët e vjetër, si Barleti, Biemmi, Anonimët, Lavardin e Dhimitër Frangu, na thonë se e kishte. Kronikani i Raguzës, Luccari, e thotë në vjetin 1423″ Giovanni Castrioto Signor di Crui”. (15) Mbas të gjithë historjanve që u përmendën më sipër, Skënderbeu mori përpara Krujën e jo Matin, si thotë Gjon Muzaka.

Tradhtinë e Moisiut, Gjon Muzaka e motivon kështu: “Skanderbegu i rrembeu Moiziut shtetin e tij, qi ishte në Dibër; mbas kësaj Moiziu i zemruem del kahë ana e Sulltanit, i cili e dergon me nji ushtri kundra tij, atëherë Skanderbegu i çon fjalë të këthehej se do t’a dojte si vlla; edhe Moiziu, tuj e dijtun se nuk kishte ndonji siguri pranë Sulltanit edhe tuj dashtun t’i rritëte fuqin Turkut me gjakun e të krishtenve, u këthye prapë (Hopf, f. 300).”

Edhe këtë fakt historik Gjon Muzaka e bjen ndryshe nga historjanët tjerë t’asaj kohe. Të gjithë një zani thonë se Skenderbeu mori prej Turkut Krujën e mandej Matin e Dibrën. Nuk ia rrëmbeu pra Moisiut. As nuk e diftoj Moisiu zëmrimin e vet për këtë punë për vite e vite. Ai luftoi si një ndër ma të mirët e besnikët gjeneralë të Skënderbeut, edhe ndër kohë ma kritike, prej vjetit 1443 e deri në vjetin 1455. Nuk qe pra shkaku i tradhtisë së tij pse i rrëmbeu Skënderbeu Dibrën, por do të ketë qenë ndonjë send tjetër në thes. Barleti e Biemmi na thonë se mbasi u ba Moisiu me Turqtë, Skënderbeu i konfiskoj pronat, ose properitetin personal, edhe këta ia dorzoj mbasi u pendue e ktheu dalë.

Puna e Zanfinës në këtë rast nuk asht as per t’u zënë në gojë, për arsye se një kreshnik si qe Moisi Golemi, nuk do të kishte nevojë me shkue mbas shtimeve të grues. Shkaku i tradhtisë së tij dihet se qe krenija. Ai e dinte vedin të madh, pse i derës princore të Komnen Topiajve. Vlera e zotsija që ai kishte diftue ndër lufta e në qeverimin e dy Dibrave kishte shkue tuj ia rritë mendjen dhe donte vedin mbi tjerë. Me çue në vend këtë aspiratë deshti me përfitue prej rrethanave. Venediku, që shikonte me sy të keq lidhjen e Alfonsit mbretit të Napolit me Skënderbeun, mezi që priste me ia shtue këtë llastim, e Sulltan Mehmeti nëpërmjet komandantit të Sfetigradit, i kishte blatue kunorën e Shqipnisë, po të hidhej nga ana e tij.

Moisiut iu rritën veshët prej këtyne premtimeve, edhe me diftue pëlqimin e vet lajmoi Sulltan Mehmetin edhe komandantin e Beratit në vjetin 1455 për planet e Skenderbeut e për rrezikun që ndodhej ajo fortesë. Me këtë tradhti u ba një shëmtim i madh n’ushtrinë shqiptare në Berat, e Mojsiu iku në Stamboll. Prej andej Sulltani e dërgoj me një ushtri kundra Skënderbeut, por qe thye keqas. Moisiu atëherë i mundun prej Skënderbeut, i përbuzun prej Turqve, edhe i rrahun prej ndërgjegjes, iku prej Stambollet, erdhi në Shqipni, i ra përmbys ndër kambë Skënderbeut, edhe me lot për faqe i lypi të falun për fajin e tmerrshëm që kishte ba. Skënderbeu i ngjiti dorën, e ngriti në kambë, e fali, edhe i dha gradën që kishte pasë ma parë n’ushtri kombëtare; ma tepër dha urdhën mos të guxonte kush me e zanë në gojë at tradhti. S’vonoj mandej e i ktheu edhe pronat e konfiskueme. Kështu e difton Biemni (16) e historjanë tjerë t’asaj kohe, tradhtinë e Moisi Golemit.

Ç’ndryshim prej kallximit të tyne e të Gjon Muzakës!

Tashti, para se t’i japim fund këtij shkrimi, e shohim me udhë me diftue mendimin tonë mbi çeshtjen e Zanfinës. Për çka duket, puna e asaj do të ketë qënë kështu: Tuj i pasë vdekë Zanfinës burri i parë e mbetë e vejë me do jetima, në sa ishte kjo ndër fjalë me u martue me Karl Muzak Topinë, ndërhyni Skënderbeu e i dha motrën për grue, e ajo atëherë u martue me Moisi Golemin e Dibrës.

Kaq tregime mjaftojnë sa me pa se sa të pa peshueme janë asertat e Gjon Muzakës, prandaj, kisha me thanë se sa per thanje të tija, Skënderbeu nuk asht për t’u mbajtë as ma i mirë as ma i keq se e përshkruajnë biografët e vjetër të tij.

Pjesa III

Gjon Muzaka në memoranden e vet shkruen se Skënderbeu” … pak kohë mbassi u ba kryegjeneral i princave të Shqypnis, pati nder mend të bahej zotnues i krejt vendit; u rrembeu Balshajve shtetin, që ishte ndermjet Krues e Lezhes, domethanë Misin (Arbnin); i rrëmbeu Moisi Komnen Topisë Dibrën; na rrëmbeu edhe neve Tomonishten, domethënë Myzeqenë e Vogël, kur vdiq im at; gjithashtu u rrëmbeu krahinat e Komit e të Rondecit disa princave tjerë të cilët nuk kishin çka të bajshin, pse ai kishte ushtrinë në dorë, edhe Turku na rrinte mbi krye në çdo orë; e shpresa iu shtue edhe ma tepër, kur Papa Piu II deshti të bante kryqzatën; por mbassi vdiq Papa i sipërthanun, nisi t’a bjerrë atë shpresë, edhe te e mbramja Turku na i mori neve edhe atij të gjitha, pse kështu i pëlqeu Perëndisë për mëkatet tona.” (1)

Kur shkruem mbi martesën e Mamicës me Ka.r1 Muzak Topinë (2) patem provue se sa fort i bien ndesh së vërtetës thanat e thashat e Gjon Muzakës, prandaj na duket fare e kotë të vihemi me hedhë poshtë njëpërnjë t’thënat e tij, që nuk pajtojnë kurrsesi me shkrimtarë tjerë t’asaj kohe. Na e merr mendja se për sqarim të çeshtjës në fjalë, mjafton të paraqesim kufijtë që përfshinte princnija e Kastriotve në kohën e Gjon Kastriotit; e si u shtuan ata kufij në kohën e Skanderbegut, e ashtu me nxjerrë në shesh a vërtetë qe uzurpator apo jo Skënderbeu?

Mbas Gjon Muzakës, i ati i Skënderbeut, Gjon Kastrioti, qeveriste vetëm Matin (3); përkundra, Barleti, Biemmi, Laoniku, Frangu e Anonimët, rrethin e shtetit të tij e diftojnë shumë ma të hapët.

Biemmi, nuk e cakton krahinën që qeveriste Gjon Kastrioti, veç thotë se ishte” Princi i një pjesë së Shqipnisë s’epërme;(4)” por Dhimitër Frangu e Anonimët e thonë “Princ i asaj pjesë Shqipnijet e cila edhe sot quhet Emathja e Vumenestia (Humeshi?) (5). “Barleti, Lavardin, Luccari, e historjanët që u përmendën tashti më sipër, dëshmojnë se zotnojte edhe Krujen.

“, … ngjitas me mbretninë e Bosnjës, shkruan Laoniku asht princnija e Stefanit, të birit te Sandal Hraniqit (Kelmi Novipazari i sotshëm), ndërmjet kësaj e Epirit janë disa qytete të Venedikut e princnija e Gjon Kastriotit, mbas së cilës zgjatet princnija e Arjanit Komnenit, ma e shumta e së cilës asht anës së detit e mbmerrin deri në Gjinokastër.” (6)

Por kufijtë e princnisë së Gjon Kastriotit dalin në shesh prej fortesavet që zotnojte. Këto, mbas Barletit e Biemmit, ishin: Kruja, Petrela, Petralba (Guri i Bardhë), Stelushit, Sfetigradi (Grazhdani) e Tornaçi. Kishte pra në sundim dy Dibrat, ku kishte fortesën e Stelushi, të Sfetigradit e të Tornaçit; Matin, ku kishte petralben; Kurbinin, ku kishte Krujën, e Arbninë ose Misinë, ku kishte Petrelen.

Kurbinin me Krujën e Arbninë e patën një herë Topiajt e mandej Balshajt, por rreth vjetve 1394 -1396 ranë në dorë të Turkut për një kohë të shkurtë, me disa vise tjera të Shqipnisë.

Mbas vjetës 1402, tuj pa princat shqiptarë se Turku e kishte punën përnjimend ngusht me Timer1engun, u çuen peshë kundra tyne e i nxorën jashtë. Ka gjasë se në këtë kohë Gjon Kastrioti i çliroj ato dy krahina prej Turkut e i bashkoj me princni të vet. Këtë aneksim duket se nuk e mori për të keq princi i vendit, Pal Stres Balsha, i cili u martue me Jellën, të bijën e Gjon Kastriotit, dhe e qeverisi vendin nën hijen e tij. Një provë se Arbni qysh n’at kohë ishte në dorë të Gjon Kastriotit e jo në dorë të Balshajve, asht protesta që ky ban kundra Ipeshkvit të Lezhës në vjetë 1407, pse ai donte me aneksue dymbëdhetë kisha, që qysh motit i përkitshin Ipeshkvisë s’Arbnit.

Aneksimi i atyne kishave, thote ai, do të përtrinte ngatrresa të mëdha në kler, ndër bujarë e në popullin mbarë (7). Se këta princa t’Arbnit nuk kishin me të vertetë aq randsi e provon edhe Biemmi, kur në Mbledhje të Lezhës, vjetin 1444, e ven në rend të “Signori di minor nome” (8) e Frangu nuk u përmend as emnin. Si do të ketë qenë puna, Balshajt qysh në këtë kohë nuk përmenden ma si princa indipendenta. Sa për Kurbin e Kruje nuk ka fije dyshimit se i pat Gjon Kastrioti, por nuk dihet me siguri se në ç’vit i shtini në dorë. Luccari, në vjetin 1423, Gjon Kastriotin e quan “Signor di erui” (9)

Nuk qe pra Gjon Kastrioti vetëm një princ i pa randsi i Matit, si don me e paraqitë Gjon Muzaka, por edhe i disa krahinave tjera, si u diftue më sipër, e që njihej një ndër princa shqiptarë ma me randsi t’asaj kohe. Ai qe që i nxorri punë Turkut shpesh që prej vjetës 1402 e deri 1430, e Republika e Venedikut, e ajo e Raguzës, u munduan disa herë me lidhë miqsi me të e me e pasun për vedi. Frangu e Anonimët thonë se: “Qe burrë I fortë, shpirtmadh, e në mjeshtri ushtarake fort i stërvitun e praktik” (10); e Biemmi (11) thote, “ … burrë i fortë, i urtë, e që pemjimend ishte i denjë me pasun at farë djalit”. (11) “Republika e Venedikut tuj u gjetun në luftë me Serbi në vjetin 1442, i dërgoj këtij një ambasador të veçantë për me ia mbushë mendjen të prishte aleancën me Turk e t’a siguronte se ai në sy të Republikës kishte at nderë, që kishte pasun Kont Nikitë Topija i Krujës, domethanë e zinte si të parë ndër princa të Shqipnisë. (12)

Por mbasi vdiq Gjon Kastrioti në vjetin 1442, Sulltan Murati thej besën e dhanun me dërgue njanin ndër djem të tij me marrë trashigimin atnor, e me dredhi, kinse me sigurue qetsinë e vendit deri n’ardhje të trashëgimtarit, dërgoj garnizone turke, nën kryesi të një renegati shqiptar, ndër të gjitha kështjellat e princnisë së Kastriotve. Tradhtija nuk vonoj me u diktue e krenët e vendit morën e dhanë me Skënderbeun, e ky një vjetë mbas dekët së t’et, 1443, kthej në vendlindje, e mbrenda një muaji jo vetëm shtini në dorë shtetin atnor, domethanë Krujen, Petrelën, Petralben, Stelushin, Tornaçin e Sfetigradin, por u shty edhe përtej Drinit e mposhti fushën e Mokrenës, ndërmjet Dibret e Gostivarit, banorët e së cilës e njihshin flamurin e Kastriotve qysh me kohë. (13)

Për me e sigurue Skënderbeu pozitën e vet e me i vu një pritë të qëndrueshme sulmeve turke, grishi në Lezhë, vjetin 1444, të gjithë princat e krenët e Shqipnisë, të cilët tuj pasë shpresë të gjallë në zotsinë e tij, e tuj e pa nevojën e një marrveshje rranen me shumicë. Ma në shenj ndër ta qenë Gjergj Arjanit Komneni, princi i Kaninës; Andre Topija, stërnip i Karl Topisë, princ i krahinës ndërmjet Krujës e Durrsit; Teodor Koronë Muzaka, princ i Beratit, me disa princa tjerë të Myzeqesë; Pal Stres Balsha, princ i Arbnit; Pal e Nikollë Dukagjini, princa të Pultit t’Epër, princnija e të cilve zgjatej prej Drinit në Kosovë e deri në kufij të Serbisë; Lekë Zaharija, princ i Dejës; Pjetër Shpani, princ i Pultit të Poshtër; Lekë Dushmani, princ i Zadrimës; Shtjefen Cernoviqi, princ i Zetës, edhe princa tjerë toskë e gegë. Në këtë mbledhje u formue Lidhja e Princave Shqiptarë e Skënderbeu u zgjodh një zani kryetar i saj e kryegjeneral i ushtrisë së federatës. Gjergj Arjaniti u lidh me i pague kryevjeti trillash të caktueme, mbas fuqisë që kishin, U fol me u caktue edhe ndihma ushtarake, por Skanderbegu u shpreh se nuk donte me i randue mbasi mundi me perba prej nënshtetasve të vet një fuqi të mjaftueshme me i ba ball Turkut; ndihmën e tyne e donte vetëm ndër raste të jashtzakonshme. (14)

Pak mbas kësaj mbledhje Skënderbeu, bashkoj ushtrinë në Kashar, katund në Tiranën e Vogël, e ba rasenjen, gjeti se numri i tyre mbrrinte në pesëmbdhetë mijë, domethanë gjashtë mijë kambësorë, e shtatë mijë kalorës të mbledhun prej vendeve të shtetit të vet, e dy mijë, gjysa kambësorë e gjysma kalorës të dërguem prej Aleatve. Sigurisht se po të donte, kishte mundë me bashkue edhe aq ushtarë prej shtetit të vet, që kishte gëzue paqen për do vjet të mira e prej princave që kishin vu shpresë të madhe në të, por me aq ushtri ai e dinte vedin ngadhnjyes mbi Turki.

Ushtrija e tij e zakonshme në rast lufte mbrrinte deri në tetëmbëdhetë mijë vetë, gjysa kalorsi e gjysma kambësori, posë një numrit të mirë që linte në roje të fortesave e për siguri të qetsisë së vendit. Tri të katërta të kësaj ushtrije ishin nënshtetas të tij, tjetra gjithfarësh. Në zyra të nalta ushtarake ishin edhe shumë djem, princash e zotnish, që vullnetarisht kishin hy në shërbim të tij, si Dukagjinas, Shpanaj, Muzakaj, Topiaj, Gropaj e Balshaj. Këta të gjithë, si edhe ushtarët, ishin të rroguem mirë, mbas gradës që kishin, e kur ndonjani u ndante në shenj për trimni a besnikni, Skënderbeu i lshonte edhe prona të mëdha.

U shmangëm pakëz çeshtjes që kemi marrë me zhvi11ue sa me jau futë lexuesve ndër mend stimën që kishin princat shqiptarë ndaj Skënderbeut e randsinë e pushtetin e tij. Tashti po kthejmë rishtas në vijimin e saj.

Pjesa IV

Posë krahinës së Matit, të Kurbinit, të dy Dibravet e t’Arbnit, që Skënderbeu i pat trashëgim prej t’et, ai i shtoi shtetit të vet edhe fushën e Mokrenës, disa katunde në distrikt të Shkodrës, krahinën e Beratit e disa vise të princnisë së Kaninës.

Kemi qenë rrejtë se edhe shtetin e Topiajve, ose Muzakjave e kishte aneksue Skenderbeu me të vetin, por e shohim se kishim qenë në gabim. Topiajt në vjetin 1445 Biemmi i difton “Padroni di Musachiana”, (1) e të zotët e atij vendit i dëshmon Moisi Golemi (2) para se me ikë e me u ba me Turk në vjetin 1456. Se këta princa ishin pernjimend indipendenta shihet edhe ndihma ushtarake që i dërgon Skënderbeut, si princat tjerë aleatë, Andre Topia vjetin 1448 e 1450.

Por edhe për vendet që thamë se Skënderbeu i pat trashëgim prej t’et, na duket i nevojshëm një grimë zhvillim. Për këtë, shi një vjetë mbasi ai kishte marrë radhën e qeverisë, 1444, Sulltan Murati i dërgonte nji ambasador me nji letër me të cilën e bante me dije se për me u ndreqë me të, lypej t’i lëshonte të gjitha viset që nuk i kishte pasë i ati. Skënderbeu i gjegjte se arsyeja e lypte që t’i zotnonte ai ato vende të krishtena, edhe pse s’kishin qenë t’et, mbasi u kishin përkitë princave të krishtenë, e ai vetë me fuqi t’armve i kishte shtijë në dorë. (3)

Këtë letër që e raportojnë Barleti, Frangu e Anonimët, Tivarasi nuk e cek fare, thotë veç se ambasadori me fjalë të Sulltanit lypte t’iu paguejshin damet e bame nënshtetasve të Turqisë, t’iu lironte Sfetigradi me dy Dibrat, distrikti i Mokrenës e disa kështjella tjera që kishte mposhtur, e t’u detyronte me u rrudhë mbrenda rrethit t’atij shtetit që kishte qeverisë i ati para se me dekë. (4)

Prej këtyne konditave mirret vesh se Gjon Kastrioti ndër vjetët e mbrame të jetës së vet, i lodhun prej luftave e i shtymë në mot, i lëshoj Turkut vendet që Sulltani ia lypte Skënderbeut. Kështu mund të pajtohet edhe paqja që i njajti historjan, thotë se kishte pasë gëzue për do vjet të mira ajo princni para ardhjes së Skanderbegut, (5) e aleanca e Gjon Kastriotit me Turq, që u përmend më sipër, të cilën u rrekte me e prishë Republika e Venedikut vjetin 1442. Përmbajtja e atyne letrave edhe po qe e sajueme prej fantazisë s’atyne historjanve mbas gjasës së ndodhjeve t’asaj kohe, na dëshmon s’pakut, se ata nuk e mendojshin Skënderbeun per një uzurpator, si e paraqet Gjon Muzaka, por si një princ, i cili tuj i pasë lirue ato vende prej robnije të Turkut, kishte të drejtë me sundue mbi to.

Patëm thanë më sipër se Skënderbeu i pat shtue princnisë së Kastriotve fushën e Mokrenës, disa katunde në distrikt të Shkodrës, krahinën e Beratit e disa vise të princnisë së Kaninës. Të shohim tashti se si i bani të vetat ato vise Skënderbeu. Sa për fushën e Mokrenës asht kot me tjerrë fjalë, atë e pat Turku qysh sa vjet përpara, prandaj s’ka të bajë në çeshjten tonë, për të tjera po tregojmë mënyrën se si ranë në dorë të tij.

Disa katunde në distrikt të Shkodrës i pat Skënderbeu prej Venedikut në shpërblim të Dejës. Puna ndodhi kështu: Lekë Dukagjini në vjetën 1447 mbyti në moh Lekë Zaharinë. Me dekjen e këtij princi, mbasi nuk kishte fëmi, princnija e Dejës mbeti në duer të s’amës, Bosës, grue e shtyme në mot. Princat fqinj së pari u munduen me mjeshtri e pa krizëm me i ba rrethin e me e shti në dorë at princni, por mbasi panë se po përziheshin edhe Skënderbeu e Venediku, e hoqën atë mendje e u mbajtën me anën që u shkonte ma për shtat.

Skënderbeu jo veç si kryetar i Lidhjes, por edhe si një farë trashëguesi nuk mund të rrinte n’atë rast dorjashtë. Qysh kur Lekë Zaharija me t’atin kishin pasë lidhë një traktat me të, që po ndodhi me dekë pa trashëgimtar, princnija e Dejës do t’i mbshtetej atij. Por megjithse ai traktat këtë herë nuk do hynte në veprim, por mbas dekjes së Bosës (6), tuj u parapa pshtjel1ime, Vrana Konti që ishte i vl1ai i kësaj princeshe , iu zotnue Skenderbeut se do t’ia mbushte menden së motrës t’ia lshonte sa ma parë. E njimend Bosa mbas këshillit të vllaut u vullnetue me ia lëshue Skenderbeut zyrtarisht krejt princninë, kështu që nuk mbetej tjetër veç të dërgoj te njerzt e vet me marrë dorzimin (7).

Veç Skenderbeut edhe Venediku kishte dërgue disa Shkodranë me ia mbushë mendjen Bosës t’ia lshojte princninë asaj republike, por tuj e pa këta se u doli e shpueme ai mision, kthyen në Shkodër, e marrin një ushtri kalorse të madhe, pa pritë pa kujtue iu rrrasën mbrenda kështjellës së Dejës. Kryetarët e asaj ushtrije me rrena e kaçarrena u munduen me qetsue princeshën e banorët. Ndër tjera thoshin, se ardhja e tyne me aq turr ishte me shpëtue princeshën e krejt at princni prej Lek Dukagjinit, i cili ishte afër te msyemit; e se qysh para asaj vrasje Skënderbeu ishte marrë vesh me Dukagjinët e kishin nda ndërmjet të vedit shtetin e tyne.

Me rrena kësodoret, pa e lanë me u përpjekë me të vetët, e morën Shkodranët Bosen dhe e dërguen në Shkodër, kinse me e largue rrezikut, e aty pa marrë mirë frymë, të marrun ashtu mendsh, e banë me ia falë Venedikut princninë e vet. (8)

Marrë vesh Skënderbeu rrjedhën e punve, u idhnue te s’ve, jo aq per bjerrjen e Dejës sa për shpifje se ai kishte pasë gisht në vrasjen e Lekë Zaharisë. Prandej bashkon menjëherë këshillin, e merr pëlqimin e tyne, ndau mos me lanë pa pague at dhunë që po i bahej prej asaj Republike. Po edhe princat shqyptarë, posë Lekë Dukagjinit që ndejti neutral, Pjetër Shpanit e Gjergj Dushmanit që mbajtën anën e Venedikut, tjerët të gjithë i çuan fjalë Skënderbeut se lypej medoemos t’i deklarohej luftë asaj Republike, si per shpifje të randë që i kishte ba, si edhe per t’ia rrudhë guximin mos të mirrte rasë me përsëritë çka kishte ba gjashtë vjetë përpara, tuj i rrëmbye zotnimin e Ulqinit, Kont Shtjefnit, në një mënyrë të pa denjë. (9)

Skënderbeu atëherë, pa tjetër i deklaroj luftë Venedikut, e pa mujte me i ba qëndresë të madhe, t’i vuni përpara ushtritë veneto-shqiptare. Venediku atëherë u morr vesh me Turqtë, kështuqë plasi lufta edhe në Dibër të Sipërme. Tuj u gjetë Skënderbeu i ngatrruem në dy ballna, la të bllokueme Dejën, Shkodrën, Drishtin e Durrsin, e u nis me nxitim në Dibër të Sipërme ku Turku kishte nisë ofensivën. Në nji kohë të shkurtën then Mustafa Pashën e kthehet dalë me vijue luftën me Venedik. Venediku atëhere prej friket mos të bjerri shqimit ato vende, dërgon delegatën me u ndreqë me të mirë me Skënderbeun, por edhe ky me zi priste me u çlirue krahësh e me u ndreqë sa ma parë, pse kishte marrë vesh se Turku kishte thye Maxharrët në Kosovë e se ajo ushtri do t’u rraste njesh në Shqipni. Priti prandaj me nderime të mëdha ata Delegatë e pa farë vështirsijet ranë në godi e u ndreqën me këto kondi ta; Venetia mbante Dejën, por në shpërblim i lshonte Skënderbeut nji copë vend ma të madh anës Drinit të quajtun Buzgjarpni, edhe do t’i paguente 1,400 dukat në vjetë; aleanca e traktatet e vjetra tregtare përsëriteshin. (10) Rafaele Volaterano (11) këtë shumë e çon në njëmijë e pesqind dukat e thotë se do t’ia a jepte Venediku Skenderbeut për shkak të së drejtës që kishte pasë.

Punën e vendit që iu lshue Skënderbeut në shpërblim të Dejës e shënon mjaft qartë Frangu. Ai thotë se zente fill në breg të Drinit, buzë Shkodret, e mbaronte në vendin e quajtun Buzgjarpni, i cili vend ishte shumë ma i dobishëm për Skënderbeun se qyteti e distrikti i Dejës. (12) Senati i Venedikut, thotë Tivarasi, tuj pasë marrë vesh prej delegatve të vet se sa dobisht u ndreqen me Skenderbeun, votoj një zanit me shkrue atë e pastarët e tij në rend të bujarve të Republikës. (13)

Krahinën e Beratit ia lshoj Skënderbeut princi i atij vendi, Teodor Koronë Muzaka, në vjetin 1450. Tivarasi kështu e bjen këtë lëshim. Tuj mos pasë princi i sipërthanun asnjë të gjakut të vet që të kishte tagër trashëgimi, kishte emnue në testament Skënderbeun për trashëgimtar, si ai që kishte ma merita mbi princa tjerë shqiptarë, si edhe për arsye të veprës së kryeme prej tij për të mirën e Shqipnisë mbarë, kundra anmikut të përbashkët prandaj tuj u gjetë në rrezik vdekje, çoj me e grishë per me i dhanë dorzimin e qytetit: e ai dërgoj një ushtri tetëqind vetëshe nën komandë të Pal Manzit. (14)

Pasha i Gjinokastrës, i cili kishte urdhën prej Sulltanit me mposhtë Beratin në rast të dekjes së Teodorit, porsa mori vesh se ushtrija e Skënderbeut kishte marrë dorzimin e atij qyteti, mbledh një ushtri të madhe kalorsie e u drejtue për at vend; e me një turr sa ma të shpejtë tuj mos u lanë kohë me u lajmrue, mundi nëpër terr të natës me kapërcye muret e qytetit e me pre copë e grimë rojen e re e shumë qytetarë që në poterë kishin rrokë armët, e ashtu me u ba i zoti i Beratit. Pal Manzi qe zanë rob, e mandej lirue për pesqind dukata, por Teodori tuj mos pasë aq sa lypshin Turqt per me u fa gopin, e ngritën prej shtratit të vdekjes dhe e varën në treg të qytetit.

Me këtë rast Skënderbeu e buer përgjithmonë at qytet, e provat e shumta të bame me e shti në dorë, shkuan huq, pse Turku ia pat mendjen vedit dhe e siguroj me garnizone të forta atë kështjellë të fortë edhe prej natyret. A mundi me mbajtë për vedi Skënderbeu ndonjë pjesë t’asaj princnije nuk dihet me siguri, por ka shumë gjasë.

Vise me randsi të princnisë së Kaninës i pat Skënderbeu per pajë të së shoqes, Donikës. Gjergj Arjanit Komneni tuj martue të bijën me Skënderbeun në vjetin 1451, i dha për pajë mbas zakonit t’asaj kohe, edhe disa vise. Se cilat ishin këta vise, shkrimtarët e asaj kohe nuk i përmendin, por Biemmi thotë se paja me të vërtetë ishte e madhe (15); e Barleti, e denjë për atë që e ipte e për atë që e mirrte (16), por tuj u marrë me mend se do t’i kenë qënë lshue ndonjë krahinë që mundte me u ngjitë me princninë e tij, duket se qe krahina e Çermenikës e ndoshta edhe e Shpatit (17). Më bahet me thanë kështu, pse Valmi deri që e mposht Turku, përmendet prej historjanve t’asaj kohe si i Skënderbeut, e disa prona ngjat Elbasanit ia kishte pasë lëshue Skënderbeu Moisi Golemit, të cilat ia fali Gjergj Stres Balshës, kur i doli tradhtar, e mandej në vjetin 1445 ia kthej (18).

Në rasë të martesës të sipërthanun bien në sy princat Dukagjinit e të bijtë e Arjanitit. Në shenj gëzimit për atë martesë, princat aleatë e krenët fqinjë ose erdhën vetë personalisht, ose dërguan bajloza (ambasador) me dhanti të çmueshme. Nuk morën pjesë në këtë gëzim princat e Pultit t’Eper, Dukagjinët, të cilët qenë ftoh un prap ndaj Skënderbeut; e të vllazënt e nuses, të cilët ishin trazue, pse i ati i dha motrës së tyne një pajë tepër të madhe. Megjithkëta, Gjergj Arjaniti nuk i ra veshit per idhnimin e të bijve e vijoj gjithë jetën e vet një miqsi aq të përzemërt me Skënderbeun, sa thotë Barleti(19), se princnitë e tyne nuk kishin kufij të veçantë ndërmjet tyne; domethanë se nënshtetasit e të dy palve mirrshin e ipshin pa pasë kurrfarë pengimit, si t’ishin të një shteti. Përndryshe Arjaniti qeveriste shtetin e vet, si princ krejt indigendent, e i dërgonte Skënderbeut, në rast nevojet, ndihmë ushtarake e të holla, sa i lindte në zemër, si princat tjerë aleatë. Kështu diftojn historjanët e asaj kohe e edhe vetë Barleti.

Fan Noli thotë se: “Pas vdekjes s ‘Arjanitit, me 1461, si duket, Skënderbeu ia aneksoj tërë principatën dhe i mediatizoj të bijtë, se nje prej syresh nga inati u bë muhamedan pikrisht pas këtij moti”. Sidomos, dimë me siguri që Himarën e trashëgoj Gjon Kastrioti, i bir i Skënderbeut, dhe jo të bijt e Arjanitit”. (20) Por vetëm me kaq, pa citue kurrë një dokument, kujtoj se nuk provohet gja. Se pse u ba muhamedan njani ndër djemt e Arjanitit shi mbas vdekjes së t’et, kanë mujtë me qenë shumë arsye, e ndër ta mund të ketë qenë udobisht edhe pakënaqsi ndërmjet të vllazënve për të ndam të trashëgimit, si ndodhi ndër djemt e Pjetër Shpanit; e shpresa se tuj u ba muhamedan, Sulltani do ta përkrahte edhe ma fort se Moisinë e Hamzain, me fitue kunorën e Shqipnisë. Për Gjon Kastriotin II jo vetëm se nuk e dimë me siguri, si thotë Fan Noli, se e trashëgoj Himarën, por as nuk ka gjasë.

Domenico Malipiero n’Annale të veta, na difton se i biri i Skënderbeut, Gjon Kastrioti II, i thirrun prej Shqiptarve kthej prej Italijet në Shqipni vjetin 1481, mposhti një pjesë të mirë të shtetit atnor me ndihmën e Himarjotve edhe theu një ushtri turke kund nja 2,000 vetshe të dërgueme kundra tij (21) Kryengritja u përhap në jug e në veri edhe mezi u shue mbas disa vjetësh. Tashti a thue vetëm pse Gjon Kastrioti II i thirrun prej Shqiptarve e ndër këta edhe Himarjotët, e pse me ndihmën e tyne shtini në dorë nji pjesë të mirë të shtetit atnor, do thohet se e trashëgoj ai Himarën e jo të bijtë e Arjanitit, të cilët ka gjasë se as nuk morën pjesë n’atë kryengritje? Atëherë ishte në zjarm mbarë Shqipnija e nuk kishte marrë fund lufta, prandaj Gjon Kastrioti II ishte vetëm një kryegjeneral luftet e kurrgja tjetër. Se si do t’u përpjestonte Shqipnija, të shkonte puna mbarë, nuk mundet me u dijtë, vetëm mund të thuhet, se Gjon Kastrioti II do të perfitonte shumë prej atij rasti.

Pjesa V

Por as prej ngatrresave e tradhtive që bien në sy në jetën e Skënderbeut, nuk vërtetohet aserta e Gjon Muzakës se ai i rrëmbeu shtetin ndonjë princit shqiptar. Me Skënderbeun u prishën disa herë Dukagjinët, ndonjiherë Shpanët, e duket se edhe Muzakajt nuk i paten pipat mirë me të. Dukagjinët shihet qartas prej mënyrës që u ndreqën secilën herë, se u keqsuan e i morën anën Skënderbegut për pamarrveshje e rivalitet e jo per çe sht je aneksimesh (1) Muzakajt nuk e diftuen kurrë faqe pakënaqsinë e vet ndaj Skënderbeut sa ai qe gjallë: ata morën pjesë me princa tjerë aleatë ndër mbledhje e i çuan ndihma ushtarake e të holla në rast nevoje si princat e tjerë.

Per Shpanët dihet prej Tivarasit, se tuj pasë dekë kah mbarimi i Nandorit, 1454, Pjetër Shpani, princi i Pultit Poshtër, u pështjellue vendi per shkak të bijve që nuk binin në godi për trashëgim, Ipeshkvi i Drishtit, Pjetër Ejllori, çoj e grishi Skënderbeun, që si kryetar i lidhjes të vinte me i vu kapak asaj degame. Ky me t’a marrë lajmin, udhetoi me një pjesë ushtrijet që kishte në Dibër e kaloj në dhenë e Pultit. Aty, ku me të mirë e ku me kërcnim, për një kohë të shkurtë, me shumë urti e pa i ba dam njeriut të gjallë, pajtoj e qetsoj atë vend. U pa nevoja veç t’u lidhte ndër pranga, vllau i vogël, Mark Shpani, djalosh kryeneç i qitun, i cili nuk u vente kurrsesi në kryq, e që kishte qenë shkaku i gjithë atij pështjellimit. (2)

Edhe për ndërmjetsinë e Skënderbeut në këtë degam, Fan Noli i pret drutë shkurt e thotë: “i shtroj malsit e Shoshit e të Shalës, të cilat mund t’a marrim me mend qe i aneksoj një herë e mirë”. (3) Po t’kishte qenë ky aneksim i njimendët, arësyeja e lypë që t’u përpiqte Skënderbeu a zyrtarët e tij me banorët e atij dheut ndonjë herë mbas atij rasti, në sa shkrimtarët e asaj kohe nuk e përmendin as tërthorazi. Këtij aneksimi i kundërshton edhe lidhja e Dukagjinve dhe Shpanve me Turqtë, kundra Skënderbeut në vjetin 1461. Barleti nuk e përmend fare këtë ngatrresë, e Tivarasi e cekë për rrshit, pa diftue shkakun e saj. Thotë vetëm se, në sa Skënderbeu ishte tuj bashkue një ushtri për të kalue n’Itali, mbini një ngatrresë ndërmjet të tij e Dukagjinve e Shpanve, e u pezullue atë vjetë e shkuemja përtej detit, pse ishte frikë me krisë lufta civile. U ndërmjetsue Pal Ejllori, Kryeipeshkvi i Durrsit, njeri në shenj, që jau kalonte të gjithë n’urti, dije e virtyte. Ky me durim, urti, zell e gojtari, mbrrijti me avitë zemrat e me shpëtue dhenë prej atij farë rrezikut. (4)

Shkaku i kësaj ngatrrese del në shesh prej nji Breves (5) që Piu II i dërgonte Kryeipeshkvit të Durrsit e të Tivarit, e të gjithë Sufraganeve të tyne me datë 10 Fruer 1461. Prej saj kuptohet se Lekë Dukagjini i përkrahun prej Shpanve kishte pushtue Dejën me pabesi tuj mbytë komandantin e saj venedikas, edhe kishte kërkue ndihmën e Skënderbeut kundra Venedikut, por mbasi ky refuzoj, Lekë Dukagjini e Shpanët lidhën një aleancë me Turqtë kundra Venedikut e Skënderbeut. Papa i sipërthanun nëpër atë Breve u bante me dijtë Dukagjinve, Shpanve e antarve të tyne, që po qe se mbrenda pesëmbëdhjetë ditëve nuk do të këputshin çdo lidhni me Turk, binin në mallkim. Kështu, ku prej frike t mos t’iu çojshin peshë nënshtetësit, ku prej mënyrave të bukura që dijti me i marrë Pal Ejllori, Dukagjinët e Shpanët këputën aleancën me Turk, e kthyen prapë në lidhjen me princat shqiptarë. (6)

Prej kësaj ngjarje shihet se Shpanët ishin me të vërtetë princa indipendenta, e Skënderbeu ndreqet me ta si me Dukagjinët, përndryshe, po t’kishin qenë subjekte të tij, mirret me mend se ai mbrapshtinë e tyne nuk do t’a lente me kalue aq në terr.

Për tradhtin e Moisiut e të Hamzait nuk asht nevoja të shtrojm kuvend, ata banë poshtërsi prej ambicjonit t’i zanë kambën Skënderbeut. Të dy u banë me Turk dhe e provuan, por u doli puna e shpueme. Edhe Gjergj Stres Balsha i doli i pa besë Skënderbeut tuj i shitë Turkut fortesën e Modrizës në vjetin 1455. Për atë mbrapshti që bani, Skënderbeu i konfiskoj pronat e ia lëshoj të vllaut, Gjon Balshes. Ma tepër i mori të hollat që kishte pasë prej Turkut per shitje t’asaj fortesë dhe e gjykoj me një burg të përjetshëm. Ma vonë, me ndërmjetsi të motrës, Jellës, qe lirue prej burgut, por nuk u pranue në kurrnjë zyre as civile as ushtarake. (7)

Prej ankimeve që Barleti qet në gojë të Hamzait (8) kishte me u marrë vesh se Skënderbeu ia hoq Gjergj Stresit sundimin e Arbnit, por Tivarasi thotë se i konfiskoj pronat të cilat ia dha të vllaut, Gjonit, e se mbasi e liroj prej burgut nuk e pranoj ma në kurrnjë zyrë. Kishe me thanë se këto dëshmime nuk kundërshtohen por plotsohen njana me tjetrën. Skënderbeu i hoq Gjergj Stresit të drejtën që i kishte dhanë me qeverisë atë krahinë nën hijen e tij, sikur ia kishte pasë dhanë edhe i ati, Gjon Kastrioti, t’et të Gjergjit qyshse ai vend u nxorr prej duarve të Turkut. Mbas asaj faqe të zezë që bani, ia hoq at tagër si djalë i parë që ishte e i konfiskoj edhe pronat, të cilat ia lshoj, si u tha sipër, të vllaut, Gjonit, i cili i ndejti besnik dajës deri në ditën e mbrame të jetës së vet.

Se këta princa nuk ishin indipendenta, posë çka u shenjue kur shkruam ma sipër se si borën pamvarsinë në kohën e Gjon Kastriotit, një provë se ata ishin vërtetë subjekte të Skënderbeut, asht se këta nuk përmenden as para kësaj ngjarje në kurrnjë rast për ndonjë ndihmë ushtarake a të hollash të çueme Skënderbeut, si përmendën princat tjerë indipendenta, e pra këta morën pjesë të thuash ndër të gjitha luftat, me dajën e vet, Skënderbeun.

Posë krahinave e viseve që u shenjuen në këtë studim, historikisht nuk mund të provohet se pat Skënderbeu të tjera. Prej zhvillimit që kemi dhanë mbi këtë çeshtje, na e merr mendja se ndritë qartas se si Skënderbeu i shtoj kufijt e princnisë së Kastriotve, e se sa të drejtë kishte ai me i zotnue ato vende; prandaj asht një dhunë që i bahet Kreshnikut tonë, po iu zunë të rrëmbyeme vendet që vullnetarisht ia lshuan të zotët, a që me fuqi t’armve ia mori Turkut. Asht e pathemeltë dhe e gabueme aserta e Fan Nolit, ku thotë se: “Skënderbeu i merzitur prej princave feudalë të vegjël të cilët i kishte si gjyle në këmbë, në mos armiq e tradhëto rë, i vuri kazmën sistemit feudal dhe ata prej princërve që mundi i mediatizoj, domethanë ua hoqi të drejtën e mbretërimit dhe i aneksoj principatat e tyre nën hijen e tij, po u la, nga ana tjetër, proprietetet personale, të cilat nuk ua ngau edhe titujt ashtu si i kishin”. (9)

Biografët e vjetër të Skënderbeut dëshmojnë se ai u mundua mos me randue aleatët e vet, e i ndejt këshillit të tyne. E kur ata i morën anën a nuk e ndihmuen mbas besës që i kishin dhanë kur e zgjodhën kryetar të Lidhjes, si ndodhi në luftën me Venedik, vjetin 1448; në rrethimin e Krujes, vjetin 1450; e kur deshti me u shkue në ndihmë Maxharve vjetin 1444; bani çka mundi vetë, e pa u mëni për zhburrnimin e tyne, vijoj në marrdhanje me ta si përpara. Populli e ushtrija adhuronte mbasi, jo vetëm pse e shihte se sa bukur dijte me i ardhë gjithkujt e me shtypë anmikun, por ma fort pse dinte me zotnue jo vetëm të tjerët por edhe vedin (10). Sjellja e tij kundrejt Moisiut, Hamzait e Stresit, që i dolën të pabesë e tradhtarë; Dukagjinve e Shpanve që u rreken me i ba të zezen, e diftojnë të ndalun, të thyeshëm e zemërgjanë, e jo si thotë Gjon Muzaka, njeri që mezi priste me gjetë shkaqe se si me shtypë princat e burrat e Shqipnisë, për me naltue vedin, e me shtue rrethin e shtetit të vet.

Perfundim

Na ka mbetë tashti të diftojmë edhe mendimin tonë per çka i ven faj Skënderbeut Biemmi. Ai thotë se Kreshniku i jonë: “nuk kishte të ngimë per lufta, kështuqi dukej se kishte ma në mëni paqen, se vetë Turqit, pa i vu mend popullit të lodhun e të mjeruem. Megjithkëta ky nuk la mbas vedit ma pak mallë e dishirë për sundim se për lumni të princnis së vet: perse shfrimi i tij nder lufta kishte për qëllim të shtypunit e anmikut të përbashkët” (11)

Në mos u gabosha as në këtë pikë nuk i do vu aq faj Kreshnikut tonë. Ai e njihte ma mirë se kushdo tjetër fuqinë e Turkut, e njihte ma së mirit edhe gjendjen jo vetëm të Shqipnisë por të gjithë botës kristjane. Turku aso kohet kishte vu përpara fise e popuj të panjohun, e shkonte gjithnjë tuj e zgja sundimin e vet n’Azi e Europë. Popujt e krishtenë të ndamë e shpesh t’anmiqsuem me shoqishojnë nuk do të muejshin me i ba ballë furisë turke për një kohë të gjatë. Këtë mjerim ia ankonte Skënderbeu Vladislavit, mbretit të Polonisë, me këto fjalë: “Po sharrojmë të gjithë mbasi secili mendon se ka le vetem për vedi.” (12)

I vetmi popull që po shkonte tuj ia ulë kryet krenisë otomane ishte populli shqyptar nën kryesi të Skënderbeut. Një paqe a një aleancë me Turk ishte e kotë me u mendue: Skënderbeu e dinte mirë se Sulltani nuk do t’i rrinte në besë kur do të shihte dobinë me e prishë, pse nuk kishte të ngimë me shfry mëninë e vet kundra krishtenimit e sidomos kundra Shqiptarve që i kishte si gjalma nëpër kambë. Paqja me të gatonte një luftë shumë ma të rreptë e ma të tmerrshme pse i lente liri me u sjellë me gjithë fuqi kundra tyne. Posë këtyne arsyeve mos me ia pra luften Turkut, ishte edhe frika e demoralizimit të popullit tuj ndie perherë ngadhni të reja të tyne, e pritësa me i kundërshtue mbasi të fillojshin me shijue paqen e qetsinë. Për shkak të paqes që kishte pasë gëzue Shqipnija e mesme ndër vjetët e mbrame të Gjon Kastriotit, n’e parë hoqi keq Skënderbeu me përtrijë shpirtin luftarak me vu për fije atë dhé (13).

Këto ishin arsyet për të cilat jo veç Skënderbeu por edhe këshilli i Lidhjes shqiptare, nuk donte as me ndie per nji pajtim apo aleance me Turkine. Qe se ç’gjegje i jepte Kreshniku yne me pëlqimin e këshillit, ambasadorit turk vjetin 1463.

“Kërkesa e juej nuk ka ndryshim prej asaj, që në fillimin e mbretnisë sime bahej nëpër Hajredinin, tu lypë prej mejet çka nuk kishte hije, çka nuk hyte në perde. Gjegja që i dhashë atëherë të vlejnë edhe për të tashmen. Çuditem veç se si Murati merr llasë prej bjerjeve si t’ishin fitime, e ka guximin me na paraqitë kondita si të kishte punë me një popull i cili t’ishte me të ramit nën zgjedhën e tij. Kjo rrjedhë a pase nuk e njeh gjendjen tonë, a pse kujton se na nuk kemi mbrrijtë me dijtë se sa keq ai i ka punët. Prandaj unë due t’i fus në vesh disa fjalë që t’ia diftojsh Zotnisë tand, jo që të vijnë si gjegje të projekteve tija të pakrypë, por për t’i ba me kuptue qëllimin që kemi, po qe se vërtetë nuk e njeh shpirtin tonë, po qe se nuk emerr me mend se ç’gjak vlon nder dejet tonë tu na pasë pri fati para.

Lufta me ju Turqt, e cila prej popujve tjerë të krishtenë asht n ‘uri si një ndëshkim, e shplakë e mënisë hyjnore, prej ne Shqiptarve mbahet për hir; për nderë te mirsisë qiellore: e me at zellë që ata lusin të Bukrin e Qiellve me u largue ju sa ma larg prej viseve të tyne, na për kundra e lusim që mos të na pushojë kurrë lufta me ju mbrenda kufinit t’atmes sonë. E mos të duket çudi çka po thom, se Shqipnija nuk ka kalue një kohë aq të lume me bashkue të gjithë shekujt që ka gëzue paqen, sa vetëm ndër këto shtatë vjet lufte.

Ta dish mirë se secili nesh e ka ba flijë jetën e vet me e kalue tu luftue kundra jush, e me zi që pret me derdhë deri ma të mbramen pikë gjakut. Na nuk marrim llasë prej ngadhnimeve as nuk na lshon zemra prej bjerrjeve, lufta asht zyrja e jonë, luften e jo ngadhnimin kemi para sysh. Janë katër muaj që gjendet Murati vetë në Shqipni, të dajte Zoti e të na rritë katër vjet; po edhe që kurr mos të vite dita e së shkuemes së tij: të gjith Shqiptarët prej të parit e në të mbramin kishin me pasë të keq t’a ndienin se ai e ushtrija e tij po largohet, pse nuk kishin me pasë fatin me çue në vend dëshirën e vet.

Jo vetëm me ba paqë me ju Turqt, por edhe vetëm me e dëshirue për ne asht një delikt: i kundërshton Zotit, i kundërshton ndërgjegjes, i kundërshton nderës s’atmes, i kundërshton besës që kemi dhanë mos me jau nda luftën për së gjallit. Paqja me ju asht edhe kundra vullnetit të gjithë princave e popullit të krishtenë, të cilët na mbajnë për të vetmit mbrojtsa t’emnit të krishtenë, e na quajnë fis i zgjedhun prej Perëndisë për me i ulë kryet krenisë otomane. Prandaj ç’idhnim kishte me përftue në ta, po t’ishte se shi në një kohë që ata çuditen për qëndresën e besën tonë, të merrshin vesh se na bajmë me ju nji paqe të turpshme? Hiqe mendsh pajtimin tonë me ju, e dije se edhe të na blatojte vetë Murati me u ba tributari ijonë na nuk do të pranojshim një paqe me të. Por as mendimi se sot e mbrapa mundet me nderrue fati i luftës ne nuk na trazon fare. Përse kush nuk ka frikë deken, çka tjetër mundet me pasë frikë? Zoti mbrojtsi i të drejtve, e i të gjithë atyne që shpresojnë në të, na ka ndihmue, e ka me na ndihmue; e me shpresë të ngultë në të përfundoj se përpara ka me vajtë Turku në grykë të varrit, se Shqiptari me u ba tributar.” (14)

Jo aq këto fjalë të rrepta të Skënderbeut, sa gjallnija në të shprehun, gëzimi që diftojte në fytyrë, në za e në gjest, e brohorija mandej në shenj pëlqimit që shpërthej në këshillin mbarë, banë që ambasadori mos t’i jepte ma përtej asaj çeshtje, e pa mujtë me krye gja, pritë e qitë si t’kishte qenë ambasador i një princit mik, e dhurue me dhanti të çmueshme, qe përcjellë për nderim prej disa oficerave deri në vend të sigurtë. (15)

Nuk ishte pra veç Skanderbegu që nuk donte kurrsesi paqe me Turk, por n’at mendje ishte këshilli i Lidhjes shqiptare. Edhe dy herë tjera që Turku deshi me ba paqe me të, ai nuk e pranoj me vendim të këshillit. Vjetin 1445, këshilli vendos mos me ba paqë me Turk as me kondita të njëllojta; vjetin 1452, Skenderbeu i gjegji fja1torit të dërguem prej Sulltan Mehmetit, se nuk do t’u shpresojte paqe me ta pa lshue përpara Sfetigradin e Beratin; e vjetin 1463 u vullnetuen me ba paqe me ta, por mbas pak muajve u penduen dhe e prishën. Asht e vërtetë se Skënderbeu mujti ndonjë herë me kursye ndonjë betejë, por atë e bani për mos me kalue raste të favorshme për me ndrydhë anmikun e përbashkët. S’ka dyshim se në Skënderbeun asht për t’admirue ma fort guximi që pat me i ndejtë për ballë me një grusht njerëz fuqisë otomane për ma se njëzet e katër vjet se zotsija që tregoj në mjeshtrinë e luftës, tuj dalë përherë ngadhnyes mbi anmiqtë e vet, edhe pse me numër shumë ma të madh

Përleshje me Turqit

I çuditun Biemmi prej heroizmit e virtyteve të Kreshnikut tonë thotë:” Un nuk dij a përmendet në historinë e vjetër e moderne një kreshnik, i cili të ketë përmbledhë në vedi aq ngadhnim, aq cilsi, e në një shkallë aq të naltë ndaj shpirtit e korpit sa Skenderbeu, kaq sa mund të vihet në çeshtje, a ishte ma fort ushtar trim, a kapidan i squet, a por princ i mendshëm”.(16 fund historisë së vet “E Fan Noli i jep tuj thanë se Skënderbeu qe; ” I shenjtë si Shen- Luizi, diplomat si Talleyrand, trim si Aleksandri i Math” (17)

REFERENCAT

Pjesa I

1. Thal10czu und Jireçek, Zwei Urkunden aus Nordalbanien, Archiv fur Slavische Philo10gie, VI. 21, f. 78 -99, Berlin 1899
2. Idem, ibidem.
3. Historia e Skënderbeut, Boston, 1921, k. I, f. 70.
4. Vro Zwei Urkunden
5. Laonicus Cha1cocondylas, Corpus Scriptorus Historia e Bizantinae, Bonn, 1843. L. V. f. 249.
6. Georgius Phrantza, Corpus Scriptorum Historiae Bizantinae, L .. f. k. XXXII, f. 92, Bonn, 1838.
7. Vro Zwei Urkunden
8. Historia de Vita et Gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis, Venet 1504, L. I, f. 2.
9. Historia e Gloriosi Gesti et Vittoriose imprese, fatte contra Turchi, dal Sig. Don Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d’Epirro. Venetia, ed. 1646. k. I. f. 2.
10. Charles Hopf. Croniques Greco – Romanes, f. 274.
11. “Quali suoi figliuoli condotti alla presentia di Amorathbeg, ne fecce segno di allegrezzse; et da lui molto bene consederata ‘la qualita, et dispositione di tutti: fermo gli occhi della mente, et del corpo nella grau bellezza, et singolar dispositione, con tutte le belle, et proportionate fatezze di Giorgio, ancora fanciulo d’otto anni. Et cosi fece tra se giudicio, ehe hauendo costui vita, sarebbe riuscito liberatione di non volerlo piu rimandare al padre. Ma trattenerlo nella sua Corte: e percio, 10 fece circoncidere in quella pueritia, et porgli nome Scanderbeg” Dimiter Frangu, k. I. f. 2.
12. Vro Zwei Urkunden
13. Barleti, L. I, f. 4.
14. Vro Zwei Urkunden
15. Barleti, L. I, f. 13.
16. Hopf, Muzaka, f. 295 17. Barleti, L. I, f. 3.
18. Histoire de Georges Castriot, surnoume Scanderbeg, Roy d’Albanie, Paris 1576, L. I, k. I, f. 4.
19. Dimiter Frangu, k. I, f. 2.
20. Corpus Scriptorum Historie Bizantinae, Bonn, 1843, L. VII, f. 350
21. Hopf, Muzaka, f. 274
22. Dimiter Frangu, k. I. f. 7.
23. Idem, k. I, f. 13.
24. Historia Universale del’Nrigine et Imperiv de Turchi, k. II, f. 5.
25. Biemmi, L. I. f. 26.
26. Dimiter Frangu, k.k. I, f. 7.
27. Barleti, L. I, fq. 19-20; Dimiter Frangu, k. II, f. 16: Biemmi, Istoria di Giorgio Castrioto detto Scander­Begh, Brescia, 1752, L. I, f. 31.

Pjesa II

1. Hopf, 298
2. Idem, 300, 302
3. Per me pa se sa qesharak asht pretenzjoni i Gjon Muzakut mjafton me kundrue viset e krahinat qi i xen të pricnis së Myzeqes, të cilat u a dan kështu të birve me testamend: Princ Theodorit, i len krahinat e Beratit, të Kaninës, të Myzeqes e të Skraparit; Princ Adrianit i len Tomoricen, Qparin, Devol1in e Madh me Korçë e Sovjan; Princ Kostantinit i len Devol1in e Vogël me Kostur deri në Nestram (Hop, 293 -94).
4.” …. dove essendo stati invitati i Principi, ed i Signori riguardevoli dell Albania, tutti mostraronsi pronti in ororare gli sposi non solo coll’ intervento delle persone loro, ma ancora con dei sontuosi regali”. Biemmi, L. Il. L 84.
5. Kalisti III në Rinaldin. Annales Ecc1esiasticae, Anno 1457, Nr. 24″ …. vero athleta et propugnator nominis Christiani.”
6. Biemmi, L. Il, L 93.
7. Idem, L.Il., L 94 8. Biemmi, L.Il, L94
9. “Nemo enim tantum ignarus rerum qui non ‘Summis laudibus ad coelum te extollat, et de tua nobilitate tamquam de vero Athleta et propugnatore nominis christiani non loquatur”. Rinaldi, Ann. Ecc1.ann. 1457, nr. 20-21; Duponcet, preface.
10. “… quae constantiae et operibus pro fide susceptis deberi eognoseimus. ” Rinalldi, vol. XIX, f. 56.
l1. ” … eome il solo riparo e sostegno eh’era rimasto al nome Cristiano, e ehe egli solo meritave d’essere posto alla testa de’ Croeesegnati ” Biemmi, L. V. f. 379.
12. “Furono le qualita dell’ animo, et del eorpo di questo Preneipe tan to bene qualitieate, et moderate, ehe quasi non hebbero pari as suo tempo. Fu questo principalmente buonissimo Cristiano, devoto, sobrio, et easto, amieissimo delle viirtu, et nimieissimo de vitij, Fu parimente vigilantissimo, ne mai si trovo ehe stesse in otio, fu osservatore delle leggi Christiane, et mo1to eonservatore de i luoghi pij e di tutti i Cristiani Religiosi, fu sopra modo pieno di earita, verso tutti i Christiani, peroehe edifieo molti monasterij, et luoghi pij di huomini, et di vergini, quelli dotando di buonissime entrare”. Frangu, kap. XL, f. 216.
13. Biemmi, L. V. f. 317, 320.
14. “In rebus agendis soeiam eonsiliorum a Seanderbego adhibitam” Barleti, L. VIII, f. 238.
15. Annali di Rausa, f. 86
16. L. V. f. 346

Pjesa III

1. Hopf. f. 299 – 300.
2. Vro ket Perkohshme, v. 1935, n. XI, f. 550.
3. Hopf, f. 298, 301.
4. “Principe d’una parte dell’ Albania superiore”. L. I, f. 4.
5. “Il Sig. D. Giovani Castriotto fu quel1o, che signoreggio quella parte dell’ Albania, la qua1e si chiama ancora al giorno d’oggi Emathia et Vumenestia. K. I, f.1.
6. Laoniku, L. V. f. 248
7. Vro Zwei Urkunden aus Nordalbanien. 33.
8. Biemmi, L. I, f. 30
9. Annali di Rausa, f. 86
10. “Questo Giouanni fu huomo forte, magnanimo, et nell’arte militia mo1to pratico et esercitato. “Frangu k. I, f. 1.
11. ” … uomo forte, prudente, e che certamente degno era d’un tanto Figliuolo”. Biemmi L. I, f. 4.
12. Vro Zwei Urkunden
13. Barleti. L.Il, f. 31. – Biemmi, L. I, f. 24.
14. Biemmi, L. I, f. 39

Pjesa IV

1. Biemmi, L. II, f. 86.
2. Kështu ndër fjalë tjera u thojte Moisiu pesëmbëdhetë besnikve të vet para se me ba at poshtërsi: “Quest oeeasione, la quale di sieuro mi eolloea sopra il trono dell”Albania, io ho destinato di non lasc1ar1a seappare: e voi altri, se vi piaee di esser a parte di questa mia risoluzione, sarete a1tresi parteeipi del mio innalzamento: eioe diverrete Principi dell” Albania, oeeupando quel grad o di potesta, di do mini o in eui al presente vedete i Dueagini, i Topj, gli Spani, e gli altri Principi, e Signori di questa Provineia. “Biemmi, L. V. f. 325.
3. ” … Et eosi ti dieo, et vogli o eonsentire, ehe tu posseda liberamente 10 stato, ehe per heredita ti aspetta, eon questo patto pero ehe tu mi restituisea quella parte dell’ Albania ehe abbiamo aequistata da altri, ehe da tua Padre … ” Kësaj letre Skanderbegu i përgjigjej: “oo.A quell0 ehe mi diei eh’io ti ritorni quella parte in dell’Albania, ehe hai aequistata da altri ehe da mia padre; ti dieo: ehe essendo quella parte ehe tu diei de Christiani, aneora ehe non fusse del Padre mio, essendo io aneora Preneipe Christiano, piu di ragione si eonuiene a me, ehe a te: pereioehe e piu leeito, et ragioneuole ehe un Christiano posseda quello ehe fu di Chris tani (Maneandoei i proprij loro Signori) ehe non tu, il quale sei di eontraria, et diversa fede, e tanto maggiormente a me toeea di ragione, hauendola eon l’arma in mana aequistata giustamente” Frangu, k. VI, f. 33 – 37.
4. Biemmi, L. II, f. 88
5. Biemmi, L. II, f. 89.
6. “oo. Il quale essendo morto eosi senza figliulo, et heredi , perueniua 10 stato a Seanderbeg, dopoi pero la morte della madre del detto Zaeharia, ehiamata Bessa, in virtu di eerti Capitoli gia tra loro stabiliti”. E në manifesten që shpalli Skanderbegu në rast të luftës thojte:” .. .in virtu della Capitolazione fatta tra me, et esso, et suo padre, nei quali si eonteneua ehe morendo esso Leeh “Zaeharia senza heredi, ehe’ I detto stato hauesse da sueeeder nella mia persona, et de miei sueeesori”. Frangu, k. X, f. 52, 54.
7. Il Conte Urana ehe’era fratello di Bosa tolse l’impegno presso Seanderbegh di persuadere ia sorela ehe faeesse a lui un’intera autentiea eessione di tutta la sua Signoria: ed in fatti avea ridotto l’affare a perfezione, superate le opposizioni deg1i Seutarini ehe adoperavansi a tutto potere in favore de’ Veneziani, ensieehe non maneave a1tro senoehe Seanderbegh spedisse la sua gente a prender il posseso di Dagno. BiemIDi, L. II, f. 103.
8. Biemmi, L. II, f. 105.
9. Biemmi, L. II, f. 106. – Mënyra se si Venediku ia rrëmbeu Ulqinin Kont Shtjefnit asht e përshkueme prej Francesco Verdizotti, tom. I, lib. 23, f. 498, in Venezia ann. 1698.
10. S. Romanin, Storia Doeumetata di Venezia, vëll IV, f. 243 – 244. Frangu (k. XI, f. 65) e Anonimi (f. 265) thonë se pak kohë mbassi u muer në dorzim Skanderbegu ket vend ia kthej bujarisht Republikës.
ll. Volaterano, L. VIII, f. 188.
12. …Cioe ehe il Signor Seanderbeg ritornasse alIa Serenissima Signoria tutto quello ehe gli haueua tolto, et all’ineontro lui hebbe una buona parte del distretto di Seuttari, eomineiando dalla ripa del Drin verso Seuttari, infino ad un luogo ehiamato Busgiarpeni, la qual parte inuero era molto piu utile per Scanderbeg che la citta, et il distretto di Dagno”. Frangu, k. XI, f. 65.
13. Kështu Biemmi, L. II, f. 143, i cili i ep fund këtij kallximi historik me këto fjalë:” Questo fu l’esito della guerra che avvenne tra Scanderbegh, et i Veneziani, in cui certamente l’acquistata vittoria di mo1to accrebe la riputazione alIa sua spada dichiarata invincibile non solo contm il turco, ma ancora -contra qualunque altro Potentato”.
14. Biemmi, L. III, f. 224 – 225. ” Teodora Corona ch’erane Signore non avendo alcuno cui il sangue dasse il diritto di succedere alIa sua Signoria, avea in testamento nominato Scanderbegh suo erede, come quegli che aveane piu merito so pra gli altri Principi Albanesi, ed ancora qualche ragione per cio, che avea operato alIa salute universale dell’Albania contra gli atachi del nemico comune. Quindi essendo vicino a morire mando a chiamarlo per dargli il possesso della Citta: ed egli vi spedi Paolo Manesio con ottocento soldati”.
15. Biemmi, L. IV, f. 299.
16. Biemmi, L. VII, f. 196
17. Tuj perqasë Barletin, L. II, f. 34; e L. XIII, f. 304; Hopf. 299; Laonikun, L. V, f. 248; Biemmin, L. I, f. 30, kjo princni pershijte Kaninen, Himaren, Mokinen, Çermeniken e Shpatin.
18. Biemmi, L. V, f. 347-348.
19. Barleti L. II, f. 34.
20. Historia e Skënderbeut; Boston, Shtypëshkronja “Dj elli”, k. III, f. 213
21. Vro Pisko, Skanderbeg, f. 160.

Pjesa V dhe Permbajtja

1. Vro Rinaldin, ann. 1452, n. 15; ann. 1460, n. 104; – Biemmin, L.I1, f. 122; L. IV, f. 298 -299; L. VI. f. 394 – 395.
2. Biemmi, L. V, f. 331
3. Fan Noli, v. e ç., kIll, f. 213
4. Biemmi, L. VI, f. 394-365
5. Rinald, ann. 1460, n. 104
6. Biemmi, L. IV, f. 299
7. I suoi beni furono donati al suo fratello Giovani: Moise riebbe eio ehe la di lui eontumaeia non avea voluto rilaseiare; Seanderbegh appropriossi i danari del tradimento … e riposto in liberta: trattato pero sempre per un fellone, per un traditore, ed esc1uso da ogni sorta di impiego. Il suo fratelle Giovanni seguito fedelmente, e eostantemente l’armi del zio” Biemmi, L. V, f. 347 -349.
8. Barleti, L. IX, f. 253.
9. Fan Noli, v. e. ç., k. f. 210
10. Biemmi, L: V, f. 344, 346
11. Biemmi, L. VI, fq. 488
12. “Perrimus jam omnes dum quisque si bi se natum existimat”.
13. Biemmi, L. I, f. 41-42.
14. Biemmi, L. IV, f. 274-277.
15. Biemmi, L. IV, f. 277
16. Biemmi, L. VI, f. 481
17. Fan Noli, v. e ç .. k IV, f. 286

SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

Ju lutem, shkruaj komentin tuaj!
Ju lutem, shkruaj emrin tuaj këtu

Kjo uebfaqe përdor Akismet, për të ulur spam. Mëso se si procesohen të dhënat e komentit tuaj.